تصوف در مصر: تفاوت میان نسخه‌ها

۱۷۷ بایت اضافه‌شده ،  ‏۵ دسامبر ۲۰۲۲
جز
تمیزکاری
جز (جایگزینی متن - '=پانویس=↵{{پانویس|2}}↵↵[[رده:' به '== پانویس == {{پانویس}} [[رده:')
جز (تمیزکاری)
خط ۵: خط ۵:


=علل توجه به مصر=
=علل توجه به مصر=
سوابق دینی مصر، از جمله آمدن نام آن در [[قرآن]] <ref>یونس/سوره۱۰، آیه۸۷.   </ref>  
سوابق دینی مصر، از جمله آمدن نام آن در [[قرآن]] <ref>یونس/سوره۱۰، آیه۸۷. </ref>  
<ref> یوسف/سوره۱۲، آیه۲۱.   </ref>  
<ref> یوسف/سوره۱۲، آیه۲۱. </ref>  
<ref>زخرف/سوره۴۳، آیه۵۱.   </ref>  
<ref>زخرف/سوره۴۳، آیه۵۱. </ref>  
و روایاتی مبنی بر این‌که مصر مَسکن یا مدفن بسیاری از انبیا، از جمله ادریس و ابراهیم و اسماعیل و یعقوب و یوسف علیهم‌السلام، بوده است و هم‌چنین سخنانی از پیامبر اکرم و صحابه ــ که در آنها مصر «فردوس الدنیا» و «ام البرکات» خوانده شده ــ سبب شد که برخی از فرزندان ائمه علیهم‌السلام و بسیاری از صحابه و تابعین به این سرزمین سفر کنند یا در آن مسکن گزینند. <ref>ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.</ref>  
و روایاتی مبنی بر این‌که مصر مَسکن یا مدفن بسیاری از انبیا، از جمله ادریس و ابراهیم و اسماعیل و یعقوب و یوسف علیهم‌السلام، بوده است و هم‌چنین سخنانی از پیامبر اکرم و صحابه ــ که در آنها مصر «فردوس الدنیا» و «ام البرکات» خوانده شده ــ سبب شد که برخی از فرزندان ائمه علیهم‌السلام و بسیاری از صحابه و تابعین به این سرزمین سفر کنند یا در آن مسکن گزینند. <ref>ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، ج۱، ص۱۹ـ۲۰، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.</ref>  
<ref>عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۰ـ۲۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، (قاهره) ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، ج۱، ص۲۰ـ۲۲، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، (قاهره) ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.</ref>  
خط ۶۵: خط ۶۵:
=تصوف در دوره ایوبی=
=تصوف در دوره ایوبی=


==اولین خانقاه مصر==
== اولین خانقاه مصر ==
از نیمه دوم قرن ششم در مصر خانقاه برپا شد و در آن‌جا، تصوف جمعی پدید آمد.  
از نیمه دوم قرن ششم در مصر خانقاه برپا شد و در آن‌جا، تصوف جمعی پدید آمد.  
صلاح‌الدین ایوبی در ۵۶۹ برای اقامت صوفیانی که از سرزمین‌های دیگر به مصر می‌آمدند، خانه‌ای را خانقاه کرد و برای تأمین مخارج آن املاکی وقف نمود. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۲، ص۲۱۸، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
صلاح‌الدین ایوبی در ۵۶۹ برای اقامت صوفیانی که از سرزمین‌های دیگر به مصر می‌آمدند، خانه‌ای را خانقاه کرد و برای تأمین مخارج آن املاکی وقف نمود. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۲، ص۲۱۸، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
خط ۷۴: خط ۷۴:
<ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۲۴، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
<ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۲۴، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  


==لقب شیخ الشیوخی==
== لقب شیخ الشیوخی ==
صلاح‌الدین ایوبی، صدرالدین محمد بن عمادالدین محمود بن حمویه جوینی (فقیه و مدرّس و صوفی، متوفی ۶۱۷) را شیخ الشیوخ اولین خانقاه مصر کرد تا بر امور صوفیان نظارت کند و این اولین بار بود که چنین لقب و منصبی در مصر به وجود آمد.  
صلاح‌الدین ایوبی، صدرالدین محمد بن عمادالدین محمود بن حمویه جوینی (فقیه و مدرّس و صوفی، متوفی ۶۱۷) را شیخ الشیوخ اولین خانقاه مصر کرد تا بر امور صوفیان نظارت کند و این اولین بار بود که چنین لقب و منصبی در مصر به وجود آمد.  
البته در دوره فاطمیان لقب « شیخ الصوفیه » وجود داشت، مثلاً ابن ترجمان (متوفی ۴۴۸) دارای این لقب بود، <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۴۷، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
البته در دوره فاطمیان لقب «شیخ الصوفیه» وجود داشت، مثلاً ابن ترجمان (متوفی ۴۴۸) دارای این لقب بود، <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۴۷، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۵۳، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۵۳، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
اما این لقب به معنای داشتن منصب و مسئولیت نبود.  
اما این لقب به معنای داشتن منصب و مسئولیت نبود.  
حکومت‌های بعدی نیز با انتصاب شیخ الشیوخ برای حمایت از صوفیان، نظام نظارت دولتی بر امور صوفیان را پدید آوردند.  
حکومت‌های بعدی نیز با انتصاب شیخ الشیوخ برای حمایت از صوفیان، نظام نظارت دولتی بر امور صوفیان را پدید آوردند.  


==خانقاه‌های متعدد==
== خانقاه‌های متعدد ==
دولت‌های ایوبی (حک: اواخر قرن ششم ـ نیمه اول قرن هفتم) برای صوفیه خانقاه‌ها و زوایای متعددی ساختند و زمین‌های بسیاری برای تأمین هزینه این مکان‌ها وقف کردند. <ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۲، ص۳۰۲، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  
دولت‌های ایوبی (حک: اواخر قرن ششم ـ نیمه اول قرن هفتم) برای صوفیه خانقاه‌ها و زوایای متعددی ساختند و زمین‌های بسیاری برای تأمین هزینه این مکان‌ها وقف کردند. <ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۲، ص۳۰۲، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۲۵، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۲۵، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  


==مساجد و مقابر صوفیان==
== مساجد و مقابر صوفیان ==
ساختن مسجد به نام مشایخ صوفیه نیز در دوره ایوبی رواج یافت، از جمله آنها، مسجد عمر بن فارِض (متوفی ۶۳۲) بود. <ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۲، ص۲۱۲، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  
ساختن مسجد به نام مشایخ صوفیه نیز در دوره ایوبی رواج یافت، از جمله آنها، مسجد عمر بن فارِض (متوفی ۶۳۲) بود. <ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۲، ص۲۱۲، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  


خط ۹۴: خط ۹۴:
<ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۲، ص۲۶۷، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  
<ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۲، ص۲۶۷، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  


==تحصیل علوم دینی صوفیان==
== تحصیل علوم دینی صوفیان ==
در دوره ایوبی، صوفیان به تحصیل علوم دینی همت گماشتند و گاه خود این علوم را تدریس می‌کردند و حتی برخی مدارس، مخصوص صوفیه بود. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۱، ص۲۱۹ـ۲۲۰، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
در دوره ایوبی، صوفیان به تحصیل علوم دینی همت گماشتند و گاه خود این علوم را تدریس می‌کردند و حتی برخی مدارس، مخصوص صوفیه بود. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۱، ص۲۱۹ـ۲۲۰، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  


==دوران شکوفایی تصوف==
== دوران شکوفایی تصوف ==
بدین ترتیب، قرن هفتم دوره شکوفایی تصوف در مصر بود، زیرا علاوه بر حمایت ایوبیان و سپس ممالیک از تصوف، دور بودن مصر از مواضع خطر، مانند حمله صلیبی‌ها از غرب و حمله مغول از شرق، موجب شد که بسیاری از صوفیه از غرب و شرق بخصوص سرزمین مغرب به مصر بروند.  
بدین ترتیب، قرن هفتم دوره شکوفایی تصوف در مصر بود، زیرا علاوه بر حمایت ایوبیان و سپس ممالیک از تصوف، دور بودن مصر از مواضع خطر، مانند حمله صلیبی‌ها از غرب و حمله مغول از شرق، موجب شد که بسیاری از صوفیه از غرب و شرق بخصوص سرزمین مغرب به مصر بروند.  
برخی از این صوفیان خود بنیان‌گذار طرق صوفیه یا مروّج آن بودند، <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۱۸ـ۲۱، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
برخی از این صوفیان خود بنیان‌گذار طرق صوفیه یا مروّج آن بودند، <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۱۸ـ۲۱، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
خط ۱۰۴: خط ۱۰۴:
=تصوف در دوره ممالیک=
=تصوف در دوره ممالیک=


==ادامه ساختن خانقاه==
== ادامه ساختن خانقاه ==
در دوره ممالیک (۶۴۸ـ۹۲۲) حمایت از صوفیه و ساختن خانقاه ادامه یافت، زیرا ساختن خانقاه نشانه تدین فرمان‌روا و اعتقاد کامل او به اسلام بود و ازاین‌رو امرا در ساختن خانقاه با هم رقابت می‌کردند. <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
در دوره ممالیک (۶۴۸ـ۹۲۲) حمایت از صوفیه و ساختن خانقاه ادامه یافت، زیرا ساختن خانقاه نشانه تدین فرمان‌روا و اعتقاد کامل او به اسلام بود و ازاین‌رو امرا در ساختن خانقاه با هم رقابت می‌کردند. <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۵۶ ـ۵۷، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۴۴، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
<ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۴۴، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  


==تأسیسات صوفیه در خانقاه==
== تأسیسات صوفیه در خانقاه ==
تأسیسات صوفیه در خانقاه بتدریج افزایش یافت، چنان‌که خانقاه دارای آشپزخانه، حمام، کتاب‌خانه، محل خلوت مشایخ، تدریس و محل سکونت مدرّسان شد و در آن‌جا طبیب و چشم پزشک و قاری و مؤذن ساکن شدند.  
تأسیسات صوفیه در خانقاه بتدریج افزایش یافت، چنان‌که خانقاه دارای آشپزخانه، حمام، کتاب‌خانه، محل خلوت مشایخ، تدریس و محل سکونت مدرّسان شد و در آن‌جا طبیب و چشم پزشک و قاری و مؤذن ساکن شدند.  
حتی گفته‌اند در خانقاه ملزوماتی فراهم آمده بود که فقط در قصر امیران یافت می‌شد. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۷۸، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
حتی گفته‌اند در خانقاه ملزوماتی فراهم آمده بود که فقط در قصر امیران یافت می‌شد. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۷۸، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
خط ۱۱۴: خط ۱۱۴:
<ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
<ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۷۷ـ ۷۸، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  


==تدریس علوم دینی==
== تدریس علوم دینی ==
در قرن هشتم، تدریس علوم دینی نیز از وظایف خانقاه شد، مثلاً در خانقاه جاولیه فقه شافعی، در خانقاه جمالیه فقه حنفی، و در خانقاه شیخونیه فقه چهار مذهب، هم‌چنین تفسیر و قرائت قرآن <ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۳، ص۱۲ـ۱۳، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  
در قرن هشتم، تدریس علوم دینی نیز از وظایف خانقاه شد، مثلاً در خانقاه جاولیه فقه شافعی، در خانقاه جمالیه فقه حنفی، و در خانقاه شیخونیه فقه چهار مذهب، هم‌چنین تفسیر و قرائت قرآن <ref>سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، ج۳، ص۱۲ـ۱۳، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).</ref>  
و گاه علم لغت و نحو و تاریخ تدریس می‌شد <ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۲۸، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
و گاه علم لغت و نحو و تاریخ تدریس می‌شد <ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۲۸، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
خط ۱۲۱: خط ۱۲۱:
برخی عرفا، از جمله اسماعیل بن ابراهیم منوفی (متوفی ۸۲۰)، در این خانقاه‌ها به تألیف و تدریس می‌پرداختند. <ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۱۵۰، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
برخی عرفا، از جمله اسماعیل بن ابراهیم منوفی (متوفی ۸۲۰)، در این خانقاه‌ها به تألیف و تدریس می‌پرداختند. <ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۱۵۰، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  


