جلال الدین سیوطی
حافظ، ابوالفضل جلال‌الدّین عبدالرّحمن بن کمال‌الدّین ابی‌بکر بن محمّد سیوطی، معروف به ابن السیوطی شافعی مصری(۸۴۹-۹۱۱ق)است. از عالمان اهل سنت و مؤلف آثار بسيار در حدیث و تاریخ و علوم ديگر است.
| نام | جلال الدین سیوطی |
|---|---|
| تولد | اول ماه رجب سال ۸۴۹ق |
| مکان تولد | اسیوط مصر |
| شناخته شده | مفسر، ادیب، فقیه، محدث، مورخ |
| تالیفات | حدود پانصد کتاب و مقاله |
| مهمترین آثار | البهجة المرضیة فی شرح الالفیة |
| درگذشت | ۱۹ جمادی‌الاوّل سال ۹۱۱ق |
معرفی اجمالی
وي شب یکشنبه اول ماه رجب سال ۸۴۹ در اسیوط مصر متولد شد و از كودكي به آموختن قرآن و حدیث روی آورد. در سال ۸۶۶ اولين اثر خود را تاليف كرد. او در پي تحصيل علم به مناطق زيادي مانند شام، حجاز، یمن، هند و مغرب سفر كرد و با بزرگان و استادان زيادي حشر و نشر داشت.
سيوطي كه شهرت زيادي در ميان عالمان شیعه و سنی دارد، در موضوعات تفسیر، حديث، فقه، ادبیات، قرائت، تاریخ و حتی طب مهارت داشت و درباره آنها كتاب نوشت. عظمت علمي او كه بيشتر با جنبه تاليف و جمع‌آوری آثارش مشهود می‌باشد بر همگان محرز است.
وی نویسنده تفسیر مهم الدر المنثور في التفسير بالمأثور و نیز جامع‌ترین کتاب دربارهٔ علوم قرآنی با نام الإتقان في علوم القرآن و البهجة المرضیة فی شرح الالفیة است.
استادان
سیوطی، نزد استادان فراوانی تحصیل کرد؛ همچون: بلقینی، مناوی، ابوعبّاس شمّنی، محی‌الدّین کافیجی، حافظ قاسم بن قطلو بغا، برهان بقاعی، شمس سخاوی و ... . اساتید او در اجازه و قرائت و سماع به ۱۵۰ نفر می‌رسیدند که نامشان را در معجم خود گرد آورده.
آثار علمی
در احاطه نسبت به علوم و فضایل، از نوابغ عصر خود به شمار می‌رفت و از علوم و فنون مختلف بهره داشت و پیرامون تالیفاتی از خود به جای گذاشت.
می‌گویند تالیفات وی افزون بر پانصد جلد کتاب بوده که از رساله‌های یک ورقی و دو ورقی تا کتابهای چند جلدی را شامل می‌شده است. او در تحریم منطق نیز کتابی نگاشته است.
سیوطی مدّعی اجتهاد بود و در برخی از تالیفاتش خود را به عنوان نوآور قرن نهم معرّفی نموده است، و همین ادّعا سبب گردیده که گرفتاری‌های فراوانی برای او پدید آید.
داودی شاگرد او می‌گوید: وی دویست هزار حدیث از حفظ بوده است. آثار او را تا پانصد شمرده‌اند هر چند بسياري از آنها به دست ما نرسيده يا برخي مانند احیاء الموات، رساله‌ای بسيار كوتاه است.
برخي از آثار سيوطي:
1. آداب السلوک.
2. آداب القاضی.
4. اتمام النعمة فی اختصاص الاسلام بهذه الامة.
5. الاساس فی فضل بنی العباس.
6. اسباب الحدیث.
7. اسباب النزول (لباب النقول فی اسباب النزول).
8. اسعاف المبطاء فی رجال الموطاء. (موطاء امام مالک) این کتاب یک مرتبه در حیدرآباد هند و بار دیگر در دهلی با سنن ابن ماجه به چاپ رسیده است.
