اخلاق تقریبی برای مسافران حج (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

{| class="wikitable aboutAuthorTable" style="text-align:Right" |+ |

!عنوان مقاله!! data-type="authorName" |اخلاق و آداب سفر (اخلاق تقریبی برای مسافران حج )

| data-type="authorfatherName" |فارسی

| data-type="authorBirthPlace" |مرتضی مطهری

نقش عظیم اخلاق در تعمیق [[وحدت اسلامی]] آن هم در سفر زیارتی حج بر کسی پوشیده نیست .استاد [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] بعنوان یکی از عالمان برجسته و زمان شناس معاصر در  نوشتار ذیل تحت عنوان اخلاق و آداب سفر نکات بسیار ارزشمند و کلیدی را  جهت آموزش مسافران حج بصورت درسواره مطرح نموده اند . هر چند مطالب ذکر شده در این قسمت بیش از دو درس نمی باشد اماظاهرا بنای استاد شهید بر تکمیل این سلسله از دروس بود. امید است این نوشتار که تحت عنوان اخلاق تقریبی ذکر شده است نقطه شروعی برای  تحقیقاتی عمیق در این زمینه باشد ان شاء الله.  

==اخلاق و آداب سفر==

==درس اول: فایده و لزوم درس اخلاق براى مسافران حج‏==

اخلاق و آداب سفر، بخشى از اخلاق و آداب انسانى است. هر انسانى از آن نظر که انسان است باید داراى خُلقها و خویهاى پسندیده و بزرگوارانه باشد.  

رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: عَلَیْکُمْ بِمَکارِمِ الأَخْلاقِ فَانَّ رَبّى بَعَثَنى بِها بر شما باد به اخلاق بزرگوارانه که خداوند مرا براى همینها مأموریت داده است. آنگاه فرمود:

وَ انَّ مِنْ مَکارِمِ الأَخْلاقِ انْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطى مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ یَعودَ مَنْ لا یَعودُهُ‏ <ref>وسائل ج2ص 224.</ref>

یعنى از جمله اخلاق بزرگوارانه این است که آدمى در مقابل بدیهاى مردم خوبى کند به اینکه از انتقام صرف‏نظر کند و ببخشاید، به کسى که از احسان به او دریغ داشته است احسان کند، با کسى که پیوند با او را بریده است از نو پیوند کند، کسى را که از او عیادت نکرده است عیادت کند.

اخلاق بر دو قسم است: عمومى و خصوصى. اخلاق عمومى وظایفى است که انسان در همه جا و همه وقت باید رعایت کند. ولى اخلاق خصوصى ناشى ازوظایف و تکالیفى است که انسان در شرایط خاص و زمان خاص و یا نسبت به افراد خاص پیدا مى‏کند. مثلًا اخلاق خانوادگى نوع خاصى از اخلاق است، اخلاق کسبى نوعى دیگر است.

مسافرت، اخلاق و آداب خاصى را ایجاب مى‏کند زیرا وضع جدیدى براى انسان به وجود مى‏آورد و انسان را در شرایط خاصى قرار مى‏دهد که با محیط اقامت یعنى وطن متفاوت است. در مسافرت انسان با یک عده که «همسفر» نامیده مى‏شوند، شب و روز بسر مى‏برد.

بسیارى از پرده‏ها که تا آن وقت میان او و همسفرانش وجود داشت خواه ناخواه برداشته مى‏شود، خواب و بیدارى‏اش با آنهاست، همکاریها و همگامیهایى که هرگز در حضر پیش نمى‏آید لازم مى‏شود.

اینها قهراً وظایف و تکالیف خاصى را به وجود مى‏آورد و آمادگى روحى و اخلاقى مخصوصى را ایجاب مى‏کند.

در دین مقدس اسلام به این بخش از اخلاق توجه مخصوص شده و دستورهاى بسیار مفید و ثمربخش- که نمونه دیگرى از جامعیت و عمق تعلیمات این دین مبین است- داده شده است. ما امیدواریم بتوانیم اینها را براى شما آقایان و بانوان محترم که عازم سفر بیت‏اللَّه مى‏باشید بیان کنیم.

اتفاقاً علماى اسلام این دستورهاى اسلامى را در مقدمه حج ذکر کرده‏اند، زیرا در میان فرایض اسلامى این فریضه است که مستلزم سفر و خروج از وطن مى‏باشد.