==مقام شیخ الشیوخی==
== مقام شیخ الشیوخی ==
مقام شیخ الشیوخی تا زمان سلطان ملک ناصرمحمد بن قَلاوون (متوفی ۷۴۱) فقط در خانقاه صلاحیه وجود داشت، ولی وقتی ملک ناصر در ۷۲۷ خانقاه ناصریه را ساخت و مجدالدین موسی بن احمد بن محمود اَقصَرائی / آقسرایی (متوفی ۷۴۰) را شیخ الشیوخ آن‌جا کرد، مقام شیخ الشیوخی به خانقاه ناصریه منتقل شد. <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
مقام شیخ الشیوخی تا زمان سلطان ملک ناصرمحمد بن قَلاوون (متوفی ۷۴۱) فقط در خانقاه صلاحیه وجود داشت، ولی وقتی ملک ناصر در ۷۲۷ خانقاه ناصریه را ساخت و مجدالدین موسی بن احمد بن محمود اَقصَرائی / آقسرایی (متوفی ۷۴۰) را شیخ الشیوخ آن‌جا کرد، مقام شیخ الشیوخی به خانقاه ناصریه منتقل شد. <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۶۳ـ۶۴، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  


خط ۱۲۹: خط ۱۲۹:
<ref>ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، ج۱۱، ص۲۱۷، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).</ref>  
<ref>ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، ج۱۱، ص۲۱۷، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).</ref>  


==توجه ممالیک به عرفا==
== توجه ممالیک به عرفا ==
با این‌حال ممالیک توجه بسیاری به عرفا داشتند.  
با این‌حال ممالیک توجه بسیاری به عرفا داشتند.  
ابن بطوطه <ref>ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۵۹ ـ۶۰، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.</ref>  
ابن بطوطه <ref>ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۵۹ ـ۶۰، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.</ref>  
خط ۱۳۷: خط ۱۳۷:
و زُهوری احمد بن احمد عَجمی (متوفی ۸۰۱) نزد ملک ظاهر سیف‌الدین بَرقوق (حک: ۷۸۴ـ ۸۰۱) محترم بود، با این‌که برقوق را سبّ می‌کرد. <ref>عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، ج۱، ص۵۲۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، (قاهره) ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.</ref>  
و زُهوری احمد بن احمد عَجمی (متوفی ۸۰۱) نزد ملک ظاهر سیف‌الدین بَرقوق (حک: ۷۸۴ـ ۸۰۱) محترم بود، با این‌که برقوق را سبّ می‌کرد. <ref>عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، ج۱، ص۵۲۷، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، (قاهره) ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.</ref>  


==رابطه صوفیان و علمای دین==
== رابطه صوفیان و علمای دین ==


===عدم درگیری جدی===
=== عدم درگیری جدی ===
در این دوره، درگیری جدّی بین صوفیان و علمای دین وجود نداشت و ضدیت طرفداران ابن تیمیه با صوفیه چندان نبود، زیرا از عقاید پیروان ابن تیمیه علیه صوفیه حمایت نمی‌شد.  
در این دوره، درگیری جدّی بین صوفیان و علمای دین وجود نداشت و ضدیت طرفداران ابن تیمیه با صوفیه چندان نبود، زیرا از عقاید پیروان ابن تیمیه علیه صوفیه حمایت نمی‌شد.  
گفته‌اند که ابن عطاءاللّه اسکندرانی، از مشایخ شاذلیه، با عده بسیاری از مردم عادی به قاهره رفت و آنان همراه با مشایخ سعید السعداء به بحث‌های ابن تیمیه اعتراض جمعی کردند.  
گفته‌اند که ابن عطاءاللّه اسکندرانی، از مشایخ شاذلیه، با عده بسیاری از مردم عادی به قاهره رفت و آنان همراه با مشایخ سعید السعداء به بحث‌های ابن تیمیه اعتراض جمعی کردند.  
بدین ترتیب، هنوز میان علما و صوفیه شکافی وجود نداشت و متصوفه از نظر علمای دین محترم بودند.  
بدین ترتیب، هنوز میان علما و صوفیه شکافی وجود نداشت و متصوفه از نظر علمای دین محترم بودند.  


===مناسبات مسالمت‌آمیز===
=== مناسبات مسالمت‌آمیز ===
در دوره ممالیک، صوفیه و علمای اهل سنت مناسبات مسالمت‌آمیز داشتند و حتی گاهی علما به ریاست خانقاه گماشته می‌شدند و تعالیم صوفیه نیز تا پایان قرن هفتم، در مدارس علوم دینی پذیرفته بود و برخی صوفیه، مانند ابن عطاءاللّه اسکندرانی در مدرسه علوم دینی منصوریه تدریس می‌کردند.  
در دوره ممالیک، صوفیه و علمای اهل سنت مناسبات مسالمت‌آمیز داشتند و حتی گاهی علما به ریاست خانقاه گماشته می‌شدند و تعالیم صوفیه نیز تا پایان قرن هفتم، در مدارس علوم دینی پذیرفته بود و برخی صوفیه، مانند ابن عطاءاللّه اسکندرانی در مدرسه علوم دینی منصوریه تدریس می‌کردند.  
برخی هم در الازهر درس می‌خواندند و در همان‌جا به تدریس می‌پرداختند. <ref>بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ج۱، ص۸۶، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>  
برخی هم در الازهر درس می‌خواندند و در همان‌جا به تدریس می‌پرداختند. <ref>بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ج۱، ص۸۶، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>  
خط ۱۵۰: خط ۱۵۰:
عده‌ای از مشایخ الازهر خود جزو صوفیه بودند و فقها آنان را از اولیا و ارباب احوال می‌شمردند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
عده‌ای از مشایخ الازهر خود جزو صوفیه بودند و فقها آنان را از اولیا و ارباب احوال می‌شمردند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۱، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


===استقبال علما از صوفیه===
=== استقبال علما از صوفیه ===
درباره استقبال مردم عادی و علما از صوفیه گفته‌اند که وقتی مصطفی بکری و عبدالغنی نابلسی به قاهره رفتند، فقها و طلاب الازهر از آنان بگرمی استقبال کردند و از آنان خواستند که برایشان تدریس کنند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
درباره استقبال مردم عادی و علما از صوفیه گفته‌اند که وقتی مصطفی بکری و عبدالغنی نابلسی به قاهره رفتند، فقها و طلاب الازهر از آنان بگرمی استقبال کردند و از آنان خواستند که برایشان تدریس کنند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۸۰ـ۱۸۲، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==نقش اجتماعی تصوف==
== نقش اجتماعی تصوف ==


در دوره ممالیک، علما و صوفیه تأثیر سیاسی و اجتماعی مهمی‌داشتند؛ آنان واسطه مردم با امرای مملوک بودند.  
در دوره ممالیک، علما و صوفیه تأثیر سیاسی و اجتماعی مهمی‌داشتند؛ آنان واسطه مردم با امرای مملوک بودند.  


==انحطاط تصوف==
== انحطاط تصوف ==


===شیخ الشیوخان نالایق===
=== شیخ الشیوخان نالایق ===
اما تأثیر سیاسی و اجتماعی تصوف بتدریج در مصر رو به انحطاط نهاد و اشخاص نالایق شیخ الشیوخ شدند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۴۷، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
اما تأثیر سیاسی و اجتماعی تصوف بتدریج در مصر رو به انحطاط نهاد و اشخاص نالایق شیخ الشیوخ شدند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۴۷، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۸۸ ـ۹۳، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۸۸ ـ۹۳، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
خط ۱۶۶: خط ۱۶۶:
از جمله مخالفان او، ابن تیمیه بود. <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
از جمله مخالفان او، ابن تیمیه بود. <ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۱۲۸ـ۱۲۹، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  


===سقوط منزلت علمی===
=== سقوط منزلت علمی ===
مشایخ خانقاه ناصریه سَریاقوس نیز منزلت علمی سابق خود را از دست دادند.  
مشایخ خانقاه ناصریه سَریاقوس نیز منزلت علمی سابق خود را از دست دادند.  


===اوج انحطاط و ضعف===
=== اوج انحطاط و ضعف ===
در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم ضعف و انحطاط تصوف به نهایت رسید.  
در اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم ضعف و انحطاط تصوف به نهایت رسید.  
بعلاوه سیلی که در ۸۰۶ در مصر جاری شد، اوضاع اقتصادی را وخیم کرد و کمک به خانقاه‌ها کم شد.  
بعلاوه سیلی که در ۸۰۶ در مصر جاری شد، اوضاع اقتصادی را وخیم کرد و کمک به خانقاه‌ها کم شد.  
خط ۱۷۵: خط ۱۷۵:
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۸، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۱۰۵ـ ۱۰۸، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  


===اعمال ناشایست صوفیه===
=== اعمال ناشایست صوفیه ===
در اواخر دوره ممالیک، منتقدان صوفیه فقط طرفداران ابن تیمیه و فقها نبودند، بلکه متصوفه خود نیز به اَعمالِ افراطیِ برخی از صوفیان اعتراض داشتند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۵، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
در اواخر دوره ممالیک، منتقدان صوفیه فقط طرفداران ابن تیمیه و فقها نبودند، بلکه متصوفه خود نیز به اَعمالِ افراطیِ برخی از صوفیان اعتراض داشتند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۷۴ـ ۱۷۵، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


خط ۱۸۲: خط ۱۸۲:
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۲۷، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  
<ref>عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، ج۱، ص۲۷، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>  


از قرن پنجم رقص و غنا در مراسم « حضره » ( ذکر ) بتدریج چنان رونق یافت که تصور می‌شد این امور از مقتضیات تصوف است. <ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۶۳، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
از قرن پنجم رقص و غنا در مراسم «حضره» (ذکر) بتدریج چنان رونق یافت که تصور می‌شد این امور از مقتضیات تصوف است. <ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۶۳، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  


در اواخر دوره ممالیک، برخی اعمال غیراخلاقی و غیردینی هم صورت می‌گرفت؛ مثلاً مشایخ، مریدان خود را به قصد تأدیب فلک می‌کردند. <ref>بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ج۱، ص۸۶، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>  
در اواخر دوره ممالیک، برخی اعمال غیراخلاقی و غیردینی هم صورت می‌گرفت؛ مثلاً مشایخ، مریدان خود را به قصد تأدیب فلک می‌کردند. <ref>بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ج۱، ص۸۶، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>  
خط ۱۸۹: خط ۱۸۹:
<ref>عبدالوهاب بن محمد شعرانی، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۵، مصر ۱۳۴۳/ ۱۹۲۵.</ref>  
<ref>عبدالوهاب بن محمد شعرانی، الطبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۵، مصر ۱۳۴۳/ ۱۹۲۵.</ref>  


==بقای قدرت نسبی صوفیه==
== بقای قدرت نسبی صوفیه ==
با تمام ضعف وانحطاطی که صوفیه پیدا کرده بود، آنان هنوز قدرت داشتند.  
با تمام ضعف وانحطاطی که صوفیه پیدا کرده بود، آنان هنوز قدرت داشتند.  
هنگامی که عثمانی‌ها به مصر حمله کردند، امرای محلی، طومان بای را برای حکومت برگزیدند، اما او امتناع کرد، زیرا به حمایت امرا اطمینان نداشت.  
هنگامی که عثمانی‌ها به مصر حمله کردند، امرای محلی، طومان بای را برای حکومت برگزیدند، اما او امتناع کرد، زیرا به حمایت امرا اطمینان نداشت.  
خط ۱۹۷: خط ۱۹۷:
=تصوف در دوره عثمانی=
=تصوف در دوره عثمانی=


==نابسامانی خانقاه‌ها==
== نابسامانی خانقاه‌ها ==


پس از فتح مصر، بسیاری از خانقاه‌ها و مدارس بتدریج به علت نداشتن امکانات مالی ویران یا تبدیل به تکیه شدند. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۱، ص۲۲۵، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
پس از فتح مصر، بسیاری از خانقاه‌ها و مدارس بتدریج به علت نداشتن امکانات مالی ویران یا تبدیل به تکیه شدند. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۱، ص۲۲۵، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
<ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۱۰۳، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  
<ref>عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، ج۱، ص۱۰۳، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.</ref>  


==کاهش ارزش معنوی تصوف==
== کاهش ارزش معنوی تصوف ==
البته با آمدن عثمانی‌ها، تعداد طریقه‌ها رو به افزایش نهاد، اما ارزش معنوی آنها کاهش یافت.  
البته با آمدن عثمانی‌ها، تعداد طریقه‌ها رو به افزایش نهاد، اما ارزش معنوی آنها کاهش یافت.  
بسیاری از درویشان به مصر رفتند و بخصوص بر تعداد زوایا و تکایای بکتاشیه افزوده شد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۵۸، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
بسیاری از درویشان به مصر رفتند و بخصوص بر تعداد زوایا و تکایای بکتاشیه افزوده شد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۵۸، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
خط ۲۰۸: خط ۲۰۸:
<ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۲، ص۸ ـ۹، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
<ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۲، ص۸ ـ۹، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


===شیخ سادات===
=== شیخ سادات ===
کسی را که نسلش به امام علی علیه‌السلام می‌رسید، « شیخ سادات » می‌نامیدند و مقام چنین شخصی با شیخ بکری هم‌پایه بود. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۰۲، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
کسی را که نسلش به امام علی علیه‌السلام می‌رسید، «شیخ سادات» می‌نامیدند و مقام چنین شخصی با شیخ بکری هم‌پایه بود. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۰۲، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==طریقه‌های مهم دوره عثمانی==
== طریقه‌های مهم دوره عثمانی ==
طریقه‌های مهم این دوره در مصر عبارت بودند از: [[رفاعیه]]، [[قادریه]]، [[احمدیه]] (با شاخه‌های [[بیومیه]] و [[شعراویه]] و [[شناویه]] )، و [[برهانیه]].
طریقه‌های مهم این دوره در مصر عبارت بودند از: [[رفاعیه]]، [[قادریه]]، [[احمدیه]] (با شاخه‌های [[بیومیه]] و [[شعراویه]] و [[شناویه]])، و [[برهانیه]].