9. الاشباه و النظایر فی الفروع در فقه شافعی. این کتاب در مکه چاپ شده است.
10. الاشباه والنظایر النحویة. این کتاب در حیدرآباد به چاپ رسیده است.
11. اصول النحو. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده.
12. افهام القرآن.
13. الاقتراح فی علم اصول النحو. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده.
14. الاکلیل فی استنباط التنزیل. این کتاب در دهلی در حاشیه کتاب جامع البیان معین الدین ایجی صفدی به چاپ رسیده است.
15. الالفیة در مصطلحات. این کتاب در مصر چاپ شده است.
16. انموذج اللبیب فی خصائص الحبیب.
17. انوار السعادة.
18. الاوج فی خبر عوج.
19. البارع فی اقطاع الشارع.
20. بشری الکئیب بلقاء الحبیب. این کتاب در حاشیه کتاب شرح الصدور خود سیوطی در قاهره به چاپ رسیده است.
21. بغیةالوعاة فی طبقات اللغویین والنحاة و این تلخیص کتاب طبقات کبرای خود اوست و در قاهره چاپ شده است.
22. البهجة المرضیة فی شرح الالفیة. در این کتاب الفیه ابن مالک شرح شده است و همین کتاب است که بنام سیوطی معروف است.
23. تاریخ الخلفاء. این کتاب در لاهور و دهلی و کلکته و قاهره و دمشق چاپ شده است.
24. تبییض الصحیفة فی مناقب الامام ابی حنیفه. این کتاب با هشت رساله دیگر از همین مؤلف یکجا در حیدرآباد چاپ شده است.
25. ترجمان القرآن فی تفسیر المسند. این کتاب در قاهره چاپ شده است.
26. تزیین الارائک فی ارساله (ص) الی الملائک.
27. تشنیف الارکان فی انه لیس فی الامکان ابدع مماکان.
28. التعریف بآداب التألیف.
29. تفسیر الجلالین. وی در ۲۲ سالگی تفسیر جلال الدین محمد احمد را که تا سوره کهف نوشته و با تمام آن موفق نشده بود، تکمیل کرد و به همان شیوه تا آخر سوره های قرآن را تفسیر نمود. این تفسیر بنام جلالین خوانده شده و بارها به چاپ رسیده است.
30. تناسق الدرر فی تناسب السور.
31. تنزیه الاعتقاد عن الحلول والاتحاد.
32. تنزیه الانبیاء عن تشبیه الاغبیاء.
33. تنویر الحلک فی امکان رؤیة النبی والملک.
34. الجامع الصغیر.
35. الجامع الکبیر.
36. جمع الجوامع. این کتاب به سال ۱۳۲۷ هـ.ق در دو مجلد در مصر چاپ شده است. شرحی بر آن بنام همع الهوامع نوشته اند که به شماره ۳۱۵۲ در کتابخانه مدرسه سپهسالار جدید تهران موجود است.
37. حاشیه تفسیر بیضاوی.
38. حاشیه شرح الفیه ابن عقیل، بنام السیف الثقیل.
39. الخصائص الکبری در خصایص پیغمبر. این کتاب در حیدرآباد چاپ شده است.
40. الدرر فی الادعیة والاحراز.
41. الدرر المنتشرة فی الاحادیث المشتهرة. این کتاب با کتاب الفتاوی الحدیثة ابن حجر هیثمی در قاهره چاپ شده است.
42. الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور. این کتاب در شش جلد در قاهره چاپ شده است.
43. الدر النثیر فی تلخیص نهایة ابن الاثیر.
44. الدلائل فی معرفة الاوایل.
45. ذخائر العقبی فی مناقب ذوی القربی.
46. ذم زیارة الامراء.
47. ذم القضاء.
48. الزیدة.
49. سهام الاصابة.
50. شرح الصدور بشرح احوال القبور.
51. شرح عقود الجمان.
52. طبقات الحفاظ.
53. طبقات الشافعیة.
