اخلاق تقریبی برای مسافران حج (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

اخلاق تقریبی برای مسافران حج (مقاله) (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۳، ساعت ۱۶:۲۸

۱۷ بایت اضافه‌شده ، ‏۱۹ آوریل ۲۰۲۳

جز

جایگزینی متن - 'رده:مقالات' به 'رده:مقاله‌ها'

Heydari

دیوان‌سالاران، confirmed، مدیران رابط کاربری، مدیران

۵٬۵۶۷

ویرایش

@@ خط ۱: / خط ۱: @@
-نقش عظیم اخلاق در تعمیق [[وحدت اسلامی]] آن هم در سفر زیارتی حج بر کسی پوشیده نیست. استاد [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] بعنوان یکی از عالمان برجسته و زمان شناس معاصر در نوشتار ذیل تحت عنوان اخلاق و آداب سفر نکات بسیار ارزشمند و کلیدی را جهت آموزش مسافران حج بصورت درسواره مطرح نموده‌اند. هر چند مطالب ذکر شده در این قسمت بیش از دو درس نیست اما ظاهرا بنای استاد شهید بر تکمیل این سلسله از دروس بود. امید است این نوشتار که تحت عنوان اخلاق تقریبی ذکر شده است نقطه شروعی برای تحقیقاتی عمیق در این زمینه باشد ان‌شاء‌الله.
+نقش عظیم اخلاق در تعمیق [[وحدت اسلامی]] آن هم در سفر زیارتی حج بر کسی پوشیده نیست. استاد [[مرتضی مطهری|شهید مطهری]] بعنوان یکی از عالمان برجسته و زمان‌شناس معاصر در نوشتار ذیل تحت عنوان اخلاق و آداب سفر نکات بسیار ارزشمند و کلیدی را جهت آموزش مسافران حج بصورت درسواره مطرح نموده‌اند. هر چند مطالب ذکر شده در این قسمت بیش از دو درس نیست اما ظاهرا بنای استاد شهید بر تکمیل این سلسله از دروس بود. امید است این نوشتار که تحت عنوان اخلاق تقریبی ذکر شده است نقطه شروعی برای تحقیقاتی عمیق در این زمینه باشد ان‌شاء‌الله.
-==اخلاق و آداب سفر==
+== اخلاق و آداب سفر ==
-==درس اول: فایده و لزوم درس اخلاق براى مسافران حج‏==
+== درس اول: فایده و لزوم درس اخلاق برای مسافران حج‏==
+اخلاق و آداب سفر، بخشی از اخلاق و آداب انسانی است. هر انسانی از آن نظر که انسان است باید دارای خُلق‌ها و خوی‌های پسندیده و بزرگوارانه باشد.
-اخلاق و آداب سفر، بخشى از اخلاق و آداب انسانى است. هر انسانى از آن نظر که انسان است باید داراى خُلق‌ها و خوی‌هاى پسندیده و بزرگوارانه باشد.
+رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: عَلَیْکُمْ بِمَکارِمِ الأَخْلاقِ فَانَّ رَبّی بَعَثَنی بِها بر شما باد به اخلاق بزرگوارانه که خداوند مرا برای همین‌ها مأموریت داده است. آنگاه فرمود:
+وَ انَّ مِنْ مَکارِمِ الأَخْلاقِ انْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطی مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ یَعودَ مَنْ لا یَعودُهُ‏ <ref>وسائل ج2ص 224.</ref>
-رسول اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: عَلَیْکُمْ بِمَکارِمِ الأَخْلاقِ فَانَّ رَبّى بَعَثَنى بِها بر شما باد به اخلاق بزرگوارانه که خداوند مرا براى همین‌ها مأموریت داده است. آنگاه فرمود:
+یعنی از جمله اخلاق بزرگوارانه این است که آدمی در مقابل بدی‌های مردم خوبی کند به اینکه از انتقام صرف‏نظر کند و ببخشاید، به کسی که از احسان به او دریغ داشته است احسان کند، با کسی که پیوند با او را بریده است از نو پیوند کند، کسی را که از او عیادت نکرده است عیادت کند.
-وَ انَّ مِنْ مَکارِمِ الأَخْلاقِ انْ یَعْفُوَ الرَّجُلُ عَمَّنْ ظَلَمَهُ وَ یُعْطى مَنْ حَرَمَهُ وَ یَصِلَ مَنْ قَطَعَهُ وَ یَعودَ مَنْ لا یَعودُهُ‏ <ref>وسائل ج2ص 224.</ref>
-یعنى از جمله اخلاق بزرگوارانه این است که آدمى در مقابل بدی‌هاى مردم خوبى کند به اینکه از انتقام صرف‏نظر کند و ببخشاید، به کسى که از احسان به او دریغ داشته است احسان کند، با کسى که پیوند با او را بریده است از نو پیوند کند، کسى را که از او عیادت نکرده است عیادت کند.
+اخلاق بر دو قسم است: عمومی و خصوصی. اخلاق عمومی وظایفی است که انسان در همه جا و همه وقت باید رعایت کند. ولی اخلاق خصوصی ناشی ازوظایف و تکالیفی است که انسان در شرایط خاص و زمان خاص و یا نسبت به افراد خاص پیدا می‌کند. مثلًا اخلاق خنوادگی نوع خاصی از اخلاق است، اخلاق کسبی نوعی دیگر است.
-اخلاق بر دو قسم است: عمومى و خصوصى. اخلاق عمومى وظایفى است که انسان در همه جا و همه وقت باید رعایت کند. ولى اخلاق خصوصى ناشى ازوظایف و تکالیفى است که انسان در شرایط خاص و زمان خاص و یا نسبت به افراد خاص پیدا می‌کند. مثلًا اخلاق خنوادگى نوع خاصى از اخلاق است، اخلاق کسبى نوعى دیگر است.
+مسافرت، اخلاق و آداب خاصی را ایجاب می‌کند زیرا وضع جدیدی برای انسان به وجود می‌‏آورد و انسان را در شرایط خاصی قرار می‌‏دهد که با محیط اقامت یعنی وطن متفاوت است. در مسافرت انسان با یک عده که «همسفر» نامیده می‌‏شوند، شب و روز بسر می‌‏برد.