==رابطه سلاطین عثمانی با صوفیه==
== رابطه سلاطین عثمانی با صوفیه ==
سلاطین عثمانی به صوفیه احترام می‌گذاشتند؛ نزد آنان می‌رفتند و طلب دعا و شفاعت می‌کردند و دست آنان را می‌بوسیدند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۶۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
سلاطین عثمانی به صوفیه احترام می‌گذاشتند؛ نزد آنان می‌رفتند و طلب دعا و شفاعت می‌کردند و دست آنان را می‌بوسیدند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۶۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


خط ۲۲۰: خط ۲۲۰:
<ref>عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، الحقیقة و المجاز فی الرحلة الی بلاد الشام و مصر و الحجاز، ج۱، ص۲۶۱، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶.</ref>  
<ref>عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، الحقیقة و المجاز فی الرحلة الی بلاد الشام و مصر و الحجاز، ج۱، ص۲۶۱، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶.</ref>  


==جایگاه مردمی صوفیه==
== جایگاه مردمی صوفیه ==
صوفیه نزد مردم نیز بسیار محترم بودند و مردم فرمان آنان را فوق قانون و حتی شرع می‌دانستند.  
صوفیه نزد مردم نیز بسیار محترم بودند و مردم فرمان آنان را فوق قانون و حتی شرع می‌دانستند.  
عقلای مجانین نیز، که معمولاً برهنه ظاهر می‌شدند، به نظر مردم برترین صوفیه بودند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۰۸، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
عقلای مجانین نیز، که معمولاً برهنه ظاهر می‌شدند، به نظر مردم برترین صوفیه بودند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۰۸، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
<ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۱۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
<ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۱۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==تقسیم مصر توسط صوفیه==
== تقسیم مصر توسط صوفیه ==
صوفیه، مصر را بین خود تقسیم کرده بودند؛ هر ولی ( شیخ ) مناطقی را تحت نفوذ خود داشت و درباره امور مردمِ آن منطقه تصمیم می‌گرفت.  
صوفیه، مصر را بین خود تقسیم کرده بودند؛ هر ولی (شیخ) مناطقی را تحت نفوذ خود داشت و درباره امور مردمِ آن منطقه تصمیم می‌گرفت.  
مریدان مناطقِ تحت نفوذ آن شیخ نیز دوست نداشتند که مرید شیخ دیگری در محدوده آنان باشد یا نام شیخ دیگری در آن‌جا برده شود. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
مریدان مناطقِ تحت نفوذ آن شیخ نیز دوست نداشتند که مرید شیخ دیگری در محدوده آنان باشد یا نام شیخ دیگری در آن‌جا برده شود. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۲۵ـ۱۲۶، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


=بحث‌های مطرح صوفیه در مصر=
=بحث‌های مطرح صوفیه در مصر=


==جایگاه علوم دینی==
== جایگاه علوم دینی ==


یکی از موضوعاتی که صوفیه در مصرِ دوره عثمانی بر سر آن اختلاف نظر داشتند، اهمیت ذکر خداوند و تلاوت قرآن بود؛ مثلاً، برخی ذکر را برای مبتدیان، و خواندن قرآن را برای کاملان مناسب می‌دانستند، ولی‌ به‌طور کلی همه اتفاق نظر داشتند که ذکر و ریاضت نفس از اشتغال به علوم دینی بالاتر است. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
یکی از موضوعاتی که صوفیه در مصرِ دوره عثمانی بر سر آن اختلاف نظر داشتند، اهمیت ذکر خداوند و تلاوت قرآن بود؛ مثلاً، برخی ذکر را برای مبتدیان، و خواندن قرآن را برای کاملان مناسب می‌دانستند، ولی‌ به‌طور کلی همه اتفاق نظر داشتند که ذکر و ریاضت نفس از اشتغال به علوم دینی بالاتر است. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
خط ۲۳۷: خط ۲۳۷:
بدین ترتیب، نسبت به علوم دینی بی‌توجهی وجود داشت و برخی عرفا با وجود توانایی تدریس این علوم، از این کار سر باز می‌زدند، از جمله عبدالغنی نابلسی از تدریس حدیث در الازهر، به عذر آن‌که چنین کاری صفای روح را از بین می‌برد، خودداری کرد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
بدین ترتیب، نسبت به علوم دینی بی‌توجهی وجود داشت و برخی عرفا با وجود توانایی تدریس این علوم، از این کار سر باز می‌زدند، از جمله عبدالغنی نابلسی از تدریس حدیث در الازهر، به عذر آن‌که چنین کاری صفای روح را از بین می‌برد، خودداری کرد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۹۲ـ۱۹۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==ذکر جلی و خفی==
== ذکر جلی و خفی ==
از دیگر بحث‌های این دوره بحث بر سر ذکر جلی و خفی بود و فتواهای بسیاری در تأیید یکی از این دو نوشته شد.  
از دیگر بحث‌های این دوره بحث بر سر ذکر جلی و خفی بود و فتواهای بسیاری در تأیید یکی از این دو نوشته شد.  
حتی برخی عرفا در‌این‌باره به بعضی امرا متوسل شدند، مثلاً با توسل به امرا سعی شد تا علی بَیّومی را از اقامه ذکر جلی در مسجد مشهد حسینی باز دارند.  
حتی برخی عرفا در‌این‌باره به بعضی امرا متوسل شدند، مثلاً با توسل به امرا سعی شد تا علی بَیّومی را از اقامه ذکر جلی در مسجد مشهد حسینی باز دارند.  
با این‌حال، مجالس ذکر جلی ادامه داشت و به‌تدریج اشعاری از ابن عربی و عفیف‌الدین تلمسانی هم در این مجالس خوانده شد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۶۴ـ۶۶، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
با این‌حال، مجالس ذکر جلی ادامه داشت و به‌تدریج اشعاری از ابن عربی و عفیف‌الدین تلمسانی هم در این مجالس خوانده شد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۶۴ـ۶۶، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==علل مخالفت با تصوف==
== علل مخالفت با تصوف ==
در قرن دهم مخالفت با تصوف شدت یافت.  
در قرن دهم مخالفت با تصوف شدت یافت.  


علما بخصوص با « غش و صَعْق »، انداختن عمامه و کندن پیراهن در مجالس ذکر مخالفت می‌کردند.  
علما بخصوص با «غش و صَعْق»، انداختن عمامه و کندن پیراهن در مجالس ذکر مخالفت می‌کردند.  


دنیاطلبی و کارهای خلاف شرع صوفیه نیز اعتراض علما را برمی‌انگیخت. <ref>بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ج۱، ص۸۵، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>  
دنیاطلبی و کارهای خلاف شرع صوفیه نیز اعتراض علما را برمی‌انگیخت. <ref>بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ج۱، ص۸۵، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>  
خط ۲۵۶: خط ۲۵۶:
شاگرد او، عبدالرئوف مُناوی (متوفی ۱۰۳۱)، نیز با صوفیانی که ادعای اسقاط تکلیف داشتند، مخالفت می‌کرد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۲، ص۱۳۸، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
شاگرد او، عبدالرئوف مُناوی (متوفی ۱۰۳۱)، نیز با صوفیانی که ادعای اسقاط تکلیف داشتند، مخالفت می‌کرد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۲، ص۱۳۸، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==تشکیل وزارت‌خانه مشایخ==
== تشکیل وزارت‌خانه مشایخ ==
در قرن سیزدهم که فرانسه، عثمانی‌ها را از مصر بیرون راند و مصر را اشغال کرد (۱۲۱۲ـ۱۲۱۶/ ۱۷۹۷ـ۱۸۰۱)، ناپلئون وزارت‌خانه‌ای با حضور دَه تن از مشایخ و علما تشکیل داد. یکی از این اعضا، خلیل بکری، نقیب الاشراف و شیخ سجاده بکریه، بود.  
در قرن سیزدهم که فرانسه، عثمانی‌ها را از مصر بیرون راند و مصر را اشغال کرد (۱۲۱۲ـ۱۲۱۶/ ۱۷۹۷ـ۱۸۰۱)، ناپلئون وزارت‌خانه‌ای با حضور دَه تن از مشایخ و علما تشکیل داد. یکی از این اعضا، خلیل بکری، نقیب الاشراف و شیخ سجاده بکریه، بود.  
وظیفه این وزارت‌خانه حفظ امنیت عمومی، تهیه خواربار و تأمین امکانات بهداشتی بود. <ref>عمر اسکندری و سلیم حسن، تاریخ مصر من الفتح العثمانی (الی قبیل الوقت الحاضر)، ج۱، ص۹۹ـ ۱۰۱، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.</ref>  
وظیفه این وزارت‌خانه حفظ امنیت عمومی، تهیه خواربار و تأمین امکانات بهداشتی بود. <ref>عمر اسکندری و سلیم حسن، تاریخ مصر من الفتح العثمانی (الی قبیل الوقت الحاضر)، ج۱، ص۹۹ـ ۱۰۱، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.</ref>  
خط ۲۶۴: خط ۲۶۴:
=تصوف در دوره جدید عثمانی=
=تصوف در دوره جدید عثمانی=


==حکومت محمدعلی پاشا==
== حکومت محمدعلی پاشا ==
بعد از آن‌که عثمانی‌ها به کمک انگلیسی‌ها، فرانسوی‌ها را بیرون راندند، مدتی میان عثمانی‌ها و ممالیک جنگ و گریز ادامه داشت تا آن‌که محمدعلی پاشا با حمایت مردم و تشویق شیوخی چون عبداللّه شَرقاوی، در ۱۲۲۰/ ۱۸۰۵ حکومت را پذیرفت. <ref>لویس عوض، تاریخ الفکر المصری الحدیث، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۲۱، (قاهره) ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹.</ref>  
بعد از آن‌که عثمانی‌ها به کمک انگلیسی‌ها، فرانسوی‌ها را بیرون راندند، مدتی میان عثمانی‌ها و ممالیک جنگ و گریز ادامه داشت تا آن‌که محمدعلی پاشا با حمایت مردم و تشویق شیوخی چون عبداللّه شَرقاوی، در ۱۲۲۰/ ۱۸۰۵ حکومت را پذیرفت. <ref>لویس عوض، تاریخ الفکر المصری الحدیث، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۲۱، (قاهره) ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹.</ref>  


==برکناری خلیل بکری==
== برکناری خلیل بکری ==
محمدعلی پاشا خلیل بکری را ــ که با فرانسه همکاری کرده بود ــ از مقام‌هایش برکنار و محمد ابوسعود بکری را شیخ سجاده بکریه و شیخ المشایخ کرد.  
محمدعلی پاشا خلیل بکری را ــ که با فرانسه همکاری کرده بود ــ از مقام‌هایش برکنار و محمد ابوسعود بکری را شیخ سجاده بکریه و شیخ المشایخ کرد.  
او از ۱۲۱۶ تا ۱۲۲۷/ ۱۸۰۱ـ۱۸۱۲ شیخ الشیوخ بود.  
او از ۱۲۱۶ تا ۱۲۲۷/ ۱۸۰۱ـ۱۸۱۲ شیخ الشیوخ بود.  


