خزاز قمی: تفاوت میان نسخه‌ها

از ویکی‌وحدت
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۱۸: خط ۱۸:
| وبگاه =  
| وبگاه =  
}}
}}
'''على بن محمد خزاز قمى''' محدث و فقیه نامدار [[شیعه]] اهل [[قم]] در نیمه دوم سده چهارم و اوائل سده پنجم هجرى است. او از شاگردان [[شیخ صدوق]] بوده و کتاب با ارزش «کفایة الاثر فى النصوص على الائمة الاثنى عشر» از او به جای مانده است<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D8%B2%D8%A7%D8%B2_%D9%82%D9%85%DB%8C دانشنامه اسلامی]</ref>.
'''علی بن محمد خزاز قمی''' محدث و فقیه نامدار [[شیعه]] اهل [[قم]] در نیمه دوم سده چهارم و اوائل سده پنجم هجری است. او از شاگردان [[محمد بن علی بن بابویه قمی|شیخ صدوق]] بوده و کتاب با ارزش «کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی عشر» از او به جای مانده است<ref>[https://wiki.ahlolbait.com/%D8%B9%D9%84%DB%8C_%D8%A8%D9%86_%D9%85%D8%AD%D9%85%D8%AF_%D8%AE%D8%B2%D8%A7%D8%B2_%D9%82%D9%85%DB%8C دانشنامه اسلامی]</ref>.
 
 
==معرفی اجمالی==
==معرفی اجمالی==


یکى از محدثان و فقیهان قم، على بن محمد خزاز قمى است. تاریخ دقیق ولادت او معلوم نیست اما با نظر به دوران حیات استادان وى، همانند شیخ صدوق متوفى ۳۸۱ قمرى، و ابن عیاش جوهرى متوفى ۴۰۱ قمرى و ابوالمفضل شیبانى متوفى ۳۸۷ قمرى، مى توان گفت که این محدث فرزانه، تقریباً در نیمه دوم سده چهارم هجرى قمرى پا به عرصه وجود نهاده است<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ الذریعه، ج ۱۸، ص ۸۶ و ج ۲، ص ۴۸۹</ref>. کنیه اش ابوالقاسم مى باشد و لقب معروف او خزاز و منسوب به قم و [[ری|رى]] است. بر همین اساس برخى او را قمى رازى نامیده اند؛ البته بیشتر تراجم‌نویسان او را تنها قمى خوانده اند. همان گونه که یکى از بزرگان عصر گفته است؛ از آن رو که زادگاه او در شهر قم بود ولى وى براى کسب دانش [[حدیث]] به شهر رى رفت و در آنجا رحل اقامت افکند<ref>روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۰۱؛ اعیان الشیعه، ج ۴، ص ۳۱۳؛ رجال، شیخ طوسى، ص ۴۷۹؛ قاموس الرجال، ج ۷، ص ۵۶۶؛ امل الامل، ج ۲، ص ۲۰۱؛ رجال، نجاشى، ص ۱۹۱؛ خلاصه، علامه، ص ۱۰۱، فهرست، طوسى، ص ۱۰۰؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۷؛ مقدمه کفایة الاثر، ص ۱۱؛ به نقل از معادن الجواهر سید محسن امین؛ بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹ و ۱۰؛ معجم الرجال، ج ۸، ص ۱۵۵</ref>.
یکی از محدثان و فقیهان قم، علی بن محمد خزاز قمی است. تاریخ دقیق ولادت او معلوم نیست اما با نظر به دوران حیات استادان وی، همانند شیخ صدوق متوفی ۳۸۱ قمری، و ابن‌عیاش جوهری متوفی ۴۰۱ قمری و ابوالمفضل شیبانی متوفی ۳۸۷ قمری، می‌توان گفت که این محدث فرزانه، تقریباً در نیمه دوم سده چهارم هجری قمری پا به عرصه وجود نهاده است<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ الذریعه، ج ۱۸، ص ۸۶ و ج ۲، ص ۴۸۹</ref>. کنیه‌اش ابوالقاسم می‌باشد و لقب معروف او خزاز و منسوب به قم و [[ری]] است. بر همین اساس برخی او را قمی رازی نامیده‌اند؛ البته بیشتر تراجم‌نویسان او را تنها قمی خوانده‌اند. همان گونه که یکی از بزرگان عصر گفته است؛ از‌آن‌رو که زادگاه او در شهر قم بود ولی وی برای کسب دانش [[حدیث]] به شهر ری رفت و در آنجا رحل اقامت افکند<ref>روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۰۱؛ اعیان الشیعه، ج ۴، ص ۳۱۳؛ رجال، شیخ طوسى، ص ۴۷۹؛ قاموس الرجال، ج ۷، ص ۵۶۶؛ امل الامل، ج ۲، ص ۲۰۱؛ رجال، نجاشى، ص ۱۹۱؛ خلاصه، علامه، ص ۱۰۱، فهرست، طوسى، ص ۱۰۰؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۷؛ مقدمه کفایة الاثر، ص ۱۱؛ به نقل از معادن الجواهر سید محسن امین؛ بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹ و ۱۰؛ معجم الرجال، ج ۸، ص ۱۵۵</ref>.