+بسیاری از پرده‏ها که تا آن وقت میان او و همسفرانش وجود داشت خواه ناخواه برداشته می‌‏شود، خواب و بیداری‏اش با آنهاست، همکاریها و همگامیهایی که هرگز در حضر پیش نمی‌‏آید لازم می‌‏شود.
+اینها قهراً وظایف و تکالیف خاصی را به وجود می‌‏آورد و آمادگی روحی و اخلاقی مخصوصی را ایجاب می‌کند.
-مسافرت، اخلاق و آداب خاصى را ایجاب می‌کند زیرا وضع جدیدى براى انسان به وجود مى‌‏آورد و انسان را در شرایط خاصى قرار مى‌‏دهد که با محیط اقامت یعنى وطن متفاوت است. در مسافرت انسان با یک عده که «همسفر» نامیده مى‌‏شوند، شب و روز بسر مى‌‏برد.
+در دین مقدس اسلام به این بخش از اخلاق توجه مخصوص شده و دستورهای بسیار مفید و ثمربخش- که نمونه دیگری از جامعیت و عمق تعلیمات این دین مبین است- داده شده است. ما امیدواریم بتوانیم اینها را برای شما آقایان و بانوان محترم که عازم سفر بیت‏اللَّه می‌‏باشید بیان کنیم.
-بسیارى از پرده‏ها که تا آن وقت میان او و همسفرانش وجود داشت خواه ناخواه برداشته مى‌‏شود، خواب و بیدارى‏اش با آنهاست، همکاریها و همگامیهایى که هرگز در حضر پیش نمی‌‏آید لازم مى‌‏شود.
+اتفاقاً علمای اسلام این دستورهای اسلامی را در مقدمه حج ذکر کرده‌‏اند، زیرا در میان فرایض اسلامی این فریضه است که مستلزم سفر و خروج از وطن می‌‏باشد.
-اینها قهراً وظایف و تکالیف خاصى را به وجود مى‌‏آورد و آمادگى روحى و اخلاقى مخصوصى را ایجاب می‌کند.
-در دین مقدس اسلام به این بخش از اخلاق توجه مخصوص شده و دستورهاى بسیار مفید و ثمربخش- که نمونه دیگرى از جامعیت و عمق تعلیمات این دین مبین است- داده شده است. ما امیدواریم بتوانیم اینها را براى شما آقایان و بانوان محترم که عازم سفر بیت‏اللَّه مى‌‏باشید بیان کنیم.
+ما قبل از آنکه وارد متن آن دستورها بشویم، مقدمتاً دو مطلب را توضیح می‌‏دهیم: یکی راجع به فایده و لزوم این درس برای حجاج محترم، دیگر راجع به معنی کلمات «اخلاق» و «آداب» و «سفر» که در عنوان درس ما قرار گرفته‏اند و همچنین کلمه «رفیق» که معمولًا در مورد همسفر به کار برده می‌‏شود.
-اتفاقاً علماى اسلام این دستورهاى اسلامى را در مقدمه حج ذکر کرده‌‏اند، زیرا در میان فرایض اسلامى این فریضه است که مستلزم سفر و خروج از وطن مى‌‏باشد.
+== فایده و لزوم این درس برای حجاج ==
-ما قبل از آنکه وارد متن آن دستورها بشویم، مقدمتاً دو مطلب را توضیح مى‌‏دهیم: یکى راجع به فایده و لزوم این درس براى حجاج محترم، دیگر راجع به معنى کلمات «اخلاق» و «آداب» و «سفر» که در عنوان درس ما قرار گرفته‏اند و همچنین کلمه «رفیق» که معمولًا در مورد همسفر به کار برده مى‌‏شود.
+فرضاً آمادگی اخلاقی برای سایر مسافرتها لازم نباشد، برای این سفر مذهبی اجتماعی کمال ضرورت دارد. این سفر علاوه بر جهاتی که در سایر سفرها وجود دارد یک سفر روحی و مذهبی است. بدیهی است تا انسان از نظر روحی پاک و منزه نباشد نمی‌‏تواند از یک برنامه روحی بهره معنوی ببرد.
-==فایده و لزوم این درس برای حجاج==
+گاهی بعضی افراد می‌‏پرسند: چطور است که از نظر اسلام استطاعت مالی و استطاعت بدنی و استطاعت طریقی شرط است اما استطاعت روحی و اخلاقی‏
+شرط نیست؟ یعنی چطور است که حاجی باید از لحاظ مالی آن‏قدر ثروت داشته باشد که به راحتی برود به مکه و برگردد و ضربه‏ای به کار و کسب و وضع خانواده‏اش وارد نشود، و از لحاظ بدنی باید سالم باشد مریض نباشد، از لحاظ راه باید امنیت داشته باشد، اما لازم نیست که حاجی از لحاظ روحی و اخلاقی سرمایه کافی داشته باشد؟ چرا؟
+جواب این است که استطاعت روحی و اخلاقی هم شرط است اما با یک تفاوت و آن اینکه سایر استطاعت‌ها شرط وجوب است و اما استطاعت روحی و اخلاقی شرط وجود است.
-فرضاً آمادگى اخلاقى براى سایر مسافرتها لازم نباشد، براى این سفر مذهبى اجتماعى کمال ضرورت دارد. این سفر علاوه بر جهاتى که در سایر سفرها وجود دارد یک سفر روحى و مذهبى است. بدیهى است تا انسان از نظر روحى پاک و منزه نباشد نمى‌‏تواند از یک برنامه روحى بهره معنوى ببرد.
+=== توضیح شرط وجوب و شرط وجود ===
-گاهى بعضى افراد مى‌‏پرسند: چطور است که از نظر اسلام استطاعت مالى و استطاعت بدنى و استطاعت طریقى شرط است اما استطاعت روحى و اخلاقى‏
+شرط وجوب یعنی شرطی که تا پیدا نشود تکلیفی در کار نیست. مثلًا رسیدن مال به حد نصاب شرط وجوب زکات است، تا مال به حد نصاب نرسد تکلیفی نیست.
-شرط نیست؟ یعنى چطور است که حاجى باید از لحاظ مالى آن‏قدر ثروت داشته باشد که به راحتى برود به مکه و برگردد و ضربه‏اى به کار و کسب و وضع خانواده‏اش وارد نشود، و از لحاظ بدنى باید سالم باشد مریض نباشد، از لحاظ راه باید امنیت داشته باشد، اما لازم نیست که حاجى از لحاظ روحى و اخلاقى سرمایه کافى داشته باشد؟ چرا؟
-جواب این است که استطاعت روحى و اخلاقى هم شرط است اما با یک تفاوت و آن اینکه سایر استطاعت‌ها شرط وجوب است و اما استطاعت روحى و اخلاقى شرط وجود است.