==نظارت دولتی بر تصوف==
== نظارت دولتی بر تصوف ==
بعد از ابوسعود، پسرش ( محمد بکری ) شیخ سجاده شد و محمدعلی پاشا فرمانی مبنی بر نظارت محمد بکری بر طریقه‌های صوفیه در مصر و هم‌چنین نظارت بر تکیه‌ها و زاویه‌ها و ضریح‌های آن‌جا صادر کرد.  
بعد از ابوسعود، پسرش (محمد بکری) شیخ سجاده شد و محمدعلی پاشا فرمانی مبنی بر نظارت محمد بکری بر طریقه‌های صوفیه در مصر و هم‌چنین نظارت بر تکیه‌ها و زاویه‌ها و ضریح‌های آن‌جا صادر کرد.  
از آن پس، طریقه‌ها در مصر تحت نظارت سازمانی مرکزی عمل می‌کردند و همه طریقه‌هایی که منصب بکری را به رسمیت می‌شناختند و اداره طریقه‌های صوفیه نیز آنها را به رسمیت می‌شناخت، تحت حمایت حکومت قرار گرفتند. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۴.</ref>  
از آن پس، طریقه‌ها در مصر تحت نظارت سازمانی مرکزی عمل می‌کردند و همه طریقه‌هایی که منصب بکری را به رسمیت می‌شناختند و اداره طریقه‌های صوفیه نیز آنها را به رسمیت می‌شناخت، تحت حمایت حکومت قرار گرفتند. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۴.</ref>  


==حقِ قِدَم==
== حقِ قِدَم ==
از زمان محمدعلی پاشا نظارت بر طریقه‌های صوفیه حول اصل «حقِ قِدَم» شکل گرفت؛ به معنای حق تقدم حضور در اجتماع و تبلیغ برای طریقه‌هایی بود که زودتر از دیگر طریقه‌ها به ناحیه‌ای وارد شده بودند.  
از زمان محمدعلی پاشا نظارت بر طریقه‌های صوفیه حول اصل «حقِ قِدَم» شکل گرفت؛ به معنای حق تقدم حضور در اجتماع و تبلیغ برای طریقه‌هایی بود که زودتر از دیگر طریقه‌ها به ناحیه‌ای وارد شده بودند.  
چنین طریقه‌هایی از امکانات و منافع مادّی و آزادی بیش‌تر و طرفداران زیادتر برخوردار می‌شدند.  
چنین طریقه‌هایی از امکانات و منافع مادّی و آزادی بیش‌تر و طرفداران زیادتر برخوردار می‌شدند.  
خط ۲۸۱: خط ۲۸۱:
حکومت، حق قدم را به رسمیت می‌شناخت. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۴.</ref>  
حکومت، حق قدم را به رسمیت می‌شناخت. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۴.</ref>  


==علی بکری==
== علی بکری ==


===افزایش اختیارات===
=== افزایش اختیارات ===


در دوره اسماعیل پاشا (۱۲۸۰ـ۱۲۹۶/ ۱۸۶۳ـ۱۸۷۹)، اختیارات شیخ المشایخ علی بکری (متوفی ۱۲۹۷/۱۸۸۰) افزایش یافت.  
در دوره اسماعیل پاشا (۱۲۸۰ـ۱۲۹۶/ ۱۸۶۳ـ۱۸۷۹)، اختیارات شیخ المشایخ علی بکری (متوفی ۱۲۹۷/۱۸۸۰) افزایش یافت.  
فعالیت سیاسی او در حمایت از اسماعیل پاشا، در برابر مداخلات اروپاییان، به او موقعیتی برجسته در میان ملی‌گرایان داد.  
فعالیت سیاسی او در حمایت از اسماعیل پاشا، در برابر مداخلات اروپاییان، به او موقعیتی برجسته در میان ملی‌گرایان داد.  


===وجه علمی وی===
=== وجه علمی وی ===
وجهه علمی او نیز چندان بود که توفیق پاشا، جانشین اسماعیل پاشا، در برابر فشار اصلاح‌طلبان و مخالفان صوفیه برای تغییراتی در آیین‌های صوفیه، همواره می‌گفت که بدون همکاری و رضایت علی بکری هیچ اصلاحی نمی‌توان کرد.  
وجهه علمی او نیز چندان بود که توفیق پاشا، جانشین اسماعیل پاشا، در برابر فشار اصلاح‌طلبان و مخالفان صوفیه برای تغییراتی در آیین‌های صوفیه، همواره می‌گفت که بدون همکاری و رضایت علی بکری هیچ اصلاحی نمی‌توان کرد.  


==حذف برخی آیین‌های تصوف==
== حذف برخی آیین‌های تصوف ==
پس از درگذشت علی بکری فشار اصلاح‌طلبان سبب شد که توفیق پاشا، عبدالباقی بکری (شیخ المشایخ طریقت‌های صوفیه) را مجبور کند از برخی اعمال صوفیه، که اصلاح‌طلبان آنها را بدعت می‌دانستند، ممانعت کند.  
پس از درگذشت علی بکری فشار اصلاح‌طلبان سبب شد که توفیق پاشا، عبدالباقی بکری (شیخ المشایخ طریقت‌های صوفیه) را مجبور کند از برخی اعمال صوفیه، که اصلاح‌طلبان آنها را بدعت می‌دانستند، ممانعت کند.  
از جمله این اعمال، دوشَه (گذشتن شیخ با مَرکب از روی بدن مریدان) و حَضرَه بود.  
از جمله این اعمال، دوشَه (گذشتن شیخ با مَرکب از روی بدن مریدان) و حَضرَه بود.  
خط ۲۹۷: خط ۲۹۷:
همین موضوع سبب شد که برخی طریقه‌ها ترجیح دهند استقلال خود را حفظ کنند و نخواهند که بکری طریقتشان را به رسمیت بشناسد.  
همین موضوع سبب شد که برخی طریقه‌ها ترجیح دهند استقلال خود را حفظ کنند و نخواهند که بکری طریقتشان را به رسمیت بشناسد.  


==جایگاه سیاسی تصوف==
== جایگاه سیاسی تصوف ==
در این دوره، طریقه‌هایی که زیر نظر شیخ المشایخ قرار داشتند، اغلب در امور سیاسی دخالت نمی‌کردند، اما طریقه‌های غیررسمی فعالیت‌های سیاسی داشتند، مثلاً برخی مشایخ شاذلیه و خلوتیه در شورش احمد عرابی پاشا ــ که خواستار استقلال سیاسی مصر در برابر مداخلات اروپاییان بود ــ از او جانب‌داری کردند و این شورش‌ها سبب شد که برخی مشایخ شاذلی و خلوتی پس از اشغال مصر به وسیله انگلیس، دست‌گیر و تبعید شوند، اما شورش خلوتی‌ها ادامه داشت تا این‌که در۱۳۰۷ـ ۱۳۰۸/۱۹۸۰، برخی اصلاحات اقتصادی انگلیسی‌ها، اتحاد مخالفان را از بین برد و شورش‌ها را متوقف کرد.  
در این دوره، طریقه‌هایی که زیر نظر شیخ المشایخ قرار داشتند، اغلب در امور سیاسی دخالت نمی‌کردند، اما طریقه‌های غیررسمی فعالیت‌های سیاسی داشتند، مثلاً برخی مشایخ شاذلیه و خلوتیه در شورش احمد عرابی پاشا ــ که خواستار استقلال سیاسی مصر در برابر مداخلات اروپاییان بود ــ از او جانب‌داری کردند و این شورش‌ها سبب شد که برخی مشایخ شاذلی و خلوتی پس از اشغال مصر به وسیله انگلیس، دست‌گیر و تبعید شوند، اما شورش خلوتی‌ها ادامه داشت تا این‌که در۱۳۰۷ـ ۱۳۰۸/۱۹۸۰، برخی اصلاحات اقتصادی انگلیسی‌ها، اتحاد مخالفان را از بین برد و شورش‌ها را متوقف کرد.  


=دوره مخالفت اصلاح‌طلبان=
=دوره مخالفت اصلاح‌طلبان=


==شیخ المشایخی محمدتوفیق==
== شیخ المشایخی محمدتوفیق ==
پس از فوت عبدالباقی (۱۳۰۹/ ۱۸۹۲)، برادرش محمدتوفیق بکری شیخ المشایخ و شیخ سجاده بکریه شد.  
پس از فوت عبدالباقی (۱۳۰۹/ ۱۸۹۲)، برادرش محمدتوفیق بکری شیخ المشایخ و شیخ سجاده بکریه شد.  


==درگیری صوفیه با اصلاح‌طلبان==
== درگیری صوفیه با اصلاح‌طلبان ==
در دوره محمدتوفیق بکری، مخالفت اصلاح‌طلبان با صوفیه افزایش یافت. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۱، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
در دوره محمدتوفیق بکری، مخالفت اصلاح‌طلبان با صوفیه افزایش یافت. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۱، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  


===مخالفت محمد عبده===
=== مخالفت محمد عبده ===
محمد عبده که از ۱۳۱۷/ ۱۸۹۹ مفتی مصر شده بود، به برخی آداب صوفیه، از جمله موالید (جشن زادروز پیامبر اکرم و مشایخ طریقت‌ها)، اعتراض کرد.  
محمد عبده که از ۱۳۱۷/ ۱۸۹۹ مفتی مصر شده بود، به برخی آداب صوفیه، از جمله موالید (جشن زادروز پیامبر اکرم و مشایخ طریقت‌ها)، اعتراض کرد.  


===مخالفت عبدالعزیز جاویش===
=== مخالفت عبدالعزیز جاویش ===
عبدالعزیز جاویش، از دیگر اصلاح‌طلبان، نیز در ۱۳۰۹/ ۱۸۹۲ در نامه‌ای سرگشاده، به توفیق بکری بشدت انتقاد نمود.  
عبدالعزیز جاویش، از دیگر اصلاح‌طلبان، نیز در ۱۳۰۹/ ۱۸۹۲ در نامه‌ای سرگشاده، به توفیق بکری بشدت انتقاد نمود.  


===مخالفت رشیدرضا===
=== مخالفت رشیدرضا ===
رشیدرضا (شاگرد محمد عبده) و طرفدارانش که خود را سَلَفیه می‌نامیدند، در مجله المنار مقالاتی از رشیدرضا و کسانی که از صوفیه به سبب ادعای داشتن علم باطن و بزرگداشت قبور اولیا و به کار بردن آلات غنا و گفتن ذکر همراه با رقص انتقاد می‌کردند، منتشر می‌نمودند. <ref>سمیر ابوحمدان، الشیخ رشید رضا و الخطاب الاسلامی المعتدل، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، بیروت ۱۹۹۲/ ۱۴۱۳.</ref>  
رشیدرضا (شاگرد محمد عبده) و طرفدارانش که خود را سَلَفیه می‌نامیدند، در مجله المنار مقالاتی از رشیدرضا و کسانی که از صوفیه به سبب ادعای داشتن علم باطن و بزرگداشت قبور اولیا و به کار بردن آلات غنا و گفتن ذکر همراه با رقص انتقاد می‌کردند، منتشر می‌نمودند. <ref>سمیر ابوحمدان، الشیخ رشید رضا و الخطاب الاسلامی المعتدل، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، بیروت ۱۹۹۲/ ۱۴۱۳.</ref>  


رشیدرضا، محمد توفیق را برای اصلاح کردن فرق صوفیه تحت فشار می‌گذاشت.  
رشیدرضا، محمد توفیق را برای اصلاح کردن فرق صوفیه تحت فشار می‌گذاشت.  