54. طبقات الصغری.
55. طبقات الکبری.
56. طبقات المفسرین.
57. فتح الجلیل للعبد الذلیل.
58. الفتح القریب بشواهد مغنی اللبیب.
59. کشف اللبس فی حدیث رد الشمس.
60. کفایة الطالب.
61. اللئالی المصنوعة فی الاحادیث الموضوعة.
62. لباب النقول فی اسباب النزول.
63. متشابه القرآن.
64. مجمع البحرین و مطلع البدرین که تفسیری است بزرگ.
65. المرقاة العلیة فی شرح الاسماء النبویة.
66. المزهر فی علوم اللغة.
67. مسالک الحنفاء فی والدی المصطفی.
68. المطالع السعیدة.
69. مفحمات الاقران فی مبهمات القرآن.
70. المقامات.
71. نزهة الجلساء فی اشعار النساء.
72. صون المنطق والکلام عن المنطق والکلام. این کتاب بضمیمه مختصر کتاب نصیحة اهل ایمان فی الرد علی منطق یونان ابن تیمیه در قاهره به چاپ رسیده است.
هدف سیوطی از تألیف کتب
با نگاهی به عنوانهای تالیفات سیوطی در علوم قرآن و حتی دیگر علوم مشاهده می کنیم که هدف سیوطی، تاسیس یک مکتب علمی پیشرفته در فنون مختلف بوده است و این حقیقتی است که در تالیف او هویداست؛ به نحوی که هر یک از آن فنون یک فن کامل به شمار می رود که در آن مسائل کلان و خرد جمع آوری شده و این چیزی است که در فهرست کتب قرآنی او به طور واضح مشاهده می شود.
هر یک از آن تالیفات به مثابه یک حلقه مکمل برای دیگر حلقه هاست و مجموع آنها تشکیل دهنده یک فن کامل در علوم قرآن به شمار می رود.
سیوطی خود در مقدمه کتاب قطف الازهار به این نکته اشاره می کند. این مقدمه بهترین نمونه ای است که بیانگر تلاش سیوطی در این زمینه است. وی در آنجا به کیفیت مکمل بودن برخی از کتاب ها برای برخی دیگر اشاره کرده است و گفته است:
«خداوندی که ستایش و حمد مخصوص اوست، بر من منت نهاد به این که در علوم قرآن و حقایق آن تحقیق کنم و اسرار و وقایع آن را جستجو نمایم. تا بدانجا که در آن علوم کتابهای مختلفی پدید آوردم؛ از جمله: تفسیر ترجمان القرآن که اسناد آن متصل به رسول خدا و اصحابی است که او را درک کرده و وحی و قرآن و تفسیر و تاویل را از او فراگرفته اند و اگر این تفسیری که بدان اشارت شد، صرف نقل بوده، نکات بیانی و اعرابی دربر نداشت، [در عوض] به دنبال آن کتب دیگری را به رشته تحریر درآوردم که مشتمل بر آن نکات بود؛ از آن جمله: کتاب الاتقان فی علوم القرآن که به منزله مقدمه مفسرین به شمار می رود و غالب اصول تفسیری در آن آمده است».
درگذشت
وی در اواخر عمر عزلت گزيد و ترك تدريس و افتاء نمود و پس از 62 سال عمر پر بار در سحرگاه شب جمعه ۱۹ جمادی‌الاوّل سال ۹۱۱ق در قاهره بدرود حيات گفت. وی در "حوش قوصون" بیرون "باب القرافه" مصر به خاک سپرده شد.
منابع:
- محمد یوسف شریجی و حسین علنقیان، سیوطی و علوم قرآن، صحیفه مبین، شماره ۲۴.
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل جلال الدین سیوطی از مریم حسینی آهق.
- نگاهي به احوال و آثار جلال الدين عبدالرحمن سيوطي؛ محمد حسن فؤادیان، نشریه دانشکده ادبيات و علوم انساني (تهران)، پاييز و زمستان 1381، شماره 164-163.