+اما شرط وجود یعنی شرطی که تا آن شرط محقق نشود عمل انسان صحیح یا قبول نیست. مثلًا پاکی لباس و بدن شرط نماز است اما شرط وجود است، یعنی بدن و لباس باید پاک باشد تا نماز درست باشد. همچنین حضور قلب شرط نماز است، یعنی باید حضور قلب باشد تا نماز مقبول واقع شود و انسان را بالا ببرد و آثار خود را ببخشد.
-===توضیح شرط وجوب و شرط وجود===
+فرق این دو نوع شرط این است که انسان مکلف نیست شرط وجوب را ایجاد کند، بلکه هروقت موجود شد آن وقت انسان تکلیف پیدا می‌کند. مثلًا انسان مکلف نیست که حتماً مال خود را به حد نصاب برساند که زکات بدهد ولی اگر به حد نصاب رسید زکات واجب می‌‏شود.
+اما شرط وجود شرطی است که الزاماً باید آن را ایجاد کرد. مثلًا الزاماً باید لباس و بدن را پاک نگه داشت تا نماز صحیح باشد.
+همچنین الزاماً باید حضور قلب وجود داشته باشد تا نماز مورد قبول واقع شود و اثر واقعی خود را ببخشد.
-شرط وجوب یعنى شرطى که تا پیدا نشود تکلیفى در کار نیست. مثلًا رسیدن مال به حد نصاب شرط وجوب زکات است، تا مال به حد نصاب نرسد تکلیفى نیست.
+پس شرط وجود از شرط وجوب مهم‏تر است. استطاعت اخلاقی و روحی شرط وجود است، یعنی تنها در صورت آمادگی روحی و اخلاقی است که انسان از مزایای بی‏پایان روحی و اجتماعی بهره‏مند می‌‏شود و اگر انسان این آمادگی را نداشته باشد «محنت بادیه خریده به سیم».
-اما شرط وجود یعنى شرطى که تا آن شرط محقق نشود عمل انسان صحیح یا قبول نیست. مثلًا پاکى لباس و بدن شرط نماز است اما شرط وجود است، یعنى بدن و لباس باید پاک باشد تا نماز درست باشد. همچنین حضور قلب شرط نماز است، یعنى باید حضور قلب باشد تا نماز مقبول واقع شود و انسان را بالا ببرد و آثار خود را ببخشد.
+حالا چه دلیلی داریم که استطاعت روحی، شرط وجود یعنی شرط مقبولیت و مفید بودن حج است؟ برای نمونه این روایت را ذکر می‌‏کنیم:
-فرق این دو نوع شرط این است که انسان مکلف نیست شرط وجوب را ایجاد کند، بلکه هروقت موجود شد آن وقت انسان تکلیف پیدا می‌کند. مثلًا انسان مکلف نیست که حتماً مال خود را به حد نصاب برساند که زکات بدهد ولى اگر به حد نصاب رسید زکات واجب مى‌‏شود.
+شیخ صدوق روایت کرده است که امام باقر ‌علیه‌السلام می‌‏فرمود:
-اما شرط وجود شرطى است که الزاماً باید آن را ایجاد کرد. مثلًا الزاماً باید لباس و بدن را پاک نگه داشت تا نماز صحیح باشد.
-همچنین الزاماً باید حضور قلب وجود داشته باشد تا نماز مورد قبول واقع شود و اثر واقعى خود را ببخشد.
-پس شرط وجود از شرط وجوب مهم‏تر است. استطاعت اخلاقى و روحى شرط وجود است، یعنى تنها در صورت آمادگى روحى و اخلاقى است که انسان از مزایاى بى‏پایان روحى و اجتماعى بهره‏مند مى‌‏شود و اگر انسان این آمادگى را نداشته باشد «محنت بادیه خریده به سیم».
-حالا چه دلیلى داریم که استطاعت روحى، شرط وجود یعنى شرط مقبولیت و مفید بودن حج است؟ براى نمونه این روایت را ذکر مى‌‏کنیم:
-شیخ صدوق روایت کرده است که امام باقر ‌علیه‌السلام مى‌‏فرمود:
 ما یُعْبَأُ بِمَنْ یَؤُمُّ هذَا الْبَیْتَ اذا لَمْ یَکُنْ فیهِ ثَلاثُ خِصالٍ: خُلُقٌ یُخالِقُ بِهِ مَنْ صَحِبَهُ وَ حِلْمٌ یَمْلِکُ بِهِ غَضَبَهُ وَ وَرَعٌ یَحْجُزُهُ عَنْ مَحارِمِ اللَّهِ ‏<ref>من لا یحضره الفقیه ج 2ص 179.</ref>
-یعنى کسى که به قصد حج به خانه کعبه می‌‏آید، مورد عنایت حق واقع نمى‌‏شود مگر آنکه در او سه خصلت وجود داشته باشد: اخلاق مناسبى براى معاشرت با همسفران داشته باشد، داراى نیروى حلم و بردبارى باشد که بتواند جلو خشم خود را- که خواه ناخواه موجبات آن در سفر پیش می‌‏آید- بگیرد، پارسایى داشته باشد که جلو او را از گناهان بگیرد.
+یعنی کسی که به قصد حج به خانه کعبه می‌‏آید، مورد عنایت حق واقع نمی‌‏شود مگر آنکه در او سه خصلت وجود داشته باشد: اخلاق مناسبی برای معاشرت با همسفران داشته باشد، دارای نیروی حلم و بردباری باشد که بتواند جلو خشم خود را- که خواه ناخواه موجبات آن در سفر پیش می‌‏آید- بگیرد، پارسایی داشته باشد که جلو او را از گناهان بگیرد.
-از اینجا مى‌‏توان تکلیف حجاجى که بى‏‌جهت با رفقا به نزاع برمى‏‌خیزند، زود از کوره در مى‌‏روند، انواع گناهان از دروغ و غیبت و غیره مرتکب مى‌‏شوند، فهمید و متأسفانه نقاط ضعف زیادى ازاین‏‌جهت در غالب حجاج محترم دیده مى‌‏شود.