==لایحة الطرق الصوفیة==
== لایحة الطرق الصوفیة ==
در ۱۳۱۳/ ۱۸۹۵، خدیو عباس دوم حلمی لایحه‌ای به نام «لایحة الطرق الصوفیة» صادر کرد و محمد توفیق بکری مسئول اجرای آن گردید.  
در ۱۳۱۳/ ۱۸۹۵، خدیو عباس دوم حلمی لایحه‌ای به نام «لایحة الطرق الصوفیة» صادر کرد و محمد توفیق بکری مسئول اجرای آن گردید.  
در این لایحه انتصاب شیوخ سجاده و زوایا به دیوان اوقاف سپرده شده بود.  
در این لایحه انتصاب شیوخ سجاده و زوایا به دیوان اوقاف سپرده شده بود.  
خط ۳۲۹: خط ۳۲۹:
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۶، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۶، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


==اصلاح لایحه==
== اصلاح لایحه ==
محمد توفیق تلاش کرد که نظارت دیوان اوقاف بر تکایا و زوایا و ضرایح را از این لایحه حذف کند و سرانجام به رغم مخالفت‌های نخست‌وزیر، دولت مصطفی فهمی در ۱۳۲۱/ ۱۹۰۳ لایحه را اصلاح کرد. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
محمد توفیق تلاش کرد که نظارت دیوان اوقاف بر تکایا و زوایا و ضرایح را از این لایحه حذف کند و سرانجام به رغم مخالفت‌های نخست‌وزیر، دولت مصطفی فهمی در ۱۳۲۱/ ۱۹۰۳ لایحه را اصلاح کرد. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


==لایحه داخلی صوفیه==
== لایحه داخلی صوفیه ==
هم‌چنین وی بر اثر فشار اصلاح‌طلبان، در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ لایحه‌ای داخلی برای طریقه‌های صوفیه صادر کرد که بر اساس آن برخی آداب صوفیه ــ که از نظر مخالفان بدعت به شمار می‌آمد ــ و هم‌چنین حق قدم کنار گذاشته شد.  
هم‌چنین وی بر اثر فشار اصلاح‌طلبان، در ۱۳۲۳/ ۱۹۰۵ لایحه‌ای داخلی برای طریقه‌های صوفیه صادر کرد که بر اساس آن برخی آداب صوفیه ــ که از نظر مخالفان بدعت به شمار می‌آمد ــ و هم‌چنین حق قدم کنار گذاشته شد.  
این لایحه به تصویب مجلس صوفی رسید. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۱، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
این لایحه به تصویب مجلس صوفی رسید. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۱، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
خط ۳۳۸: خط ۳۳۸:
این لایحه از طریقه‌های تحت نظارت شیخ المشایخ در برابر مخالفان صوفیه حمایت می‌کرد و آنها را نیز از همراهی با فعالیت‌های ملی‌گرایانه و اصلاح‌طلبانه برخی اجتماعات سرّی بازمی‌داشت.  
این لایحه از طریقه‌های تحت نظارت شیخ المشایخ در برابر مخالفان صوفیه حمایت می‌کرد و آنها را نیز از همراهی با فعالیت‌های ملی‌گرایانه و اصلاح‌طلبانه برخی اجتماعات سرّی بازمی‌داشت.  


==موضع‌گیری‌های محمدتوفیق==
== موضع‌گیری‌های محمدتوفیق ==
در این دوره، بسیاری از طریقه‌ها مشروعیت شیخ المشایخ را پذیرفتند و بدینسان بر اعتبار و قدرت محمدتوفیق بکری افزوده شد.  
در این دوره، بسیاری از طریقه‌ها مشروعیت شیخ المشایخ را پذیرفتند و بدینسان بر اعتبار و قدرت محمدتوفیق بکری افزوده شد.  
همین موقعیت سبب شد که وی بتواند در برابر حضور انگلیسی‌ها در مصر، موضع‌گیری‌های ضد استعماری نشان دهد.  
همین موقعیت سبب شد که وی بتواند در برابر حضور انگلیسی‌ها در مصر، موضع‌گیری‌های ضد استعماری نشان دهد.  
خط ۳۴۶: خط ۳۴۶:
او در جنبش اتحاد اسلام نیز مؤثر بود و ریاست همایش جهانی اسلام (المتمرالاسلامی العالمی) را برعهده داشت.  
او در جنبش اتحاد اسلام نیز مؤثر بود و ریاست همایش جهانی اسلام (المتمرالاسلامی العالمی) را برعهده داشت.  


==کناره‌گیری محمدتوفیق==
== کناره‌گیری محمدتوفیق ==
موضع‌گیری‌های سیاسی بکری سبب شد که وی در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ مجبور به کناره‌گیری شود.  
موضع‌گیری‌های سیاسی بکری سبب شد که وی در ۱۳۲۹/ ۱۹۱۱ مجبور به کناره‌گیری شود.  
جانشین وی، عبدالحمید بکری، نسبت به انگلیس هیچ موضع سیاسی‌ای اتخاذ نکرد.  
جانشین وی، عبدالحمید بکری، نسبت به انگلیس هیچ موضع سیاسی‌ای اتخاذ نکرد.  


==رسمیت یافتن برخی طریقه‌ها==
== رسمیت یافتن برخی طریقه‌ها ==
در این دوره، چند طریقه، از جمله عظیمیه (از شاخه‌های شاذلیه) و حبیبیه (از شاخه‌های رفاعیه)، با پشتیبانی احزاب سیاسی به رسمیت شناخته شدند.  
در این دوره، چند طریقه، از جمله عظیمیه (از شاخه‌های شاذلیه) و حبیبیه (از شاخه‌های رفاعیه)، با پشتیبانی احزاب سیاسی به رسمیت شناخته شدند.  
برخی طریقه‌ها، مانند دَمرداشیه و ادریسیه، نیز با حمایت انگلیس به رسمیت شناخته شدند.  
برخی طریقه‌ها، مانند دَمرداشیه و ادریسیه، نیز با حمایت انگلیس به رسمیت شناخته شدند.  


==مخالفان جدید تصوف==
== مخالفان جدید تصوف ==
در دوران عبدالحمید بکری، دو گروه دیگر به مخالفان صوفیه پیوستند: جنبش اخوان‌المسلمین که حسن البنّا (البنّاء، حسن) آن را در ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸ تأسیس کرد، و جنبش وهابیه .  
در دوران عبدالحمید بکری، دو گروه دیگر به مخالفان صوفیه پیوستند: جنبش اخوان‌المسلمین که حسن البنّا (البنّاء، حسن) آن را در ۱۳۰۷ ش/ ۱۹۲۸ تأسیس کرد، و جنبش وهابیه.  


==جنبش وهابیه==
== جنبش وهابیه ==
جنبش وهابیه که تا ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳ سازماندهی نداشت، از ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴ مبارزه با تصوف را به شکل سازمان یافته‌ای با عنوان «جامعة الشریعة لتعاون العاملین بالکتاب والسُنّة المُحَمّدیة» آغاز کرد.  
جنبش وهابیه که تا ۱۳۳۱/ ۱۹۱۳ سازماندهی نداشت، از ۱۳۳۲/ ۱۹۱۴ مبارزه با تصوف را به شکل سازمان یافته‌ای با عنوان «جامعة الشریعة لتعاون العاملین بالکتاب والسُنّة المُحَمّدیة» آغاز کرد.  


==نقد خطاب سبکی==
== نقد خطاب سبکی ==
محمود خَطّاب سُبکی، از مشایخ الازهر و مؤسس جامعة الشریعة، در نقد صوفیه از عقاید ابن تیمیه و ابن قَیّم جوزیّه استفاده می‌کرد.  
محمود خَطّاب سُبکی، از مشایخ الازهر و مؤسس جامعة الشریعة، در نقد صوفیه از عقاید ابن تیمیه و ابن قَیّم جوزیّه استفاده می‌کرد.  


==عکس‌العمل صوفیه==
== عکس‌العمل صوفیه ==
شورای صوفیه و طریقه‌های وابسته به آن در برابر این مخالفان عکس‌العملی نشان ندادند، اما مشایخ طریقه‌های غیر رسمی، کتاب‌هایی در رد مخالفان نوشتند.  
شورای صوفیه و طریقه‌های وابسته به آن در برابر این مخالفان عکس‌العملی نشان ندادند، اما مشایخ طریقه‌های غیر رسمی، کتاب‌هایی در رد مخالفان نوشتند.  
آنان اصلاح‌طلبی را بدعت می‌دانستند و سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده را وهابی می‌نامیدند.  
آنان اصلاح‌طلبی را بدعت می‌دانستند و سیدجمال‌الدین اسدآبادی و محمد عبده را وهابی می‌نامیدند.  


==طرح مصطفی مراغی==
== طرح مصطفی مراغی ==
محمد مصطفی مراغی، رئیس دانشگاه الازهر از ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۸ـ۱۹۲۹، طرحی پیشنهاد کرد که بر اساس آن مشایخی که تحصیلات دانشگاهی نداشتند، می‌بایست از سرپرستی طریقه‌های صوفیه برکنار می‌شدند و به جای آنان علما و مشایخی می‌آمدند که در الازهر تحصیل کرده بودند.  
محمد مصطفی مراغی، رئیس دانشگاه الازهر از ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۸ ش/ ۱۹۲۸ـ۱۹۲۹، طرحی پیشنهاد کرد که بر اساس آن مشایخی که تحصیلات دانشگاهی نداشتند، می‌بایست از سرپرستی طریقه‌های صوفیه برکنار می‌شدند و به جای آنان علما و مشایخی می‌آمدند که در الازهر تحصیل کرده بودند.  
این پیشنهاد که منافع شیوخ طریقه‌ها را به خطر می‌انداخت، با مخالفت مشایخ صوفیه و حتی عبدالحمید بکری، شیخ المشایخ، روبرو شد و بکری و دیگر مشایخ بیانیه‌ای علیه مراغی صادر کردند.  
این پیشنهاد که منافع شیوخ طریقه‌ها را به خطر می‌انداخت، با مخالفت مشایخ صوفیه و حتی عبدالحمید بکری، شیخ المشایخ، روبرو شد و بکری و دیگر مشایخ بیانیه‌ای علیه مراغی صادر کردند.  


==اقدامات احمد ساوی==
== اقدامات احمد ساوی ==
سرانجام، مراغی نتوانست مقاصد خویش را محقق سازد، اما در ۱۳۲۵ ش/ ۱۹۴۶ ملک فاروق، احمدمراد بکری (آخرین شیخ المشایخ از خاندان بکری و فرزند عبدالحمید) را به علت فعالیت‌هایش در حمایت از جدایی طلبان سودانی، از مقام شیخ المشایخی برکنار کرد و احمد ساوی، از علمای الازهر و شاگرد محمد عبده، را شیخ المشایخ نمود. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۸۵، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
سرانجام، مراغی نتوانست مقاصد خویش را محقق سازد، اما در ۱۳۲۵ ش/ ۱۹۴۶ ملک فاروق، احمدمراد بکری (آخرین شیخ المشایخ از خاندان بکری و فرزند عبدالحمید) را به علت فعالیت‌هایش در حمایت از جدایی طلبان سودانی، از مقام شیخ المشایخی برکنار کرد و احمد ساوی، از علمای الازهر و شاگرد محمد عبده، را شیخ المشایخ نمود. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۱۸۵، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


خط ۳۷۸: خط ۳۷۸:
مشایخ با اقدامات ساوی مخالفت کردند، ازین‌رو وی با به رسمیت شناختن تعدادی از طریقه‌هایی که با او موافق بودند، سعی کرد حمایت اکثر طریقه‌های عضو شورای صوفیه را برای اصلاحات جلب کند.  
مشایخ با اقدامات ساوی مخالفت کردند، ازین‌رو وی با به رسمیت شناختن تعدادی از طریقه‌هایی که با او موافق بودند، سعی کرد حمایت اکثر طریقه‌های عضو شورای صوفیه را برای اصلاحات جلب کند.  


==تشکیل شورا==
== تشکیل شورا ==
ساوی برای اجرای طرح‌های خود شورایی متشکل از مؤسسات اسلامی ــ که اغلب آنها زیر نفوذ اخوان‌المسلمین بودند ــ به وجود آورد.  
ساوی برای اجرای طرح‌های خود شورایی متشکل از مؤسسات اسلامی ــ که اغلب آنها زیر نفوذ اخوان‌المسلمین بودند ــ به وجود آورد.  


===اهداف شورا===
=== اهداف شورا ===
این شورا اعلام کرد که می‌خواهد فعالیت‌های طریقه‌های صوفیه را ممنوع کند و در این خصوص طرحی به وزارت کشور داده است.  
این شورا اعلام کرد که می‌خواهد فعالیت‌های طریقه‌های صوفیه را ممنوع کند و در این خصوص طرحی به وزارت کشور داده است.  


===توقف شورا===
=== توقف شورا ===
اجرای این طرح با کودتای نظامیان در ۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲، متوقف ماند.  
اجرای این طرح با کودتای نظامیان در ۱۳۳۱ ش/ ۱۹۵۲، متوقف ماند.  


