ام کلثوم
÷
نویسنده این صفحه در حال ویرایش عمیق است.
یکی از نویسندگان مداخل ویکی وحدت مشغول ویرایش در این صفحه می باشد. این علامت در اینجا درج گردیده تا نمایانگر لزوم باقی گذاشتن صفحه در حال خود است. لطفا تا زمانی که این علامت را نویسنده کنونی بر نداشته است، از ویرایش این صفحه خودداری نمائید.
آخرین مرتبه این صفحه در
| نام | اُمّ کُلثوم کبری |
|---|---|
| القاب و سایر نام‌ها | مُکَنّا • ام کلثوم کبری • ام المصائب |
| زاده | سال ۶ هجری قمری • مدینه |
| درگذشت | (اختلاقی) حدود سال ۵۰ ق یا ۶۱ ق • سوریه |
| دین و مذهب | اسلام |
| فعالیت‌ها | راوی احادیث • ایراد خطبه در کوفه |
اُمّ کُلثوم کبری دختر امام علی چهارمین فرزند امام علی(ع) و فاطمه زهرا(س) پس از امام حسن(ع)، امام حسین(ع) و زینب کبری(ع) است. منابع تاریخی از ازدواج او با عمر بن خطاب خلیفه دوم سخن گفته‌اند. برخی وی را از بانوان حاضر در واقعه کربلا می‌شمرند که سخنان و خطبه‌های او در برخی منابع آمده است.
ولادت و نسب
در تاریخ ولادت ام کلثوم، میان مورّخان اختلاف است؛ اما شیعه و سنی بر اینکه علی(ع) و فاطمه(س) فرزندی به نام ام کلثوم داشته‌اند، اتفاق نظر دارند[۱]. تاریخ ولادت او را سال ۶ قمری نوشته‌اند[۲]؛ البته برخی نیز بدون تعیین سال دقیق، این گونه ذکر کرده‌اند که زمان ولادت او در عصر پیامبر اکرم(ص) بوده است[۳]. درباره اینکه او فرزند چندم امام علی(ع) بوده میان منابع شیعه و اهل سنت اختلاف وجود دارد و علمای شیعه، او را کوچک‌تر و پس از زینب دانسته‌اند[۴]؛ اما اهل سنت، ام کلثوم را فرزند سوم علی بن ابی طالب(ع) ذکر کرده و بزرگ‌تر از زینب پنداشته‌اند[۵].
کنیه‌ها و القاب
شیخ مفید در شمار فرزندان امیرالمؤمنین(ع)، نام او را زینب صغری ذکر می‌کند که مُکَنّا به ام‌کلثوم است[۶]. این کنیه را پیامبر اکرم(ص) به سبب شباهت زینب صغری به خاله‌اش – ام‌کلثوم دختر رسول خدا(ص) – به او داد[۷]. در بسیاری از منابع فریقین(شیعه واهل سنت)، از او تعبیر به ام کلثوم کبری شده است. سید محسن امین در این باره می‌گوید: دختران امیر مؤمنان(ع) که اسم یا کنیه آنان ام‌کلثوم باشد سه یا چهار تن هستند: ۱. ام‌کلثوم کبری دختر فاطمه(س). ۲. ام‌کلثوم وُسطی همسر مسلم بن عقیل. ۳. ام‌کلثوم صغری. ۴. زینب صغری که کنیه‌اش ام‌کلثوم است. وی تصریح می‌کند: اگر دو تای آخر یکی باشند، سه نفر و گرنه ام‌کلثوم‌ها چهار تن هستند[۸]. با این حال برخی منابع، اسم ام‌کلثوم دختر علی علیه‌السلام و فاطمه علیهاالسلام را «رقیه کبری» و نام ام‌کلثوم صغری را «نفیسه» خوانده‌اند[۹].
همسر و فرزندان
بنابر نقل برخی تاریخ نویسان، ام کلثوم ابتدا با عُمَر بن خطاب ازدواج کرد و پس از مرگ عُمَر، به همسری پسر عمویش «عون» پسر جعفر بن ابی طالب در آمد. وی پس از وفات عون با برادر شوهرش «محمد» و پس از وفات محمد با دیگر برادر آنان «عبدالله» ازدواج کرد. عبد الله قبل از ایشان ، همسر خواهرش زینب کبری دختر علی(ع) بوده است[۱۰]. مسعودی ام کلثوم را بدون فرزند می‌داند[۱۱]. برخی تاریخ‌نویسان از جمله فرزندان وی را «زید» و «رقیه» دانسته‌اند که هر دو از عُمَرند[۱۲]. ابن عنبه در ذکر فرزندان مسلم بن عقیل از دختری به اسم «حمیده» نام می‌برد که مادر وی ام کلثوم دختر علی بن ابیطالباست[۱۳]. سید محسن امین می‌گوید: این خبر دلالت بر آن دارد که مسلم بن عقیل با دختر عمویش ام کلثوم ازدواج کرده، اما این غیر ام کلثوم کبری است؛ چون احدی آن را روایت نکرده و شاید همسر ام کلثوم وسطی باشد[۱۴].