==استادان و شاگردان==
==استادان و شاگردان==


۱- مشهورترین استادش، محمد بن على بن بابویه قمى، معروف به «شیخ صدوق» است. بدون تردید او یکى از مفاخر برگزیده [[شیعه]] بلکه [[جهان اسلام]] مى باشد.
۱- مشهورترین استادش، محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به «شیخ صدوق» است. بدون تردید او یکی از مفاخر برگزیده [[شیعه]] بلکه [[جهان اسلام]] می‌باشد.


۲- محمد بن عبدالله، معروف به ابوالفضل شیبانى؛<ref>اعلام الشیعه، ص ۱۲۷؛ کفایة الاثر در موارد متعدد</ref> شیبانى یکى از روایتگران برجسته شیعه است که شاگرد بزرگوارش، خزاز قمى، در جاى جاى اثر گرانسنگ خود، کفایة الاثر از این استاد مسلم حدیث، روایت نقل مى کند و با دیده احترام به او مى نگرد در موارد بسیارى بعد از ذکر نام او مى گوید: «رحمه الله».
۲- محمد بن عبدالله، معروف به ابوالفضل شیبانی؛<ref>اعلام الشیعه، ص ۱۲۷؛ کفایة الاثر در موارد متعدد</ref> شیبانی یکی از روایتگران برجسته شیعه است که شاگرد بزرگوارش، خزاز قمی، در جای جای اثر گرانسنگ خود، کفایة الاثر از این استاد مسلم حدیث، روایت نقل می‌کند و با دیده احترام به او می‌نگرد در موارد بسیاری بعد از ذکر نام او می‌گوید: «رحمه‌الله».


۳- احمد بن محمد بن حسن جوهرى، مشهور به «ابن عیاش»؛<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۳</ref> ابن عیاش در زمره دانشوران پرآوازه شیعه است. [[شیخ طوسی|شیخ طوسى]] درباره او مى گوید: «جوهرى روایات فراوانى را شنید و فراگرفت و در نشر حدیث کوشش بسیار نمود؛ ... کتاب هاى زیادى دارد که معروفترین آنها مقتضب الاثر فى الائمة الاثنى عشر است»<ref>فهرست، طوسى، ص ۳۳، شماره ۸۸</ref>.
۳- احمد بن محمد بن حسن جوهری، مشهور به «ابن‌عیاش»؛<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۳</ref> ابن‌عیاش در زمره دانشوران پرآوازه شیعه است. [[محمد بن حسن طوسی|شیخ طوسی]] درباره او می‌گوید: «جوهری روایات فراوانی را شنید و فراگرفت و در نشر حدیث کوشش بسیار نمود؛ ... کتاب‌های زیادی دارد که معروفترین آنها مقتضب الاثر فی الائمة الاثنی عشر است»<ref>فهرست، طوسى، ص ۳۳، شماره ۸۸</ref>.


۴- محمد بن وهبان بصرى؛<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ و کفایه الاثر در موارد متعدد</ref> نجاشى درباره اش چنین مى نگارد: «ابوعبدالله دبیلى، ساکن بصره از دانشوران نامدار و موثق شیعه است. روایاتى که او نقل مى کند بسیار جالب و بدون اشتباه و لغزش است»<ref>رجال، نجاشى، ص ۲۸۲</ref>.
۴- محمد بن وهبان بصری؛<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ و کفایه الاثر در موارد متعدد</ref> نجاشی درباره‌اش چنین می‌نگارد: «ابوعبدالله دبیلی، ساکن بصره از دانشوران نامدار و موثق شیعه است. روایاتی که او نقل می‌کند بسیار جالب و بدون اشتباه و لغزش است»<ref>رجال، نجاشى، ص ۲۸۲</ref>.