ما قبل از آنکه وارد متن آن دستورها بشویم، مقدمتاً دو مطلب را توضیح مى‏دهیم: یکى راجع به فایده و لزوم این درس براى حجاج محترم، دیگر راجع به معنى کلمات «اخلاق» و «آداب» و «سفر» که در عنوان درس ما قرار گرفته‏اند و همچنین کلمه «رفیق» که معمولًا در مورد همسفر به کار برده مى‏شود.

==فایده و لزوم این درس برای حجاج==

فرضاً آمادگى اخلاقى براى سایر مسافرتها لازم نباشد، براى این سفر مذهبى اجتماعى کمال ضرورت دارد. این سفر علاوه بر جهاتى که در سایر سفرها وجود دارد یک سفر روحى و مذهبى است. بدیهى است تا انسان از نظر روحى پاک و منزه نباشد نمى‏تواند از یک برنامه روحى بهره معنوى ببرد.

گاهى بعضى افراد مى‏پرسند: چطور است که از نظر اسلام استطاعت مالى و استطاعت بدنى و استطاعت طریقى شرط است اما استطاعت روحى و اخلاقى‏

شرط نیست؟ یعنى چطور است که حاجى باید از لحاظ مالى آن‏قدر ثروت داشته باشد که به راحتى برود به مکه و برگردد و ضربه‏اى به کار و کسب و وضع خانواده‏اش وارد نشود، و از لحاظ بدنى باید سالم باشد مریض نباشد، از لحاظ راه باید امنیت داشته باشد، اما لازم نیست که حاجى از لحاظ روحى و اخلاقى سرمایه کافى داشته باشد؟ چرا؟

جواب این است که استطاعت روحى و اخلاقى هم شرط است اما با یک تفاوت و آن اینکه سایر استطاعتها شرط وجوب است و اما استطاعت روحى و اخلاقى شرط وجود است.

===توضیح شرط وجوب و شرط وجود===

شرط وجوب یعنى شرطى که تا پیدا نشود تکلیفى در کار نیست. مثلًا رسیدن مال به حد نصاب شرط وجوب زکات است، تا مال به حد نصاب نرسد تکلیفى نیست.

اما شرط وجود یعنى شرطى که تا آن شرط محقق نشود عمل انسان صحیح یا قبول نیست. مثلًا پاکى لباس و بدن شرط نماز است اما شرط وجود است، یعنى بدن و لباس باید پاک باشد تا نماز درست باشد. همچنین حضور قلب شرط نماز است، یعنى باید حضور قلب باشد تا نماز مقبول واقع شود و انسان را بالا ببرد و آثار خود را ببخشد.

اما شرط وجود شرطى است که الزاماً باید آن را ایجاد کرد. مثلًا الزاماً باید لباس و بدن را پاک نگه داشت تا نماز صحیح باشد.

همچنین الزاماً باید حضور قلب وجود داشته باشد تا نماز مورد قبول واقع شود و اثر واقعى خود را ببخشد.

پس شرط وجود از شرط وجوب مهم‏تر است. استطاعت اخلاقى و روحى شرط وجود است، یعنى تنها در صورت آمادگى روحى و اخلاقى است که انسان از مزایاى بى‏پایان روحى و اجتماعى بهره‏مند مى‏شود و اگر انسان این آمادگى را نداشته باشد «محنت بادیه خریده به سیم».

حالا چه دلیلى داریم که استطاعت روحى، شرط وجود یعنى شرط مقبولیت و مفید بودن حج است؟ براى نمونه این روایت را ذکر مى‏کنیم:

شیخ صدوق روایت کرده است که امام باقر علیه السلام مى‏فرمود:

ما یُعْبَأُ بِمَنْ یَؤُمُّ هذَا الْبَیْتَ اذا لَمْ یَکُنْ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ: خُلُقٌ یُخالِقُ بِهِ مَنْ صَحِبَهُ وَ حِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَحارِمِ اللَّهِ ‏<ref>من لا یحضره الفقیه ج 2ص 179 .</ref>

یعنى کسى که به قصد حج به خانه کعبه مى‏آید، مورد عنایت حق واقع نمى‏شود مگر آنکه در او سه خصلت وجود داشته باشد: اخلاق مناسبى براى معاشرت با همسفران داشته باشد، داراى نیروى حلم و بردبارى باشد که بتواند جلو خشم خود را- که خواه ناخواه موجبات آن در سفر پیش مى‏آید- بگیرد، پارسایى داشته باشد که جلو او را از گناهان بگیرد.