+از اینجا می‌‏توان تکلیف حجاجی که بی‏‌جهت با رفقا به نزاع برمی‏‌خیزند، زود از کوره در می‌‏روند، انواع گناهان از دروغ و غیبت و غیره مرتکب می‌‏شوند، فهمید و متأسفانه نقاط ضعف زیادی ازاین‏‌جهت در غالب حجاج محترم دیده می‌‏شود.
-ممکن است بگویید استطاعت روحى و اخلاقى شرط قبول همه عبادات است، اختصاص به حج ندارد زیرا خداوند در قرآن مى‌‏فرماید: انَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ <ref>مائده: 27‏</ref> یعنى همانا منحصراً خداوند عمل متقیان را مى‌‏پذیرد؛ تا انسان داراى تقوا و پاکى نباشد، هیچ عملى از او قبول نمى‌‏شود.عرض مى‌‏کنم بلى چنین است. هر عملى آمادگى قبلى روحى مى‌‏خواهد
+ممکن است بگویید استطاعت روحی و اخلاقی شرط قبول همه عبادات است، اختصاص به حج ندارد زیرا خداوند در قرآن می‌‏فرماید: انَّما یَتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقینَ <ref>مائده: 27‏</ref> یعنی همانا منحصراً خداوند عمل متقیان را می‌‏پذیرد؛ تا انسان دارای تقوا و پاکی نباشد، هیچ عملی از او قبول نمی‌‏شود. عرض می‌‏کنم بلی چنین است. هر عملی آمادگی قبلی روحی می‌‏خواهد
-ولى با این تفاوت که عمل حج گذشته از اینکه عبادت است و باید به قصد قربت بجا آورده شود و على هذا احتیاج دارد به تقواى قلب، یک عمل اجتماعى است. هرکسى باید داراى اخلاق اجتماعى مناسبى باشد تا بتواند این وظیفه الهى را درست انجام دهد و آن اثرى که منظور اسلام از این اجتماع بزرگ است پیدا شود.
+ولی با این تفاوت که عمل حج گذشته از اینکه عبادت است و باید به قصد قربت بجا آورده شود و علی هذا احتیاج دارد به تقوای قلب، یک عمل اجتماعی است. هرکسی باید دارای اخلاق اجتماعی مناسبی باشد تا بتواند این وظیفه الهی را درست انجام دهد و آن اثری که منظور اسلام از این اجتماع بزرگ است پیدا شود.
-در حدیثى که نقل کردیم، به سه خصلت اشاره شده بود و دوتاى آنها مربوط است به شایستگى انسان از نظر اخلاق معاشرتى. براى اینکه انسان نماز درستى بخواند یا زکاتى را به قصد قربت ادا کند، لزومى ندارد که صلاحیت اجتماعى داشته باشد اما براى اینکه عمل عظیم حج را انجام دهد لازم است صلاحیت اجتماعى داشته باشد.
+در حدیثی که نقل کردیم، به سه خصلت اشاره شده بود و دوتای آنها مربوط است به شایستگی انسان از نظر اخلاق معاشرتی. برای اینکه انسان نماز درستی بخواند یا زکاتی را به قصد قربت ادا کند، لزومی ندارد که صلاحیت اجتماعی داشته باشد اما برای اینکه عمل عظیم حج را انجام دهد لازم است صلاحیت اجتماعی داشته باشد.
-پس معلوم شد که استطاعت اخلاقى و روحى و به عبارت دیگر صلاحیت اجتماعى نیز شرط است و این استطاعت از استطاعت مالى و بدنى و طریقى از نظر اسلام مهم‏تر است، زیرا این را شرط وجود قرار داده که الزاماً باید آن را به وجود آورد و تحصیل کرد نه شرط وجوب.
+پس معلوم شد که استطاعت اخلاقی و روحی و به عبارت دیگر صلاحیت اجتماعی نیز شرط است و این استطاعت از استطاعت مالی و بدنی و طریقی از نظر اسلام مهم‏تر است، زیرا این را شرط وجود قرار داده که الزاماً باید آن را به وجود آورد و تحصیل کرد نه شرط وجوب.
-==درس دوم: آشنایى با چند لغت‏==
+== درس دوم: آشنایی با چند لغت‏==
+وقتی که می‌‏گوییم «اخلاق و آداب سفر» باید معنی اخلاق و معنی آداب و فرق میان آنها را بدانیم. حتی خوب است بدانیم چرا به سفر، سفر می‌‏گویند و چرا همسفر را «رفیق» می‌‏گویند.
-وقتى که مى‌‏گوییم «اخلاق و آداب سفر» باید معنى اخلاق و معنى آداب و فرق میان آنها را بدانیم. حتى خوب است بدانیم چرا به سفر، سفر مى‌‏گویند و چرا همسفر را «رفیق» مى‌‏گویند.
+== اخلاق‏==
-==اخلاق‏==
+اخلاق جمع خُلق است. خلق یعنی خوی. ساختمان وجود انسان تا آنجا که مربوط به بدن است، خَلق (به فتح خاء) گفته می‌‏شود و تا آنجا که مربوط به روح یعنی مربوط به قسمتی از تمایلات روحی است، خُلق (به ضم خاء) گفته می‌‏شود.
-اخلاق جمع خُلق است. خلق یعنى خوى. ساختمان وجود انسان تا آنجا که مربوط به بدن است، خَلق (به فتح خاء) گفته مى‌‏شود و تا آنجا که مربوط به روح یعنى مربوط به قسمتى از تمایلات روحى است، خُلق (به ضم خاء) گفته مى‌‏شود.
+به عبارت دیگر خَلق مربوط به شخص است و خُلق مربوط به شخصیت. در دعا وارد شده است که هنگامی که در مقابله آیینه می‌‏ایستید و خود را می‌‏بینید، بگویید: اللَّهُمَّ حَسِّنْ خُلْقی کَما حَسَّنْتَ خَلْقی‏ یعنی خداوندا، اخلاق مرا نیکو گردان همچنان که اندام مرا نیکو گردانیده‏ای و مرا به صورت انسان و در احسن تقویم آفریده‏ای.