۵- حسین بن محمد بن سعید خزاعى؛<ref>کفایة الاثر؛ و اعلام الشیعه، ص ۱۲۷</ref>
۵- حسین بن محمد بن سعید خزاعی؛<ref>کفایة الاثر؛ و اعلام الشیعه، ص ۱۲۷</ref>


۶- على بن حسین بن منده؛<ref>اعلام الشیعه، ص ۱۲۷؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۳؛ و کفایة الاثر</ref>[[وحید بهبهانی|وحید بهبهانى]] در عظمت او مى گوید: «خزاز قمى در اثر گرانقدر خود، از این دانشمند روایات بسیارى نقل نموده و از او تمجید کرده است. این نشان از بزرگى ابن منده دارد. وى از لحاظ مرتبت ردیف شیخ صدوق مى باشد»<ref>تنقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۳</ref>. اما با این که خزاز قمى از نخبگان عالمان شیعه است، و طبعاً باید گروه زیادى از سرچشمه دانش او بهره برده باشند؛ ولى در کتاب هاى تراجم تنها به نام اندکى از شاگردان حدیثى وى اشاره شده است:
۶- علی بن حسین بن منده؛<ref>اعلام الشیعه، ص ۱۲۷؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۳؛ و کفایة الاثر</ref>[[وحید بهبهانی]] در عظمت او می‌گوید: «خزاز قمی در اثر گرانقدر خود، از این دانشمند روایات بسیاری نقل نموده و از او تمجید کرده است. این نشان از بزرگی ابن‌منده دارد. وی از لحاظ مرتبت ردیف شیخ صدوق می‌باشد»<ref>تنقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۳</ref>. اما با این که خزاز قمی از نخبگان عالمان شیعه است، و طبعاً باید گروه زیادی از سرچشمه دانش او بهره برده باشند؛ ولی در کتاب‌های تراجم تنها به نام اندکی از شاگردان حدیثی وی اشاره شده است:


۱- ابوالبرکات على بن حسین جوزى؛
۱- ابوالبرکات علی بن حسین جوزی؛


۲- محمد بن حسین بن سعید قمى که در شهر [[بغداد]] مى زیست؛
۲- محمد بن حسین بن سعید قمی که در شهر [[بغداد]] می‌زیست؛


۳- محمد بن ابى الحسن بن عبدالصمد القمى<ref>آقا بزرگ تهرانى در اعلام الشیعه: ص ۱۲۷ و الذریعه، ج ۲، ص ۴۸۹</ref>.
۳- محمد بن ابی الحسن بن عبدالصمد القمی<ref>آقا بزرگ تهرانى در اعلام الشیعه: ص ۱۲۷ و الذریعه، ج ۲، ص ۴۸۹</ref>.


==آثار و تألیفات==
==آثار و تألیفات==


تراجم‌نویسان نوشته اند که این محدث برجسته در عرصه هاى گوناگون، کتاب هایى از خود به یادگار گذاشته است.
تراجم‌نویسان نوشته اند که این محدث برجسته در عرصه‌های گوناگون، کتاب‌هایی از خود به یادگار گذاشته است.


۱- در دانش استدلالى حکام: الایضاح فى اصول الدین؛<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۴: به نقل از معالم العلماء، ص ۷۱</ref> البته امروز ما از سرنوشت این کتاب اطلاعى در دست نداریم.
۱- در دانش استدلالی حکام: الایضاح فی اصول‌الدین؛<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۴: به نقل از معالم العلماء، ص ۷۱</ref> البته امروز ما از سرنوشت این کتاب اطلاعی در دست نداریم.


۲- در مسائل فقهى: الاحکام الشرعیة على مذهب الامامیة؛<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۴: به نقل از معالم العلماء، ص ۷۱</ref> گویا این کتاب نیز همانند الایضاح - همچون بسیارى از کتاب هاى دیگرى که عالمان شیعه تألیف کردند - در کشاکش مبارزات سیاسى علیه مذهب [[اهل بیت|اهل بیت علیهم‌السلام]] از بین رفته است و اثرى از آنها در دست نیست.
۲- در مسائل فقهی: الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة؛<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۴: به نقل از معالم العلماء، ص ۷۱</ref> گویا این کتاب نیز همانند الایضاح - همچون بسیاری از کتاب‌های دیگری که عالمان شیعه تألیف کردند - در کشاکش مبارزات سیاسی علیه مذهب [[اهل بیت|اهل بیت علیهم‌السلام]] از بین رفته است و اثری از آنها در دست نیست.