==تشکیل شورای جدید==
== تشکیل شورای جدید ==
کشمکش این شورا و صوفیه ادامه داشت تا این‌که با میانجی‌گری جمال عبدالناصر فرمان انحلال شورا صادر شد و شورای دیگری که آن هم زیر نفوذ اخوان‌المسلمین بود، برای حل اختلاف با صوفیه تشکیل گردید.  
کشمکش این شورا و صوفیه ادامه داشت تا این‌که با میانجی‌گری جمال عبدالناصر فرمان انحلال شورا صادر شد و شورای دیگری که آن هم زیر نفوذ اخوان‌المسلمین بود، برای حل اختلاف با صوفیه تشکیل گردید.  
درگیری این شورا با صوفیه تا ۱۳۳۳ ش/ ۱۹۵۴ که فعالیت اخوان‌المسلمین ممنوع شد، ادامه یافت و در همان سال جمال عبدالناصر شورا را منحل کرد.
درگیری این شورا با صوفیه تا ۱۳۳۳ ش/ ۱۹۵۴ که فعالیت اخوان‌المسلمین ممنوع شد، ادامه یافت و در همان سال جمال عبدالناصر شورا را منحل کرد.
خط ۳۹۳: خط ۳۹۳:
=تصوف در دوره جمال عبدالناصر=
=تصوف در دوره جمال عبدالناصر=


==استفاده سیاسی از تصوف==
== استفاده سیاسی از تصوف ==
در ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵، حکومت که رابطه خود را با اخوان‌المسلمین قطع کرده بود، علاقه‌مند به استفاده از طریقه‌های صوفیه شد، زیرا رشد اسلام‌خواهی منجر به برخوردهای خشونت‌آمیز با دولت شده بود؛ بنابراین، دولت می‌کوشید با حمایت از تصوف به عنوان یکی از مواریث ملی، مانع گسترش « بنیادگرایی اسلامی » شود.  
در ۱۳۳۴ ش/ ۱۹۵۵، حکومت که رابطه خود را با اخوان‌المسلمین قطع کرده بود، علاقه‌مند به استفاده از طریقه‌های صوفیه شد، زیرا رشد اسلام‌خواهی منجر به برخوردهای خشونت‌آمیز با دولت شده بود؛ بنابراین، دولت می‌کوشید با حمایت از تصوف به عنوان یکی از مواریث ملی، مانع گسترش «بنیادگرایی اسلامی» شود.  


===شیخ المشایخی علوان===
=== شیخ المشایخی علوان ===
به این منظور ابتدا می‌بایست حرکت اصلاحی ــ که تحت تأثیر اخوان‌المسلمین از ۱۳۲۶ ش/ ۱۹۴۷ در بین طریقه‌های صوفیه شروع شده بود ــ خنثی می‌شد؛ ازین‌رو، احمد ساوی در ۱۳۳۶ ش/ ۱۹۵۷ مجبور به استعفا گردید و به جای او محمدمحمود علوان (شیخ علوانیه خلوتیه، متوفی ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹)، شیخ المشایخ شد.  
به این منظور ابتدا می‌بایست حرکت اصلاحی ــ که تحت تأثیر اخوان‌المسلمین از ۱۳۲۶ ش/ ۱۹۴۷ در بین طریقه‌های صوفیه شروع شده بود ــ خنثی می‌شد؛ ازین‌رو، احمد ساوی در ۱۳۳۶ ش/ ۱۹۵۷ مجبور به استعفا گردید و به جای او محمدمحمود علوان (شیخ علوانیه خلوتیه، متوفی ۱۳۴۸ ش/ ۱۹۶۹)، شیخ المشایخ شد.  


===اقدامات علوان===
=== اقدامات علوان ===
در دوره محمد علوان، مجله‌ای ادواری به نام الاسلام و التصوف زیر نظر شورای صوفیه منتشر شد، چند طریقه به رسمیت شناخته شد، هواداران طریقه‌ها افزایش یافتند و نقش متصوفه در اجرای مراسم و اعیاد مذهبی، از جمله مراسم موالید، بیشتر شد.  
در دوره محمد علوان، مجله‌ای ادواری به نام الاسلام و التصوف زیر نظر شورای صوفیه منتشر شد، چند طریقه به رسمیت شناخته شد، هواداران طریقه‌ها افزایش یافتند و نقش متصوفه در اجرای مراسم و اعیاد مذهبی، از جمله مراسم موالید، بیشتر شد.  
شورای صوفیه به سرپرستی علوان، به نفع اتحادیه سوسیالیست‌های عرب تبلیغات سیاسی و عقیدتی می‌کرد.  
شورای صوفیه به سرپرستی علوان، به نفع اتحادیه سوسیالیست‌های عرب تبلیغات سیاسی و عقیدتی می‌کرد.  


==ماه‌نامه‌های مخالف تصوف==
== ماه‌نامه‌های مخالف تصوف ==
در این دوره نیز بحث میان مخالفان و موافقان تصوف ادامه داشت که عمدتاً در دو ماه‌نامه منعکس می‌شد:  
در این دوره نیز بحث میان مخالفان و موافقان تصوف ادامه داشت که عمدتاً در دو ماه‌نامه منعکس می‌شد:  
۱) ماهنامه المسلم، ترجمان (ارگان) سازمان عشیره محمدیه وابسته به طریقه محمدیه شاذلیه.  
۱) ماهنامه المسلم، ترجمان (ارگان) سازمان عشیره محمدیه وابسته به طریقه محمدیه شاذلیه.  
۲) الاعتصام، ماهنامه جامعة الشریعة.  
۲) الاعتصام، ماهنامه جامعة الشریعة.  


==احمد ابوالوفا شرقاوی==
== احمد ابوالوفا شرقاوی ==
از مشایخ مشهور این دوره، احمد ابوالوفا شرقاوی (متوفی ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱) بود.  
از مشایخ مشهور این دوره، احمد ابوالوفا شرقاوی (متوفی ۱۳۴۰ ش/ ۱۹۶۱) بود.  
پدر ابوالوفا، ابوالمعارف شَرقاوی (متوفی ۱۳۱۷/ ۱۸۹۹)، نیز از مشایخ بنام و از مریدان ابوالبرکات احمد بن محمد دَردیر (شیخ اصلاح‌طلب طریقت خلوتیه، متوفی ۱۲۰۰/ ۱۷۸۶) و دوست نزدیک محمد عبده بود.  
پدر ابوالوفا، ابوالمعارف شَرقاوی (متوفی ۱۳۱۷/ ۱۸۹۹)، نیز از مشایخ بنام و از مریدان ابوالبرکات احمد بن محمد دَردیر (شیخ اصلاح‌طلب طریقت خلوتیه، متوفی ۱۲۰۰/ ۱۷۸۶) و دوست نزدیک محمد عبده بود.  


==احمد رضوان==
== احمد رضوان ==
احمد رضوان (متوفی ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷) نیز از مشایخ بسیار مشهور و محترم در مصر علیا بود و حکومت جمال عبدالناصر می‌کوشید که قدرت و نفوذ او را تقویت کند.  
احمد رضوان (متوفی ۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷) نیز از مشایخ بسیار مشهور و محترم در مصر علیا بود و حکومت جمال عبدالناصر می‌کوشید که قدرت و نفوذ او را تقویت کند.  
گفته‌اند که جمال عبدالناصر برای آغاز جنگ شش روزه (۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷) با او مشورت کرد و رضوان او را از این کار منع نمود، اما پیش بینی کرد که جمال عبدالناصر وارد این جنگ خواهد شد.  
گفته‌اند که جمال عبدالناصر برای آغاز جنگ شش روزه (۱۳۴۶ ش/ ۱۹۶۷) با او مشورت کرد و رضوان او را از این کار منع نمود، اما پیش بینی کرد که جمال عبدالناصر وارد این جنگ خواهد شد.  


==ضعیف شدن طریقه‌ها==
== ضعیف شدن طریقه‌ها ==
در دوران جمال عبدالناصر برخی طریقه‌ها به دلایل سیاسی ضعیف شدند و برای لغو اجازه فعالیت آنها تلاش‌هایی صورت گرفت، مثلاً طریقه بکتاشیه که در دوران احمد فاد و ملک فاروق تحت حمایت دربار و خاندان سلطنتی بود، ضعیف شد، به طوری که به علت فقدان کمک‌های مالی اوقاف، اعضا و هواداران و روحانیان آن مجبور به ترک مصر شدند.  
در دوران جمال عبدالناصر برخی طریقه‌ها به دلایل سیاسی ضعیف شدند و برای لغو اجازه فعالیت آنها تلاش‌هایی صورت گرفت، مثلاً طریقه بکتاشیه که در دوران احمد فاد و ملک فاروق تحت حمایت دربار و خاندان سلطنتی بود، ضعیف شد، به طوری که به علت فقدان کمک‌های مالی اوقاف، اعضا و هواداران و روحانیان آن مجبور به ترک مصر شدند.  
بیشتر درویشان دمرداشیه نیز به سبب لغو اجازه فعالیتشان مصر را ترک کردند.  
بیشتر درویشان دمرداشیه نیز به سبب لغو اجازه فعالیتشان مصر را ترک کردند.  
خط ۴۲۲: خط ۴۲۲:
شاخه‌ای از نقشبندیه به رهبری نجم‌الدین کردی نیز متهم بود که با اعضای جمعیت اخوان‌المسلمین ارتباط دارد و نیز گفته شده بود که نجم‌الدین کردی با نهضت سوسیالیست‌های کُرد عراق همکاری می‌کند، ازین‌رو جلسات و ملاقات‌های او‌ به‌طور کلی ممنوع شد.  
شاخه‌ای از نقشبندیه به رهبری نجم‌الدین کردی نیز متهم بود که با اعضای جمعیت اخوان‌المسلمین ارتباط دارد و نیز گفته شده بود که نجم‌الدین کردی با نهضت سوسیالیست‌های کُرد عراق همکاری می‌کند، ازین‌رو جلسات و ملاقات‌های او‌ به‌طور کلی ممنوع شد.  


==حمایت دولت از برخی طریقه‌ها==
== حمایت دولت از برخی طریقه‌ها ==
با این‌همه، برخی طریقه‌ها به علت‌های سیاسی از حمایت دولت برخوردار شدند، مانند طریقه کتانیه شاذلیه که ابتدا محدود به مراکش بود، اما دولت برای آن‌که از حمایت خانواده قدرتمند حسن کتانی، شیخ کتانیه، برخوردار شود، شورای صوفیه را واداشت که این طریقه را به رسمیت بشناسد.  
با این‌همه، برخی طریقه‌ها به علت‌های سیاسی از حمایت دولت برخوردار شدند، مانند طریقه کتانیه شاذلیه که ابتدا محدود به مراکش بود، اما دولت برای آن‌که از حمایت خانواده قدرتمند حسن کتانی، شیخ کتانیه، برخوردار شود، شورای صوفیه را واداشت که این طریقه را به رسمیت بشناسد.  
از بَرهانیه و دسوقیه نیز برای تحکیم روابط مصر با سودان حمایت می‌شد.  
از بَرهانیه و دسوقیه نیز برای تحکیم روابط مصر با سودان حمایت می‌شد.  


==دخالت در امور سیاسی==
== دخالت در امور سیاسی ==
در این دوره، برخی فرق در امور سیاسی فعالیت می‌کردند، مانند جنیدیه که شیخ آن عضو فعال اتحادیه سوسیالیست‌های عرب بود.  
در این دوره، برخی فرق در امور سیاسی فعالیت می‌کردند، مانند جنیدیه که شیخ آن عضو فعال اتحادیه سوسیالیست‌های عرب بود.  
شاخه حسینیه از طریقه شاذلیه نیز قدرتش را مرهون ارتباطات سیاسی با احزاب بود.  
شاخه حسینیه از طریقه شاذلیه نیز قدرتش را مرهون ارتباطات سیاسی با احزاب بود.  
خط ۴۳۲: خط ۴۳۲:
=تصوف در دوره پس از عبدالناصر=
=تصوف در دوره پس از عبدالناصر=


==تقویت تصوف==
== تقویت تصوف ==
بعد از مرگ جمال عبدالناصر در ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰، تصوف در برابر تمایلات ضد تصوف در مصر تقویت و تجهیز شد.  
بعد از مرگ جمال عبدالناصر در ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰، تصوف در برابر تمایلات ضد تصوف در مصر تقویت و تجهیز شد.  