-به عبارت دیگر خَلق مربوط به شخص است و خُلق مربوط به شخصیت. در دعا وارد شده است که هنگامى که در مقابله آیینه مى‌‏ایستید و خود را مى‌‏بینید، بگویید: اللَّهُمَّ حَسِّنْ خُلْقى کَما حَسَّنْتَ خَلْقى‏ یعنى خداوندا، اخلاق مرا نیکو گردان همچنان که اندام مرا نیکو گردانیده‏اى و مرا به صورت انسان و در احسن تقویم آفریده‏اى.
+آنچه مربوط به بدن است طرح‏ریزی و ساختمانش در رحم تمام می‌‏شود. مثلًا استعداد اینکه انسان سفیدپوست باشد یا سیاه‏پوست، زشت باشد یا زیبا، کوتاه باشد یا بلند، تمام اینها در مرحله رحم طرح و بنا می‌‏شود و پس از اینکه کودک به دنیا می‌‏آید نه به وسیله خود او و نه به وسیله دیگران قابل تغییر نیست.
-آنچه مربوط به بدن است طرح‏ریزى و ساختمانش در رحم تمام مى‌‏شود. مثلًا استعداد اینکه انسان سفیدپوست باشد یا سیاه‏پوست، زشت باشد یا زیبا، کوتاه باشد یا بلند، تمام اینها در مرحله رحم طرح و بنا مى‌‏شود و پس از اینکه کودک به دنیا می‌‏آید نه به وسیله خود او و نه به وسیله دیگران قابل تغییر نیست.
+اما اخلاقیات که مربوط به روح است در همین دنیا به وسیله خود شخص و معلمان و مربیان و اجتماع، طرح و بنا می‌‏شود. البته قسمتی از استعدادهای اخلاقی مربوط به سرشت و مرحله قبل از تولد است.
-اما اخلاقیات که مربوط به روح است در همین دنیا به وسیله خود شخص و معلمان و مربیان و اجتماع، طرح و بنا مى‌‏شود. البته قسمتى از استعدادهاى اخلاقى مربوط به سرشت و مرحله قبل از تولد است.
+علی هذا دو تفاوت میان خَلق و خُلق هست. اولًا اینکه خَلق که مربوط به بدن است یک منزل جلوتر یعنی در منزل رحم تکوین پیدا می‌کند و اما خُلق که مربوط به روح است یک منزل عقب‏تر یعنی بعد از تولد متکوّن می‌‏شود.
-على هذا دو تفاوت میان خَلق و خُلق هست. اولًا اینکه خَلق که مربوط به بدن است یک منزل جلوتر یعنى در منزل رحم تکوین پیدا می‌کند و اما خُلق که مربوط به روح است یک منزل عقب‏تر یعنى بعد از تولد متکوّن مى‌‏شود.
+ثانیاً آنچه مربوط به خلقت بدن است از اختیار انسان بیرون است، انسان خود قادر نیست که خلقت خود را عوض کند، اما آنچه مربوط به اخلاقیات روحی است در اختیار خود انسان است؛ هرکسی خودش باید شخصیت خود را بسازد، معمار و مهندس روح خود باشد، بنّا و سازنده اخلاق خود باشد.
-ثانیاً آنچه مربوط به خلقت بدن است از اختیار انسان بیرون است، انسان خود قادر نیست که خلقت خود را عوض کند، اما آنچه مربوط به اخلاقیات روحى است در اختیار خود انسان است؛ هرکسى خودش باید شخصیت خود را بسازد، معمار و مهندس روح خود باشد، بنّا و سازنده اخلاق خود باشد.
+انسان‌ها از لحاظ طرز رفتار با یکدیگر مختلفند، مثلًا ممکن است متواضع باشند یا متکبر، کریم و بخشنده باشند یا لئیم و ممسک، حلیم و بردبار باشند یا کینه‏توز و پرخاشگر. صفاتی از قبیل تواضع و تکبر و کرم و بخل و حلم و حقد را خُلقیات می‌‏گویند.
-انسانها از لحاظ طرز رفتار با یکدیگر مختلفند، مثلًا ممکن است متواضع باشند یا متکبر، کریم و بخشنده باشند یا لئیم و ممسک، حلیم و بردبار باشند یا کینه‏توز و پرخاشگر. صفاتى از قبیل تواضع و تکبر و کرم و بخل و حلم و حقد را خُلقیات مى‌‏گویند.
+البته هنگامی به این صفات کلمه خُلق اطلاق می‌‏شود که در روح انسان جایگزین شده باشد و جزء خوی‌های انسان به شمار رود. در اثر عمل و تکرار و تلقین و غیره این صفات در روح انسان جایگزین می‌‏شوند و به اصطلاح به صورت ملکه در می‌‏آیند: ملکه فاضله یا رذیله.
-البته هنگامى به این صفات کلمه خُلق اطلاق مى‌‏شود که در روح انسان جایگزین شده باشد و جزء خوی‌هاى انسان به شمار رود. در اثر عمل و تکرار و تلقین و غیره این صفات در روح انسان جایگزین مى‌‏شوند و به اصطلاح به صورت ملکه در مى‌‏آیند: ملکه فاضله یا رذیله.
+به عبارت دیگر عکس‌‏العمل هر فردی در مقابل فرد دیگر متفاوت است؛ ممکن است عکس‌‏العملی باشد که به زیان او و اجتماع باشد و ممکن است عکس‌‏العملی باشد مفید به حال او و اجتماع. اگر عکس‌‏العمل‏‌های انسان در برابر دیگران همیشه خوب و مفید باشد و انسان عادت کند که همیشه عکس‌‏العمل خوب نشان بدهد، گفته می‌‏شود خلقیات او خوب است.
-به عبارت دیگر عکس‌‏العمل هر فردى در مقابل فرد دیگر متفاوت است؛ ممکن است عکس‌‏العملى باشد که به زیان او و اجتماع باشد و ممکن است عکس‌‏العملى باشد مفید به حال او و اجتماع. اگر عکس‌‏العمل‏‌هاى انسان در برابر دیگران همیشه خوب و مفید باشد و انسان عادت کند که همیشه عکس‌‏العمل خوب نشان بدهد، گفته مى‌‏شود خلقیات او خوب است.
+== آداب‏==
-==آداب‏==
+آداب جمع ادب است. تشریفاتی که انسان برای کارهای خود قرار می‌‏دهد، آداب آن کار نامیده می‌‏شود. مثلًا خوردن یک عمل طبیعی است. انسان می‌‏تواند احیاناً مانند حیوانات با دهان آب یا غذا بخورد و می‌‏تواند با دست بخورد و یا با قاشق بخورد، می‌‏تواند با دست راست بخورد و یا با دست چپ بخورد، می‌‏تواند با دست‏ نشُسته یا قاشق کثیف بخورد و می‌‏تواند با دست پاکیزه و یا قاشق پاکیزه بخورد.