۳- در مبحث مهم رهبرى معصوم علیه‌السلام در جامعه دینى: کفایة الاثر فى النص على ائمة الاثنى عشر؛<ref>روضات الجنات: به نقل از معالم العلماء، ج ۴، ص ۳۱۳؛ الذریعه؛ ج ۱۸، ص ۸۶</ref>شاید بتوان گفت که این اثر از بهترین و مهمترین تألیفات خزاز قمى است، کتابى که به مدرک و مأخذ عمده دو کتاب معروف شیعه یعنی [[بحارالانوار]] و وسائل الشیعه تبدیل شده است<ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹، قسم المصادر؛ وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۴۰</ref>. وى در این کتاب تلاش مى کند تا با دلائل روشن و غیرقابل انکار حقانیت امامت امامان شیعه از بعد از رحلت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول اکرم صلی الله علیه و آله]] را اثبات کند و البته در این هدف والاى خویش نیز نردبان توفیق را تا اوج پیموده است.
۳- در مبحث مهم رهبری معصوم علیه‌السلام در جامعه دینی: کفایة الاثر فی النص علی ائمة الاثنی عشر؛<ref>روضات الجنات: به نقل از معالم العلماء، ج ۴، ص ۳۱۳؛ الذریعه؛ ج ۱۸، ص ۸۶</ref>شاید بتوان گفت که این اثر از بهترین و مهمترین تألیفات خزاز قمی است، کتابی که به مدرک و مأخذ عمده دو کتاب معروف شیعه یعنی [[بحارالانوار]] و وسائل‌الشیعه تبدیل شده است<ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹، قسم المصادر؛ وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۴۰</ref>. وی در این کتاب تلاش می‌کند تا با دلائل روشن و غیرقابل انکار حقانیت امامت امامان شیعه از بعد از رحلت [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|رسول اکرم صلی الله علیه و آله]] را اثبات کند و البته در این هدف والای خویش نیز نردبان توفیق را تا اوج پیموده است.


==خزاز قمى از منظر عالمان==
==خزاز قمی از منظر عالمان==


برجسته ترین تراجم‌نویس تاریخ شیعه، [[نجاشی|نجاشى]]، مى گوید: على بن محمد خزاز یکى از چهره‌هاى نامى و موثق دانشمندان شیعه است. او در روزگار خود فقیه بلندمرتبه اى بود<ref>رجال، نجاشى، ص ۱۹۱، طبع داورى، قم</ref>. شیخ طوسى نیز مى نویسد: خزاز رازى، متکلمى بلندمرتبه که در دانش کلام کتاب ها تألیف کرد، به علم [[فقه]] هم گرایش و دلبستگى فراوانى داشت. او در شهر رى مى زیست و در همان جا بدرود حیات گفت<ref>فهرست، شیخ طوسى، ص ۱۰۰</ref>.
برجسته‌ترین تراجم‌نویس تاریخ شیعه، [[نجاشی]]، می‌گوید: علی بن محمد خزاز یکی از چهره‌های نامی و موثق دانشمندان شیعه است. او در روزگار خود فقیه بلندمرتبه‌ای بود<ref>رجال، نجاشى، ص ۱۹۱، طبع داورى، قم</ref>. شیخ طوسی نیز می‌نویسد: خزاز رازی، متکلمی بلندمرتبه که در دانش کلام کتاب‌ها تألیف کرد، به علم [[فقه]] هم گرایش و دلبستگی فراوانی داشت. او در شهر ری می‌زیست و در همان جا بدرود حیات گفت<ref>فهرست، شیخ طوسى، ص ۱۰۰</ref>.