==نقش شورای عالی صوفیه==
== نقش شورای عالی صوفیه ==
امروزه شورای عالی صوفیه، مهم‌ترین عامل در اجرای اهداف فرهنگی و سیاسی دولت است.  
امروزه شورای عالی صوفیه، مهم‌ترین عامل در اجرای اهداف فرهنگی و سیاسی دولت است.  


==اداره المشیخة العامة==
== اداره المشیخة العامة ==
اداره طریقه‌های صوفیه را سازمانی به نام «المشیخة العامة لطرق الصوفیة» برعهده دارد و رئیس‌جمهور از میان ده شیخ برگزیده شورای صوفیه، شیخ المشایخ را انتخاب می‌کند. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۷، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
اداره طریقه‌های صوفیه را سازمانی به نام «المشیخة العامة لطرق الصوفیة» برعهده دارد و رئیس‌جمهور از میان ده شیخ برگزیده شورای صوفیه، شیخ المشایخ را انتخاب می‌کند. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۷، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


 
== شورای نظارت بر طریقه‌ها ==
==شورای نظارت بر طریقه‌ها==
شیخ المشایخ نیز به کمک شورایی متشکل از چهار عضو که به مدت سه سال انتخاب می‌شوند، بر امور طریقه‌ها نظارت دارد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۹۱، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
شیخ المشایخ نیز به کمک شورایی متشکل از چهار عضو که به مدت سه سال انتخاب می‌شوند، بر امور طریقه‌ها نظارت دارد. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۹۱، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۴، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۳۱۳ـ۳۱۴، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
خط ۴۵۶: خط ۴۵۵:
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۵ ـ۸۶، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


==شیخ المشایخی تفتازانی==
== شیخ المشایخی تفتازانی ==
از ۱۳۶۱ ش/ ۱۹۸۲، ابوالوفا غُنَیمی تفتازانی، از شیوخ طریقه غُنیمیه خلوتیه و استاد فلسفه دانشگاه قاهره، شیخ المشایخ مصر شد. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۰، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
از ۱۳۶۱ ش/ ۱۹۸۲، ابوالوفا غُنَیمی تفتازانی، از شیوخ طریقه غُنیمیه خلوتیه و استاد فلسفه دانشگاه قاهره، شیخ المشایخ مصر شد. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۰، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  


خط ۴۶۳: خط ۴۶۲:
بنا براین، شورای صوفیه طرفدار تصوف عملی است و آثار ابن عربی را ممنوع کرده است، اما برخی شاخه‌های شاذلیه آشکارا از آرای ابن عربی طرفداری می‌کنند.  
بنا براین، شورای صوفیه طرفدار تصوف عملی است و آثار ابن عربی را ممنوع کرده است، اما برخی شاخه‌های شاذلیه آشکارا از آرای ابن عربی طرفداری می‌کنند.  


==تصوف و بنیادگرایی اسلامی==
== تصوف و بنیادگرایی اسلامی ==
امروزه تصوف با بنیادگرایی اسلامی اختلاف‌های بسیار دارد.  
امروزه تصوف با بنیادگرایی اسلامی اختلاف‌های بسیار دارد.  
بنیادگرایی نقش تصوف را منفی می‌داند و در مسائل سیاسی آن را عامل اقدامات انفعالی، در مسائل شرعی آن را عامل اهمال، در مقابل مسلک‌های غربی آن را بی‌اعتنا، و نیز آن را عامل ترویج خرافات می‌داند، ازین‌رو بنیادگرایان و صوفیه در جذب افراد به سوی خود رقابت دارند.  
بنیادگرایی نقش تصوف را منفی می‌داند و در مسائل سیاسی آن را عامل اقدامات انفعالی، در مسائل شرعی آن را عامل اهمال، در مقابل مسلک‌های غربی آن را بی‌اعتنا، و نیز آن را عامل ترویج خرافات می‌داند، ازین‌رو بنیادگرایان و صوفیه در جذب افراد به سوی خود رقابت دارند.  


==طریقه‌های هماهنگ با اصلاح‌طلبان==
== طریقه‌های هماهنگ با اصلاح‌طلبان ==
تحت تأثیر مخالفان، طریقه‌هایی هماهنگ با آرای اصلاح‌طلبان به وجود آمد، از جمله طریقه دردیریه سباعیه از شاخه‌های خلوتیه منتسب به ابوالبرکات احمد دردیر، عظمیه، سنوسیه، محمدیه شاذلیه و رحمانیه .  
تحت تأثیر مخالفان، طریقه‌هایی هماهنگ با آرای اصلاح‌طلبان به وجود آمد، از جمله طریقه دردیریه سباعیه از شاخه‌های خلوتیه منتسب به ابوالبرکات احمد دردیر، عظمیه، سنوسیه، محمدیه شاذلیه و رحمانیه.  
این طریقه‌ها به تصوف عملیِ موافق اسلام روی آورده‌اند و از بحث‌های مربوط به عرفان نظری خودداری می‌کنند. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۲، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
این طریقه‌ها به تصوف عملیِ موافق اسلام روی آورده‌اند و از بحث‌های مربوط به عرفان نظری خودداری می‌کنند. <ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۶۲، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
<ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۷۲ ـ۵۷۳، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  
<ref>سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، ج۱، ص۵۷۲ ـ۵۷۳، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.</ref>  


==تحصیلات دانشگاهی صوفیه==
== تحصیلات دانشگاهی صوفیه ==
صوفیه برای مبارزه با مخالفان و هماهنگ شدن با جهان جدید، در عین سیروسلوک عرفانی، به تحصیلات دانشگاهی روی آوردند <ref>یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، ج۱، ص۲۰۳، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref>  
صوفیه برای مبارزه با مخالفان و هماهنگ شدن با جهان جدید، در عین سیروسلوک عرفانی، به تحصیلات دانشگاهی روی آوردند <ref>یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، ج۱، ص۲۰۳، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref>  
ازین‌رو طریقه‌های صوفیه در جذب جوانان تحصیل کرده بسیار موفق بودند.  
ازین‌رو طریقه‌های صوفیه در جذب جوانان تحصیل کرده بسیار موفق بودند.  


==مقابله با وهابیت==
== مقابله با وهابیت ==
بعلاوه، برخی مشایخ به شاگردانشان روش‌های بحث با طرفداران وهابیت را آموزش می‌دادند، از جمله عبدالحلیم محمود از طریقه شاذلیه و رئیس دانشگاه اسلامی الازهر در ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰، شیخ محمد زکی ابراهیم مؤسس سازمان عشیریه محمدیه (تاریخ تأسیس: ۱۳۰۹ ش /۱۹۳۰) وابسته به طریقه شاذلیه محمدیه، و شیخ محمدعثمان عبده از طریقه برهانیه .  
بعلاوه، برخی مشایخ به شاگردانشان روش‌های بحث با طرفداران وهابیت را آموزش می‌دادند، از جمله عبدالحلیم محمود از طریقه شاذلیه و رئیس دانشگاه اسلامی الازهر در ۱۳۴۹ ش/ ۱۹۷۰، شیخ محمد زکی ابراهیم مؤسس سازمان عشیریه محمدیه (تاریخ تأسیس: ۱۳۰۹ ش /۱۹۳۰) وابسته به طریقه شاذلیه محمدیه، و شیخ محمدعثمان عبده از طریقه برهانیه.  


==جایگاه مردمی صوفیه==
== جایگاه مردمی صوفیه ==
باوجود مخالفت‌هایی که با صوفیه شد، مصری‌ها، علاوه بر مقابر منسوب به فرزندان پیامبر، به مقابر صوفیه بسیار احترام می‌گذارند و زیارت حرم مشایخ از سنن عادی زندگی مردم است.  
باوجود مخالفت‌هایی که با صوفیه شد، مصری‌ها، علاوه بر مقابر منسوب به فرزندان پیامبر، به مقابر صوفیه بسیار احترام می‌گذارند و زیارت حرم مشایخ از سنن عادی زندگی مردم است.  
تحصیل کردگان مصری حتی اگر به زیارت قبور صوفیه نروند و در مراسم موالید شرکت نکنند، به مشایخ علاقه و ارادت دارند و به قدرت و کرامت آنان معتقدند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
تحصیل کردگان مصری حتی اگر به زیارت قبور صوفیه نروند و در مراسم موالید شرکت نکنند، به مشایخ علاقه و ارادت دارند و به قدرت و کرامت آنان معتقدند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۲۰۳، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
خط ۴۸۵: خط ۴۸۴:
طبقات فقیر و متوسط، به مراسم صوفیه ــ از جمله حضره که در مزار عرفا برگزار می‌شود ــ علاقه نشان می‌دهند.  
طبقات فقیر و متوسط، به مراسم صوفیه ــ از جمله حضره که در مزار عرفا برگزار می‌شود ــ علاقه نشان می‌دهند.  


==فراگیری تصوف در مصر==
== فراگیری تصوف در مصر ==
شهر طَنْطا به علت وجود مقبره احمد بدوی و شهر دسوق به علت وجود مقبره ابراهیم دسوقی متبرک به شمار می‌آیند.  
شهر طَنْطا به علت وجود مقبره احمد بدوی و شهر دسوق به علت وجود مقبره ابراهیم دسوقی متبرک به شمار می‌آیند.  
همچنین گفته‌اند که طریقه‌های صوفیه تقریباً در همه جای مصر پراکنده‌اند و در مصر ده‌کده‌ای وجود ندارد که طریقه‌های صوفیه در آن وابستگانی نداشته باشند.  
همچنین گفته‌اند که طریقه‌های صوفیه تقریباً در همه جای مصر پراکنده‌اند و در مصر ده‌کده‌ای وجود ندارد که طریقه‌های صوفیه در آن وابستگانی نداشته باشند.  
خط ۴۹۲: خط ۴۹۱:
تاریخ دقیق تأسیس طریقه‌ها در مصر یا ورودشان به آن‌جا دانسته نیست، اما به طورکلی طریقه‌های صوفیه بعد از تأسیس خانقاه در مصر به ظهور رسیدند.  
تاریخ دقیق تأسیس طریقه‌ها در مصر یا ورودشان به آن‌جا دانسته نیست، اما به طورکلی طریقه‌های صوفیه بعد از تأسیس خانقاه در مصر به ظهور رسیدند.  


==تفاوت طریقه‌ها==
== تفاوت طریقه‌ها ==
تفاوت آنها با یکدیگر چندان اساسی نیست و بیش‌تر به تفاوت عَلَم‌ها، اذکار روزانه (احزاب) و روی‌کردشان به ذکر و اعتزال یا حضور در اجتماع بر می‌گردد؛ مثلاً، خلوتیه عموماً طرفدار ذکر و اعتزال، و شاذلیه علاقه‌مند به حضور در اجتماع‌اند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۷۴ـ ۷۵، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
تفاوت آنها با یکدیگر چندان اساسی نیست و بیش‌تر به تفاوت عَلَم‌ها، اذکار روزانه (احزاب) و روی‌کردشان به ذکر و اعتزال یا حضور در اجتماع بر می‌گردد؛ مثلاً، خلوتیه عموماً طرفدار ذکر و اعتزال، و شاذلیه علاقه‌مند به حضور در اجتماع‌اند. <ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۷۴ـ ۷۵، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


=طریقه‌های مهم مصر=
=طریقه‌های مهم مصر=
طریقه‌های مهم مصر عبارت‌اند از: رفاعیه، احمدیه یا بدویه، شاذلیه، خلوتیه، دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیه، بکتاشیه، نقشبندیه، قادریه، و میرغانیه .  
طریقه‌های مهم مصر عبارت‌اند از: رفاعیه، احمدیه یا بدویه، شاذلیه، خلوتیه، دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیه، بکتاشیه، نقشبندیه، قادریه، و میرغانیه.  