+اینکه انسان غذا را با دست راست بخورد و دست یا قاشقش شسته باشد، هنگام شروع‏ بسم اللَّه‏ بگوید، با تأنّی بخورد، لقمه‏‌ها را زیاد بجود، آداب غذا خوردن نامیده می‌‏شود.
-آداب جمع ادب است. تشریفاتى که انسان براى کارهاى خود قرار مى‌‏دهد، آداب آن کار نامیده مى‌‏شود. مثلًا خوردن یک عمل طبیعى است. انسان مى‌‏تواند احیاناً مانند حیوانات با دهان آب یا غذا بخورد و مى‌‏تواند با دست بخورد و یا با قاشق بخورد، مى‌‏تواند با دست راست بخورد و یا با دست چپ بخورد، مى‌‏تواند با دست‏ نشُسته یا قاشق کثیف بخورد و مى‌‏تواند با دست پاکیزه و یا قاشق پاکیزه بخورد.
+افراد هنگام برخورد به یکدیگر معمولًا آدابی را رعایت می‌‏کنند. بعضی‌ها سر خود را می‌‏جنبانند یا کلاه خود را برمی‏دارند و شنیده‏ام بعضی از ملت‌‌ها بینی‏‌های خود را به هم می‌‏مالند، و آنها که یادشان نرفته که انسانند و می‌‏دانند بهترین وسیله تفهیم معنویات برای انسان سخن است و بهترین آرزویی که یک نفر برای یک نفر دیگر باید بکند این است که برای او سلامت و صلح و مسالمت بخواهد، اینها وقتی که به یکدیگر می‌‏رسند می‌‏گویند: «سلام علیک» یعنی من برای تو از خداوند سلامت و مسالمت آرزو می‌‏کنم.
-اینکه انسان غذا را با دست راست بخورد و دست یا قاشقش شسته باشد، هنگام شروع‏ بسم اللَّه‏ بگوید، با تأنّى بخورد، لقمه‏‌ها را زیاد بجود، آداب غذا خوردن نامیده مى‌‏شود.
+سلام ادبِ ملاقات است. همچنین هر کاری آدابی دارد و همین قدر مثال کافی است.
+سفر نیز به نوبه خود اخلاق و آدابی دارد؛ یعنی انسان باید از برخی خصلت‌های روحی بهره‏مند باشد، مثل اینکه نسبت به دیگران مهربان باشد و به چهره آنها لبخند بزند و هم پاره‏ای آداب را باید رعایت کند، مثل اینکه مثلًا قبل از مسافرت دوستان خود را آگاه کند و با آنها موادعه و خداحافظی نماید. بعداً به تفصیل درباره اخلاق و آداب سفر بحث خواهیم کرد.
-افراد هنگام برخورد به یکدیگر معمولًا آدابى را رعایت مى‌‏کنند. بعضی‌ها سر خود را مى‌‏جنبانند یا کلاه خود را برمى‏دارند و شنیده‏ام بعضى از ملت‌‌ها بینى‏‌هاى خود را به هم مى‌‏مالند، و آنها که یادشان نرفته که انسانند و می‌‏دانند بهترین وسیله تفهیم معنویات براى انسان سخن است و بهترین آرزویى که یک نفر براى یک نفر دیگر باید بکند این است که براى او سلامت و صلح و مسالمت بخواهد، اینها وقتى که به یکدیگر مى‌‏رسند مى‌‏گویند: «سلام علیک» یعنى من براى تو از خداوند سلامت و مسالمت آرزو مى‌‏کنم.
+== سفر ==
-سلام ادبِ ملاقات است. همچنین هر کارى آدابى دارد و همین قدر مثال کافى است.
+کلمه سفر از ماده سفور است که به معنی برداشتن پرده از روی یک چیز است. غزالی (به نقل‏ محجة البیضاء) می‌‏گوید: سفر ازآن‏جهت سفر نامیده شده است که پرده از روی اخلاق واقعی انسان برمی‏دارد. فقط در مسافرت می‌‏توان به اخلاق واقعی اشخاص پی برد و آنها را شناخت. می‌‏گوید: شخصی می‌‌‏خواست درباره دیگری شهادت بدهد، به او گفتند: آیا با او سفر کرده‌‏ای؟ گفت: نه. گفتند: پس او را نمی‌‏شناسی.
-سفر نیز به نوبه خود اخلاق و آدابى دارد؛ یعنى انسان باید از برخى خصلت‌هاى روحى بهره‏مند باشد، مثل اینکه نسبت به دیگران مهربان باشد و به چهره آنها لبخند بزند و هم پاره‏اى آداب را باید رعایت کند، مثل اینکه مثلًا قبل از مسافرت دوستان خود را آگاه کند و با آنها موادعه و خداحافظى نماید. بعداً به تفصیل درباره اخلاق و آداب سفر بحث خواهیم کرد.
-==سفر==
+می‌‏گوید: اگر کسی را دیدید که مردمی که با او معامله و دادوستد کرده‌‏اند و کسانی‏ که با او مسافرت کرده‌‏اند از او تمجید می‌‌‌‏کنند، قطعاً بدانید آدم خوبی است‏.
-کلمه سفر از ماده سفور است که به معنى برداشتن پرده از روى یک چیز است. غزالى (به نقل‏ محجة البیضاء) مى‌‏گوید: سفر ازآن‏جهت سفر نامیده شده است که پرده از روى اخلاق واقعى انسان برمى‏دارد. فقط در مسافرت مى‌‏توان به اخلاق واقعى اشخاص پى برد و آنها را شناخت. مى‌‏گوید: شخصى مى‌‌‏خواست درباره دیگرى شهادت بدهد، به او گفتند: آیا با او سفر کرده‌‏اى؟ گفت: نه. گفتند: پس او را نمى‌‏شناسى.