[[علامه حلی|علامه حلى]] مى نگارد: خزاز قمى یکى از دانشمندان فقیه و موثق است <ref>خلاصه، ص ۱۰۱</ref>. [[محمد باقر مجلسی|علامه مجلسى]] هم آورده است: شیخ سعادتمند على بن محمد خزار قمى...، <ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۰، مصادرالکتاب</ref> کتاب کفایة الأثر از او، کتابى است که مانند آن در زمینه [[امامت]] تألیف نشده و این اثر بهترین نشانه بر فضل و کمال و وثاقت و دیانت مؤلف اوست<ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹، قسم المصادر</ref>.
[[حسن بن یوسف حلی|علامه حلی]] می‌نگارد: خزاز قمی یکی از دانشمندان فقیه و موثق است <ref>خلاصه، ص ۱۰۱</ref>. [[محمد باقر مجلسی|علامه مجلسی]] هم آورده است: شیخ سعادتمند علی بن محمد خزار قمی...، <ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۰، مصادرالکتاب</ref> کتاب کفایة الأثر از او، کتابی است که مانند آن در زمینه [[امامت]] تألیف نشده و این اثر بهترین نشانه بر فضل و کمال و وثاقت و دیانت مؤلف اوست<ref>بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹، قسم المصادر</ref>.


صاحب وسائل الشیعه با این تعبیر از او یاد کرده است: دانشور نامدار و راستگو، على بن محمد خزاز قمى<ref>وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۴۰</ref>.
صاحب وسائل الشیعه با این تعبیر از او یاد کرده است: دانشور نامدار و راستگو، علی بن محمد خزاز قمی<ref>وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۴۰</ref>.


علامه [[وحید بهبهانی|وحید بهبهانى]] در وصف اثر وى نگاشته است: کتاب کفایة الاثر در کمال خوبى و متانت نوشته شده و از تحقیقات خود مؤلف در این نوشتار بدست مى آید که این شخصیت بزرگوار در کمال فضل و دانش قرار داشته است<ref>به نقل از تنقیح المقال، ج ۲، ص ۱۸۴</ref>.
علامه [[وحید بهبهانی]] در وصف اثر وی نگاشته است: کتاب کفایة الاثر در کمال خوبی و متانت نوشته شده و از تحقیقات خود مؤلف در این نوشتار بدست می‌آید که این شخصیت بزرگوار در کمال فضل و دانش قرار داشته است<ref>به نقل از تنقیح المقال، ج ۲، ص ۱۸۴</ref>.


میرزا محمدباقر خوانسارى نیز آورده؛ خزار قمى یکى از شخصیت هاى سترگ و برجسته [[مذهب شیعه|شیعه]] است<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۳</ref>. تعبیر [[شیخ عباس قمی|شیخ عباس قمى]] همچنین است: على بن محمد خزاز که قمى هم به او گفته مى شود، از قدما و پیشروان شیعه است<ref>هدیة الاحباب، ص ۱۳۱؛ فوائد الرضویه، ص ۳۲۵؛ الکنى والالقاب، ج ۲، ص ۱۸۴</ref>
میرزا محمدباقر خوانساری نیز آورده؛ خزار قمی یکی از شخصیت‌های سترگ و برجسته [[مذهب شیعه|شیعه]] است<ref>روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۳</ref>. تعبیر [[عباس قمی|شیخ عباس قمی]] همچنین است: علی بن محمد خزاز که قمی هم به او گفته می‌شود، از قدما و پیشروان شیعه است<ref>هدیة الاحباب، ص ۱۳۱؛ فوائد الرضویه، ص ۳۲۵؛ الکنى والالقاب، ج ۲، ص ۱۸۴</ref>


==وفات==
==وفات==


از سال رحلت خزاز قمى اطلاع دقیقى در دست نیست. شاید بتوان حدس زد که این بزرگوار در نیمه اول سده پنجم هجرى قمرى چشم از جهان فروبسته باشد، مبناى این سخن این است که استاد او، ابن عیاش جوهرى در سال ۴۰۱ قمرى از دنیا رفت. و نیز [[آقا بزرگ تهرانی|علامه تهرانى]] در اثر ارزشمند خویش، خزاز قمى را از بزرگان سده پنجم قمرى بشمار آورده است، به لحاظ این که وى بیشتر حیات علمى خود را در این سده سپرى کرد<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷</ref> او در شهر رى وفات یافت و شاید هم در همین شهر سر بر بالین خاک نهاده باشد<ref>فهرست، شیخ طوسى، ص ۱۰۰</ref>
از سال رحلت خزاز قمی اطلاع دقیقی در دست نیست. شاید بتوان حدس زد که این بزرگوار در نیمه اول سده پنجم هجری قمری چشم از جهان فروبسته باشد، مبنای این سخن این است که استاد او، ابن‌عیاش جوهری در سال ۴۰۱ قمری از دنیا رفت. و نیز علامه تهرانی در اثر ارزشمند خویش، خزاز قمی را از بزرگان سده پنجم قمری بشمار آورده است، به لحاظ این که وی بیشتر حیات علمی خود را در این سده سپری کرد<ref>اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷</ref> او در شهر ری وفات یافت و شاید هم در همین شهر سر بر بالین خاک نهاده باشد<ref>فهرست، شیخ طوسى، ص ۱۰۰</ref>