==رفاعیه==
== رفاعیه ==
تأسیس آن منسوب به احمد رفاعی است و از طریقه‌های دیگر زودتر وارد مصر شد.  
تأسیس آن منسوب به احمد رفاعی است و از طریقه‌های دیگر زودتر وارد مصر شد.  
ورود این طریقه به دوره ایوبی برمی‌گردد.  
ورود این طریقه به دوره ایوبی برمی‌گردد.  
خط ۵۰۹: خط ۵۰۸:
عَلَم و عمامه‌های شاخه‌های این طریقت سبز، سیاه و کبود است. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۱، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
عَلَم و عمامه‌های شاخه‌های این طریقت سبز، سیاه و کبود است. <ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۱، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


==احمدیه یا بدویه==
== احمدیه یا بدویه ==
مؤسس آن احمد بدوی است.  
مؤسس آن احمد بدوی است.  
عَلَم و دستار آنان سرخ است.  
عَلَم و دستار آنان سرخ است.  
شاخه‌های آن عبارت‌اند از: بیّومیه، شَنّاویه منسوب به محمد بن عبداللّه شَنّاوی، حلبیه منسوب به ابوالعباس احمد حلبی و سَطوحیه منسوب به جمال‌الدین عمر. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۶ـ۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
شاخه‌های آن عبارت‌اند از: بیّومیه، شَنّاویه منسوب به محمد بن عبداللّه شَنّاوی، حلبیه منسوب به ابوالعباس احمد حلبی و سَطوحیه منسوب به جمال‌الدین عمر. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۶ـ۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  


==شاذلیه==
== شاذلیه ==
شاذلیه منسوب به ابوالعباس شاذلی است.  
شاذلیه منسوب به ابوالعباس شاذلی است.  
عَلَم‌هایی به رنگ‌های گوناگون دارند.  
عَلَم‌هایی به رنگ‌های گوناگون دارند.  
خط ۵۲۰: خط ۵۱۹:
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۱۲۰ـ۱۲۱، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


==خلوتیه==
== خلوتیه ==
وقتی صفویه تبریز را گرفتند، این طریقه بتدریج از آن‌جا به مصر رفت.  
وقتی صفویه تبریز را گرفتند، این طریقه بتدریج از آن‌جا به مصر رفت.  
اولین زاویه خلوتی را در مصر ابراهیم گلشنی (متوفی ۸۹۲)، مرید عمر روشنی، برپا کرد.  
اولین زاویه خلوتی را در مصر ابراهیم گلشنی (متوفی ۸۹۲)، مرید عمر روشنی، برپا کرد.  
این طریقه عَلَم ندارد و شاخه‌های آن عبارت‌اند از: منسوبان به محمد بن سالم حَفناوی / حِفْنی (متوفی ۱۱۸۱)، بکریه، بیرامیه، شرقاویه منسوب به عبداللّه شرقاوی، تِجانیه، دَمرداشیه منسوب به شمس‌الدین محمد دمرداشی (متوفی ۹۳۲)، و دردیریه یا سباعیه منسوب به احمد دردیر . <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
این طریقه عَلَم ندارد و شاخه‌های آن عبارت‌اند از: منسوبان به محمد بن سالم حَفناوی / حِفْنی (متوفی ۱۱۸۱)، بکریه، بیرامیه، شرقاویه منسوب به عبداللّه شرقاوی، تِجانیه، دَمرداشیه منسوب به شمس‌الدین محمد دمرداشی (متوفی ۹۳۲)، و دردیریه یا سباعیه منسوب به احمد دردیر. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
<ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۷۷، مصر ۱۹۸۸.</ref>  
<ref>توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، ج۱، ص۷۷، مصر ۱۹۸۸.</ref>  


==دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیه==
== دسوقیه یا ابراهیمیه یا برهانیه ==
عَلَم آنان سبز است. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
عَلَم آنان سبز است. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  


خط ۵۳۳: خط ۵۳۲:
یکی دیگر از شاخه‌های دسوقیه، شُرنوبیه منسوب به احمدعثمان شُرنوبی (متوفی ۹۹۴) است. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۶، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
یکی دیگر از شاخه‌های دسوقیه، شُرنوبیه منسوب به احمدعثمان شُرنوبی (متوفی ۹۹۴) است. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۶، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  


==بکتاشیه==
== بکتاشیه ==
عبداللّه مَقاویری آن را در اواخر قرن چهاردهم به مصر برد.  
عبداللّه مَقاویری آن را در اواخر قرن چهاردهم به مصر برد.  
این طریقه همواره از حمایت عثمانی‌ها و از حمایت دربار مصر برخوردار بود.  
این طریقه همواره از حمایت عثمانی‌ها و از حمایت دربار مصر برخوردار بود.  
خط ۵۳۹: خط ۵۳۸:
بالاخره با مرگ احمد سیری، آخرین شیخ بکتاشیه در مصر، این طریقه به پایان راه خود رسید و اعضای تکیه احمد سیری به امریکا مهاجرت کردند.  
بالاخره با مرگ احمد سیری، آخرین شیخ بکتاشیه در مصر، این طریقه به پایان راه خود رسید و اعضای تکیه احمد سیری به امریکا مهاجرت کردند.  


==نقشبندیه==
== نقشبندیه ==
این طریقه تا قرن سیزدهم/ نوزدهم در مصر وجود نداشت.  
این طریقه تا قرن سیزدهم/ نوزدهم در مصر وجود نداشت.  
از زمانی که حق قِدَم لغو شد، شاخه‌ای از نقشبندیه به نام خالدیه در مصر حضور یافت.  
از زمانی که حق قِدَم لغو شد، شاخه‌ای از نقشبندیه به نام خالدیه در مصر حضور یافت.  
محمدامین کردی، عالم و صوفی قرن سیزدهم/ نوزدهم، آن را در مصر گسترش داد.  
محمدامین کردی، عالم و صوفی قرن سیزدهم/ نوزدهم، آن را در مصر گسترش داد.  


==قادریه==
== قادریه ==
محمد بن عبدالصمد در قرن هفتم آن را به مصر برد.  
محمد بن عبدالصمد در قرن هفتم آن را به مصر برد.  
قبل از او فرزندان عبدالقادر گیلانی، مؤسس طریقه قادریه، به مصر رفته بودند، از جمله علاءالدین بغدادی .  
قبل از او فرزندان عبدالقادر گیلانی، مؤسس طریقه قادریه، به مصر رفته بودند، از جمله علاءالدین بغدادی.  
مزار فرزندان گیلانی در دارالقرافه است. <ref>یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، ج۱، ص۱۷۸، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref>  
مزار فرزندان گیلانی در دارالقرافه است. <ref>یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، ج۱، ص۱۷۸، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref>  
<ref>یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۷، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref>  
<ref>یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، ج۱، ص۱۸۵ـ۱۸۷، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.</ref>  
خط ۵۵۷: خط ۵۵۶:
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۲، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  
<ref>فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، ج۱، ص۸۲، اسکندریه ۱۹۸۰.</ref>  


==میرغانیه یا میرغینیه==
== میرغانیه یا میرغینیه ==
میرغانیه یا میرغینیه، منسوب به محمدعثمان میرغنی است.  
میرغانیه یا میرغینیه، منسوب به محمدعثمان میرغنی است.  
این طریقه را ترک‌ها گسترش دادند و مرکز اصلی آن در سودان است. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
این طریقه را ترک‌ها گسترش دادند و مرکز اصلی آن در سودان است. <ref>علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، ج۳، ص۴۳۷، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.</ref>  
خط ۵۶۴: خط ۵۶۳:
=فهرست منابع=
=فهرست منابع=


#ابن ایاس، بدائع الزهو رفی وقائع الدهور، چاپ محمد مصطفی، قاهره ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/ ۱۹۸۲ـ۱۹۸۴.
# ابن ایاس، بدائع الزهو رفی وقائع الدهور، چاپ محمد مصطفی، قاهره ۱۴۰۲ـ۱۴۰۴/ ۱۹۸۲ـ۱۹۸۴.
#ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
# ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ علی منتصر کتانی، بیروت ۱۳۹۵/۱۹۷۵.
#ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
# ابن تغری بردی، النجوم الزاهرة فی ملوک مصر والقاهرة، قاهره (۱۳۸۳/ ۱۹۶۳).
#ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
# ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴.
#ابن جوزی، صفة الصفوة، چاپ محمد فاخوری و محمد روّاس قلعه جی، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
# ابن جوزی، صفة الصفوة، چاپ محمد فاخوری و محمد روّاس قلعه جی، بیروت ۱۳۹۹/ ۱۹۷۹.
#سمیر ابوحمدان، الشیخ رشید رضا و الخطاب الاسلامی المعتدل، بیروت ۱۹۹۲/ ۱۴۱۳.
# سمیر ابوحمدان، الشیخ رشید رضا و الخطاب الاسلامی المعتدل، بیروت ۱۹۹۲/ ۱۴۱۳.
#عمر اسکندری و سلیم حسن، تاریخ مصر من الفتح العثمانی (الی قبیل الوقت الحاضر)، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
# عمر اسکندری و سلیم حسن، تاریخ مصر من الفتح العثمانی (الی قبیل الوقت الحاضر)، قاهره ۱۴۱۰/ ۱۹۹۰.
#عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش.
# عبدالرحمان بن احمد جامی، نفحات الانس، چاپ محمود عابدی، تهران ۱۳۷۰ ش.
#بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.
# بایارد داج، دانشگاه الازهر: تاریخ هزارساله تعلیمات عالی اسلامی، ترجمه آذرمیدخت مشایخ فریدنی، تهران ۱۳۶۷ ش.
#عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
# عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر فی العصرین الایوبی و المملوکی (۵۶۷ ـ۹۲۳ ه/ ۱۱۷۱ـ۱۵۱۷ م)، قاهره ۱۴۱۷/ ۱۹۹۷.
#یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
# یوسف محمد طه زیدان، الطریق الصوفی و فروع القادریة بمصر، بیروته ۱۴۱۱/۱۹۹۱.
#سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
# سمیح زین، الصوفیة فی نظر الاسلام، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵.
#محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره (۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵).
# محمد بن عبدالرحمان سخاوی، الضوء اللامع لاهل القرن التاسع، قاهره (۱۳۵۴ـ ۱۳۵۵).
#سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).
# سعاد ماهر محمد، مساجد مصر و اولیاها الصالحون، (قاهره)، ج ۱، (۱۳۹۱/ ۱۹۷۱)، ج ۲، (۱۳۹۳/۱۹۷۳)، ج ۳، (۱۳۹۹/ ۱۹۷۹).
#عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، (قاهره) ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
# عبدالرحمان بن ابی‌بکر سیوطی، حسن المحاضرة فی تاریخ مصر و القاهرة، چاپ محمدابوالفضل ابراهیم، ج ۱، (قاهره) ۱۳۸۷/ ۱۹۶۷.
#عبدالوهاب بن محمد شعرانی، الطبقات الکبری، مصر ۱۳۴۳/ ۱۹۲۵.
# عبدالوهاب بن محمد شعرانی، الطبقات الکبری، مصر ۱۳۴۳/ ۱۹۲۵.
#کامل مصطفی شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت ۱۹۸۲.
# کامل مصطفی شیبی، الصلة بین التصوف و التشیع، بیروت ۱۹۸۲.
#توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، مصر ۱۹۸۸.
# توفیق طویل، التصوف فی مصر إبان العصر العثمانی، مصر ۱۹۸۸.
#عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
# عبدالرحمان ابوراس، شیخ الشیوخ بالدیارالمصریة فی الدولتین الایوبیة و المملوکیة، قاهره ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
#فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، اسکندریه ۱۹۸۰.
# فاروق احمد مصطفی، البناء الاجتماعی للطریقة الشاذلیة فی مصر، اسکندریه ۱۹۸۰.
#ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
# ژوزف کوک، مسلمانان افریقا، ترجمه اسداللّه علوی، مشهد ۱۳۷۳ ش.
#لویس عوض، تاریخ الفکر المصری الحدیث، (قاهره) ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹.
# لویس عوض، تاریخ الفکر المصری الحدیث، (قاهره) ۱۳۸۸ـ۱۳۸۹.
#علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
# علی باشا مبارک، الخطط التوفیقیة الجدیدة لمصر القاهرة، قاهره ۱۹۸۰ـ۱۹۸۳.
#عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، الحقیقة و المجاز فی الرحلة الی بلاد الشام و مصر و الحجاز، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶.
# عبدالغنی بن اسماعیل نابلسی، الحقیقة و المجاز فی الرحلة الی بلاد الشام و مصر و الحجاز، چاپ احمد عبدالمجید هریدی، مصر ۱۹۸۶.
#دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد.
# دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد.


== پانویس ==
== پانویس ==
{{پانویس}}
{{پانویس}}


[[رده: تصوف]]
[[رده:تصوف]]
۴٬۹۳۳

ویرایش