ممکن است بگویید استطاعت روحى و اخلاقى شرط قبول همه عبادات است، اختصاص به حج ندارد زیرا خداوند در قرآن مى‏فرماید: انَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ <ref>مائده : 27‏</ref>  یعنى همانا منحصراً خداوند عمل متقیان را مى‏پذیرد؛ تا انسان داراى تقوا و پاکى نباشد، هیچ عملى از او قبول نمى‏شود.عرض مى‏کنم بلى چنین است. هر عملى آمادگى قبلى روحى مى‏خواهد

ولى با این تفاوت که عمل حج گذشته از اینکه عبادت است و باید به قصد قربت بجا آورده شود و على هذا احتیاج دارد به تقواى قلب، یک عمل اجتماعى است. هرکسى باید داراى اخلاق اجتماعى مناسبى باشد تا بتواند این وظیفه الهى را درست انجام دهد و آن اثرى که منظور اسلام از این اجتماع بزرگ است پیدا شود.  

در حدیثى که نقل کردیم، به سه خصلت اشاره شده بود و دوتاى آنها مربوط است به شایستگى انسان از نظر اخلاق معاشرتى. براى اینکه انسان نماز درستى بخواند یا زکاتى را به قصد قربت ادا کند، لزومى ندارد که صلاحیت اجتماعى داشته باشد اما براى اینکه عمل عظیم حج را انجام دهد لازم است صلاحیت اجتماعى داشته باشد.

پس معلوم شد که استطاعت اخلاقى و روحى و به عبارت دیگر صلاحیت اجتماعى نیز شرط است و این استطاعت از استطاعت مالى و بدنى و طریقى از نظر اسلام مهم‏تر است، زیرا این را شرط وجود قرار داده که الزاماً باید آن را به وجود آورد و تحصیل کرد نه شرط وجوب.

وقتى که مى‏گوییم «اخلاق و آداب سفر» باید معنى اخلاق و معنى آداب و فرق میان آنها را بدانیم. حتى خوب است بدانیم چرا به سفر، سفر مى‏گویند و چرا همسفر را «رفیق» مى‏گویند.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

پیغمبر اکرم مى‏فرمود: سافِروا تَصِحّوا <ref>من لا یحضره الفقیه ج 2ص 173</ref> مسافرت کنید، صحت مى‏یابید. در دیوان‏ منسوب به مولى امیر المؤمنین‏ است:

تَغَرَّبْ عَنِ الْاوْطانِ فى طَلَبِ الْعُلى‏ وَ سافِرْ فَفِى الأَسْفارِ خَمْسُ فَوائِدِ

 

 

انورى مى‏گوید:

به شهر خویش درون، بى‏خطر بود مردم‏ به کان خویش درون، بى‏بها بود گوهر

سفر مربى مرد است و آستانه جاه‏ سفر خزانه مال است و اوستاد هنر

درخت اگر متحرک شدى ز جاى به جاى‏ نه جور ارّه کشیدى و نه جفاى تبر

 

 

ابو الفتح بستى مى‏گوید:

وَ طولُ جَمامِ الْمَرْءِ فى مُسْتَقَرِّهِ‏ یُغَیِّرُهُ لَوْناً وَ ریحاً وَ مَطْعَما <ref>المحاسن و الاضدا ص 136</ref>  

 

==رفیق‏==

 

این کلمه ازآن‏جهت براى همسفر انتخاب شده است که لازم‏ترین شرط همسفرى، رفق و نرمى و ملایمت است. انسان باید کوشش کند حد اکثر ملایمت و همراهى را با رفقاى خود داشته باشد.

پس معلوم شد که سفر به نوبه خود اخلاق و آدابى دارد. باید آنها را بدانیم و بکار ببندیم.

=پانویس=

مجموعه آثار استاد شهید مطهرى (حج)، ج‏25، ص: 62-51- با تلخیص و ویرایش-

[[رده: وحدت اسلامیٰ ٰاخلاق تقریبی ]]