+به طور کلی هر چیزی که انسان را در شرایط غیر عادی که آرامش روح را بهم می‌‌‏زند قرار دهد، پرده از روی اخلاق واقعی انسان برمی‏دارد. انسان در حال عادی حکم آب راکد را دارد که در حوضی جمع شده است؛ به واسطه رکود، مخلوط‌های آب ته‏نشین می‌‌‏شود و آب بسیار صاف و زلال مشاهده می‌‌‏شود. اما همین‏که یک چوب داخل آب ببرید و آب را تکان بدهید و زیر و رو کنید، آن‏وقت می‌‌‏بینید چقدر کثافت داخل این آب است.
+بسا افرادی که در شرایط عادی به دل و نفس خود مراجعه می‌‌‏کنند، آن را مانند همان آب حوض صاف و پاک می‌‌‏بینند و خودشان غافلند که اگر شرایط جدیدی به وجود آید و موجباتی پیدا شود که صفات پلید ته‏نشین‏شده باطن ظهور کند معلوم خواهد شد که چقدر آلودگی‌ها در روح آنها بوده است. غزالی می‌‌‏گوید: یکی از فواید سفر این است که ماهیت هرکس را بر خودش روشن می‌کند. اخلاق واقعی هرکسی در سفر ظاهر می‌‌‏شود. در سفر معلوم می‌‌‏شود که کی شجاع است و کی ترسو، کی مهربان است و کی بی‏عاطفه، کی خدمتگزار است و کی لافزن و دروغگو، کی حلیم و پرحوصله است و کی کم‏ظرفیت و سبک؟ و از این روست که سفر را سفر گفته‏اند.
-مى‌‏گوید: اگر کسى را دیدید که مردمى که با او معامله و دادوستد کرده‌‏اند و کسانى‏ که با او مسافرت کرده‌‏اند از او تمجید مى‌‌‌‏کنند، قطعاً بدانید آدم خوبى است‏.
+سفر به طور کلی مفید و لازم است. قطع نظر از اینکه اخلاق واقعی هرکسی را بر خودش ظاهر می‌کند، حقایق دیگری را نیز بر انسان روشن می‌کند: آدمی را پخته و جهان‏دیده می‌‌‏نماید، فواید مادی و معنوی فراوانی دارد. در مدح سفر سخنان زیادی رسیده است. قرآن کریم به سیر در زمین امر می‌کند و آن را موجب باز شدن چشم و گوش و ازدیاد عقل و تجربه می‌‌‏داند.
-به طور کلى هر چیزى که انسان را در شرایط غیر عادى که آرامش روح را بهم مى‌‌‏زند قرار دهد، پرده از روى اخلاق واقعى انسان برمى‏دارد. انسان در حال عادى حکم آب راکد را دارد که در حوضى جمع شده است؛ به واسطه رکود، مخلوط‌هاى آب ته‏نشین مى‌‌‏شود و آب بسیار صاف و زلال مشاهده مى‌‌‏شود. اما همین‏که یک چوب داخل آب ببرید و آب را تکان بدهید و زیر و رو کنید، آن‏وقت مى‌‌‏بینید چقدر کثافت داخل این آب است.
+در سوره مبارکه حج، آیه 46 می‌‌‏فرماید:
+أَ فَلَمْ یَسیروا فِی الْارْضِ فَتَکونَ لَهُمْ قُلوبٌ یَعْقِلونَ بِها اوْ آذانٌ یَسْمَعونَ بِها یعنی آیا در زمین گردش نکرده‏اند تا روحیه‏‌هایی متفکر و گوش‌هایی باز و شنوا پیدا کنند؟
-بسا افرادى که در شرایط عادى به دل و نفس خود مراجعه مى‌‌‏کنند، آن را مانند همان آب حوض صاف و پاک مى‌‌‏بینند و خودشان غافلند که اگر شرایط جدیدى به وجود آید و موجباتى پیدا شود که صفات پلید ته‏نشین‏شده باطن ظهور کند معلوم خواهد شد که چقدر آلودگی‌ها در روح آنها بوده است. غزالى مى‌‌‏گوید: یکى از فواید سفر این است که ماهیت هرکس را بر خودش روشن می‌کند. اخلاق واقعى هرکسى در سفر ظاهر مى‌‌‏شود. در سفر معلوم مى‌‌‏شود که کى شجاع است و کى ترسو، کى مهربان است و کى بى‏عاطفه، کى خدمتگزار است و کى لافزن و دروغگو، کى حلیم و پرحوصله است و کى کم‏ظرفیت و سبک؟ و از این روست که سفر را سفر گفته‏اند.
+پیغمبر اکرم می‌‌‏فرمود: سافِروا تَصِحّوا <ref>من لا یحضره الفقیه ج 2ص 173</ref> مسافرت کنید، صحت می‌‌‏یابید. در دیوان‏ منسوب به مولی امیر المؤمنین‏ است:
+تَغَرَّبْ عَنِ الْاوْطانِ فی طَلَبِ الْعُلی‏		وَ سافِرْ فَفِی الأَسْفارِ خَمْسُ فَوائِدِ
-سفر به طور کلى مفید و لازم است. قطع نظر از اینکه اخلاق واقعى هرکسى را بر خودش ظاهر می‌کند، حقایق دیگرى را نیز بر انسان روشن می‌کند: آدمى را پخته و جهان‏دیده مى‌‌‏نماید، فواید مادى و معنوى فراوانى دارد. در مدح سفر سخنان زیادى رسیده است. قرآن کریم به سیر در زمین امر می‌کند و آن را موجب باز شدن چشم و گوش و ازدیاد عقل و تجربه مى‌‌‏داند.
-در سوره مبارکه حج، آیه 46 مى‌‌‏فرماید:
-أَ فَلَمْ یَسیروا فِى الْارْضِ فَتَکونَ لَهُمْ قُلوبٌ یَعْقِلونَ بِها اوْ آذانٌ یَسْمَعونَ بِها یعنى آیا در زمین گردش نکرده‏اند تا روحیه‏‌هایى متفکر و گوش‌هایى باز و شنوا پیدا کنند؟
-پیغمبر اکرم مى‌‌‏فرمود: سافِروا تَصِحّوا <ref>من لا یحضره الفقیه ج 2ص 173</ref> مسافرت کنید، صحت مى‌‌‏یابید. در دیوان‏ منسوب به مولى امیر المؤمنین‏ است:
-تَغَرَّبْ عَنِ الْاوْطانِ فى طَلَبِ الْعُلى‏		وَ سافِرْ فَفِى الأَسْفارِ خَمْسُ فَوائِدِ
 تَفَرُّجُ هَمٍّ وَ اکْتِسابُ مَعیشَةٍ		وَ عِلْمٍ وَ آدابٍ وَ صُحْبَةُ ماجِدِ
-یعنى در طلب علوّ و بزرگى از وطن خارج شو، زیرا در مسافرت پنج فایده وجود دارد: غصه‏‌هاى محلى فراموش مى‌‏شود، وسیله کسب معیشت است، وسیله آموختن علم است، راه ادب‏آموزى است، به وسیله سفر انسان به مصاحبت بزرگان توفیق می‌‏یابد.