ازدواج با عمر بن خطاب
بنابر برخی گزارش‌های تاریخی، ام کلثوم دختر علی بن ابی طالب(ع) با عمر خلیفه دوم ازدواج کرده است[۱۵]. تاریخ این ازدواج، ماه ذی القعده سال ۱۷ هجری قمری ذکر شده است[۱۶]. در مقابل، عده‌ای از علمای شیعه مانند شیخ مفید این ازدواج را انکار کرده‌اند و آقا بزرگ تهرانی، از چندین کتاب نام می‌برد که در ردّ این ازدواج نوشته شده‌اند[۱۷].
حضور در کربلا
برخی مقاتل از حضور ام کلثوم در کربلا سخن گفته‌اند؛ به گونه‌ای که از او در بسیاری از موارد در کنار حضرت زینب(س) نام برده شده است و مصیبت‌هایی برای او نقل کرده‌اند. مجلسی نقل می‌کند: پس از شهادت امام(ع) و هنگام آتش زدن خیمه‌ها، گوشواره را از گوش ام کلثوم خواهر حسین(ع) کشیدند[۱۸]. ام کلثوم راوی واقعه عاشورا بوده و در کوفه و مجلس ابن زیاد خطبه خوانده است. ابن طیفور در کتاب خویش، خطبه‌ای را از ام کلثوم می‌آورد که در کوفه و جریان اسارت اهل بیت پیامبر(ص) روی داده است[۱۹]. علامه مجلسی نیز سخنان و اشعار ام کلثوم در مجلس ابن زیاد را ذکر کرده است[۲۰]. در مقابل، برخی منابع به غیر فاطمی بودن ام کلثوم حاضر در کربلا تصریح کرده‌اند[۲۱].سید محسن امین این مسئله را رد کرده و می‌گوید: امیرمؤمنان(ع) دو دختر به نام ام کلثوم داشته که یکی ام کلثوم کبری فرزند حضرت زهرا(س) بوده که قبل از واقعه کربلا از دنیا رفت و دیگری که مادرش کنیز بود، در کربلا حضور داشته و در کوفه خطبه خوانده است. وی همسر مسلم بن عقیل بوده است[۲۲].
خطبه ام کلثوم در کوفه
ام کلثوم از جمله کسانی دانسته شده که بعد از شهادت امام حسین(ع)، در کوفه، خطبه خوانده است[۲۳]. به نقل سید بن طاووس در لهوف، ام کلثوم درحالی‌که صدایش به گریه بلند بود مردم کوفه را به دلیل کشتن امام حسین(ع) و یارانش و به اسارت گرفتن اهل بیت او و همچنین غارت اموالش سرزنش کرد و نفرین کرد و در همان حال اشعاری خواند که صدای گریه و ناله از مردم برخاست، به صورتی که هیچ موقع مردم بیش از آن روز گریه نکرده بودند[۲۴].
راوی احادیث
از ام کلثوم، روایاتی در منابع شیعی نقل شده است. مامقانی او را در زمره زنان راوی می‌شمارد و می‌گوید: «وی زنی جلیل القدر، فهیم و بلیغ بوده و او را از ثقات می‌دانم[۲۵]». اکثر این احادیث، درباره مصائب واردشده بر اهل بیت است.
شهادت امام علی(ع)
علامه مجلسی در روایتی طولانی می‌نویسد: «ام کلثوم گفت: شب نوزدهم ماه رمضان که رسید برای افطار پدرم دو قرص نان جو و شیر و نمک آماده کردم. پس از فراغت از نماز بر سر افطار حاضر شد. به غذایش نگاه کرد و با صدای بلند گریست و فرمود:… دخترم اگر یکی از این دو طعام را برنداری به خدا قسم چیزی نمی‌خورم… و قرص نانی با نمک خورد[۲۶]. شیخ مفید نقل می‌کند: در شبی که علی(ع) فردای آن به شهادت رسید، تا صبح بیدار بود. ام کلثوم علت را جویا شد. حضرت فرمود: اگر شب را به صبح برسانم کشته می‌شوم. ام کلثوم پدر را باز داشت؛ اما امام(ع) فرمود: از مرگ گریزی نیست و از خانه به سمت مسجد خارج شد[۲۷]. همچنین ام کلثوم در پی شهادت امیرالمؤمنین(ع) مجلسی، در حالی که می‌گریست به ابن ملجم خطاب کرد: وای بر تو! خداوند تو را در دنیا و آخرت ذلیل ساخت و جایگاهت آتش ابدی جهنم خواهد بود[۲۸]. عبدالکریم بن احمد بن طاووس حلی، حدیثی را از شیخ صدوق نقل می‌کند که در آن، ام کلثوم از وصیت امیرالمؤمنین به فرزندان، مراسم تشییع و تدفین آن امام(ع) سخن می‌گوید. در بخشی از این روایت آمده است: … ام کلثوم گفت: هنگام دفن، قبر شکافته شد. نمی‌دانم سرورم (پدرم) در زمین دفن گردید یا به آسمان عروج کرد. ناگهان صدای تسلیت‌دهنده‌ای را شنیدم که گفت: خداوند شما را در عزای سید و حجت خدا بر خلقش تعزیت دهد[۲۹].