+یعنی در طلب علوّ و بزرگی از وطن خارج شو، زیرا در مسافرت پنج فایده وجود دارد: غصه‏‌های محلی فراموش می‌‏شود، وسیله کسب معیشت است، وسیله آموختن علم است، راه ادب‏آموزی است، به وسیله سفر انسان به مصاحبت بزرگان توفیق می‌‏یابد.
-انورى مى‌‏گوید:
+انوری می‌‏گوید:
 به جرم خاک و به گردون نگاه باید کرد		که آن کجاست ز آرام و این کجا ز سفر
-به شهر خویش درون، بى‏خطر بود مردم‏		به کان خویش درون، بى ‏بها بود گوهر
+به شهر خویش درون، بی‏خطر بود مردم‏		به کان خویش درون، بی ‏بها بود گوهر
-سفر مربى مرد است و آستانه جاه‏		سفر خزانه مال است و اوستاد هنر
+سفر مربی مرد است و آستانه جاه‏		سفر خزانه مال است و اوستاد هنر
-درخت اگر متحرک شدى ز جاى به جاى‏		نه جور ارّه کشیدى و نه جفاى تبر
+درخت اگر متحرک شدی ز جای به جای‏		نه جور ارّه کشیدی و نه جفای تبر
-غزالى مى‌‏گوید: یکى از علما به یاران خود مى‌‏گوید: «سیحوا تَطیبوا، فَانَّ الْماءَ اذا کَثُرَ مَقامُهُ فى مَوْضِعٍ تَغَیَّرَ» <ref>محجه البیضاء ج 4ص</ref> 42یعنى سیاحت کنید تا پاکیزه شوید، زیرا آب اگر در یک جا بماند مى‌‏گندد.
+غزالی می‌‏گوید: یکی از علما به یاران خود می‌‏گوید: «سیحوا تَطیبوا، فَانَّ الْماءَ اذا کَثُرَ مَقامُهُ فی مَوْضِعٍ تَغَیَّرَ» <ref>محجه البیضاء ج 4ص</ref> 42یعنی سیاحت کنید تا پاکیزه شوید، زیرا آب اگر در یک جا بماند می‌‏گندد.
-ابوالفتح بستى مى‌‏گوید:
+ابوالفتح بستی می‌‏گوید:
 لَقَدْ هُنْتُ مِنْ طولِ الْمَقامِ وَ مَنْ یَقُمْ‏		طَویلًا یُهَنْ مِنْ بَعْدِ ما کانَ مُکْرَما
-وَ طولُ جَمامِ الْمَرْءِ فى مُسْتَقَرِّهِ‏		یُغَیِّرُهُ لَوْناً وَ ریحاً وَ مَطْعَما <ref>المحاسن و الاضدا ص 136</ref>
+وَ طولُ جَمامِ الْمَرْءِ فی مُسْتَقَرِّهِ‏		یُغَیِّرُهُ لَوْناً وَ ریحاً وَ مَطْعَما <ref>المحاسن و الاضدا ص 136</ref>
-یعنى از بس که یک جا ماندم از نظرها افتاده و پست شدم، آرى هرکس در یک نقطه زیاد بماند عزتش تبدیل به خوارى مى‌‏شود، زیاد ماندن مرد در جایگاه خودش رنگ و بوى و مزه او را مى‌‏برد.
+یعنی از بس که یک جا ماندم از نظرها افتاده و پست شدم، آری هرکس در یک نقطه زیاد بماند عزتش تبدیل به خواری می‌‏شود، زیاد ماندن مرد در جایگاه خودش رنگ و بوی و مزه او را می‌‏برد.
-==رفیق‏==
-کلمه رفیق از ماده رفق است که به معنى نرمى است. از قدیم‏الایام کلمه رفیق به همسفر اطلاق مى‌‏شده است. در احادیث همین تعبیر به کار رفته است. پیغمبر اکرم فرمود: الرَّفیقَ ثُمَّ السَّفَرَ یعنى اول رفیق خوب انتخاب کنید، بعد تصمیم به مسافرت بگیرید.
+== رفیق‏==
+کلمه رفیق از ماده رفق است که به معنی نرمی است. از قدیم‏الایام کلمه رفیق به همسفر اطلاق می‌‏شده است. در احادیث همین تعبیر به کار رفته است. پیغمبر اکرم فرمود: الرَّفیقَ ثُمَّ السَّفَرَ یعنی اول رفیق خوب انتخاب کنید، بعد تصمیم به مسافرت بگیرید.
-این کلمه ازآن‏جهت براى همسفر انتخاب شده است که لازم‏ترین شرط همسفرى، رفق و نرمى و ملایمت است. انسان باید کوشش کند حد اکثر ملایمت و همراهى را با رفقاى خود داشته باشد.
+این کلمه ازآن‏جهت برای همسفر انتخاب شده است که لازم‏ترین شرط همسفری، رفق و نرمی و ملایمت است. انسان باید کوشش کند حد اکثر ملایمت و همراهی را با رفقای خود داشته باشد.
-پس معلوم شد که سفر به نوبه خود اخلاق و آدابى دارد. باید آنها را بدانیم و بکار ببندیم.
+پس معلوم شد که سفر به نوبه خود اخلاق و آدابی دارد. باید آنها را بدانیم و بکار ببندیم.
-=پانویس=
+== پانویس ==
-{{پانویس|2}}
+{{پانویس}}
-==منبع==
+== منابع ==
-مجموعه آثار استاد شهید مطهرى (حج)، ج‏25، ص: 62-51- با تلخیص و ویرایش-
+مجموعه آثار استاد شهید مطهری (حج)، ج‏25، ص: 62-51- با تلخیص و ویرایش-
-[[رده: مقالات ]]
+[[رده:مقاله‌ها]]
-[[رده: وحدت اسلامی]]
+[[رده:وحدت اسلامی]]