واقعه عاشورا و حوادث پس از آن
ابن طاووس می‌گوید: چون امام حسین(ع) وداع کرد، ام کلثوم ندا سرداد و گفت: یا ابا عبدالله! وای بر ما بعد از مصیبت از دست دادن شما. امام(ع) هم ام کلثوم، زینب(س) و رباب را تسلی داد[۳۰]. در جریان اسارت، هنگامی که کوفیان برای اطفال غذا آوردند ام کلثوم فریاد زد و گفت: ای اهل کوفه صدقه بر ما (اهلبیت پیامبر) حرام است[۳۱]. روایتی که به هنگام ورود کاروان اسرا به شام، ام کلثوم از شمر خواست که سرهای شهدا را از میان اسیران به سمتی ببرد که همه نگاه‌ها به آن طرف برود و نظاره به سوی آنان کمتر شود[۳۲].
پانویس
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۳؛ یعقوبی، تاریخ یعقوبی، ۱۳۸۴ق، ج۲، ص۲۱۳؛ طبری، تاریخ الامم و الملوک، ۱۴۰۳ق، ج۴، ص۱۱۸.
- ↑ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰؛ دخیل، اعلام النساء، ۱۴۱۲ق، ص۲۳۸.
- ↑ ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۸، ص۴۶۴؛ ابن عبدالبر، الاستیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۴، ص۱۹۵۴.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ۱۳۷۶ق، ج۳، ص۸۹.
- ↑ ابن اسحاق، سیره ابن اسحاق، ۱۴۱۰ق، ص۲۴۷؛ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۳، ص۵۰۰.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۳۵۴.
- ↑ قمی، الکنی و الالقاب، مکتبة الصدر، ج۱، ص۲۲۸.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ علوی، المجدی، ۱۴۰۹ق، ص۱۷، ۱۸؛ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ۸۱۳.
- ↑ ابن سعد، طبقات الکبری، دار صادر، ج۸، ص۴۶۲.
- ↑ مسعودی، مروج الذهب، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۲۹۹.
- ↑ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۱۹، ص۴۸۲؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۹۰.
- ↑ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۲.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ کلینی، الکافی، ۱۳۶۳ش، ج۵، ص۳۴۶؛ طوسی، تهذیب الاحکام، ۱۳۶۴ش، ج۸، ص۱۶۱؛ طبرسی، اعلام الوری، ۱۴۱۷ق، ج۱، ص۳۹۷؛ مفید، المسائل العکبریه، ۱۴۱۴ق، ص۶۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۲۰ق، ص۱۸۹.
- ↑ نویری، نهایه الارب، ۱۴۲۳ق، ج۱۹، ص۳۴۷.
- ↑ مدخل ازدواج ام کلثوم با عمر بن خطاب، بخش مخالفان ازدواج.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۶۰.
- ↑ ابن طیفور، بلاغات النساء، ۱۳۷۲ش، ص۲۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۲–۱۱۵.
- ↑ بری، الجوهره فی نسب الامام علی و آله، ۱۴۰۲ق، ص۴۵.
- ↑ امین، اعیان الشیعه، دار التعارف، ج۱، ص۳۲۷؛ ج۳، ص۴۸۴.
- ↑ ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.
- ↑ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.
- ↑ مامقانی، تنقیح المقال، ۱۳۵۲ق، ج۳، ص۷۳.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۷۶–۲۷۸.
- ↑ مفید، الارشاد، ۱۴۱۴ق، ج۱، ص۱۶.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۲، ص۲۸۹.
- ↑ ابن طاووس حلی، فرحة الغری فی تعیین قبر امیر المؤمنین علی علیه‌السلام، مرکز الغدیر، ص۶۳، ۶۴.
- ↑ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۴۵، ص۱۱۴.
- ↑ ابن طاووس، لهوف، ص۱۷۴.
- ↑ مرتضی زبیدی، تاج العروس، ۱۴۱۴ق، ج۱۵، ص۸۱۳.