== پانویس ==
== پانویس ==

نسخهٔ ‏۱۸ فوریهٔ ۲۰۲۴، ساعت ۱۴:۲۵

ایجاد خزاز قمی
علی بن محمد خزاز قمی 1.jpg
نام کاملعلی بن محمد خزاز قمی
نام‌های دیگرخزاز قمی
اطلاعات شخصی
روز تولدنیمه دوم سده چهارم
محل تولدایران،قم
روز درگذشتنیمه اول سده پنجم
محل درگذشتایران،ری
دیناسلام، شیعه
استادانشیخ صدوق،ابوالمفضل شیبانى،ابن عیاش
شاگردانابوالبرکات على بن حسین جوزى،محمد بن ابى الحسن بن عبدالصمد القمى
آثارالایضاح فى اصول الدین،الاحکام الشرعیة على مذهب الامامیة،کفایة الاثر فى النص على ائمة الاثنى عشر
فعالیت‌هامحدث شیعی

علی بن محمد خزاز قمی محدث و فقیه نامدار شیعه اهل قم در نیمه دوم سده چهارم و اوائل سده پنجم هجری است. او از شاگردان شیخ صدوق بوده و کتاب با ارزش «کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی عشر» از او به جای مانده است[۱].

معرفی اجمالی

یکی از محدثان و فقیهان قم، علی بن محمد خزاز قمی است. تاریخ دقیق ولادت او معلوم نیست اما با نظر به دوران حیات استادان وی، همانند شیخ صدوق متوفی ۳۸۱ قمری، و ابن‌عیاش جوهری متوفی ۴۰۱ قمری و ابوالمفضل شیبانی متوفی ۳۸۷ قمری، می‌توان گفت که این محدث فرزانه، تقریباً در نیمه دوم سده چهارم هجری قمری پا به عرصه وجود نهاده است[۲]. کنیه‌اش ابوالقاسم می‌باشد و لقب معروف او خزاز و منسوب به قم و ری است. بر همین اساس برخی او را قمی رازی نامیده‌اند؛ البته بیشتر تراجم‌نویسان او را تنها قمی خوانده‌اند. همان گونه که یکی از بزرگان عصر گفته است؛ از‌آن‌رو که زادگاه او در شهر قم بود ولی وی برای کسب دانش حدیث به شهر ری رفت و در آنجا رحل اقامت افکند[۳].

استادان و شاگردان

۱- مشهورترین استادش، محمد بن علی بن بابویه قمی، معروف به «شیخ صدوق» است. بدون تردید او یکی از مفاخر برگزیده شیعه بلکه جهان اسلام می‌باشد.

۲- محمد بن عبدالله، معروف به ابوالفضل شیبانی؛[۴] شیبانی یکی از روایتگران برجسته شیعه است که شاگرد بزرگوارش، خزاز قمی، در جای جای اثر گرانسنگ خود، کفایة الاثر از این استاد مسلم حدیث، روایت نقل می‌کند و با دیده احترام به او می‌نگرد در موارد بسیاری بعد از ذکر نام او می‌گوید: «رحمه‌الله».

۳- احمد بن محمد بن حسن جوهری، مشهور به «ابن‌عیاش»؛[۵] ابن‌عیاش در زمره دانشوران پرآوازه شیعه است. شیخ طوسی درباره او می‌گوید: «جوهری روایات فراوانی را شنید و فراگرفت و در نشر حدیث کوشش بسیار نمود؛ ... کتاب‌های زیادی دارد که معروفترین آنها مقتضب الاثر فی الائمة الاثنی عشر است»[۶].

۴- محمد بن وهبان بصری؛[۷] نجاشی درباره‌اش چنین می‌نگارد: «ابوعبدالله دبیلی، ساکن بصره از دانشوران نامدار و موثق شیعه است. روایاتی که او نقل می‌کند بسیار جالب و بدون اشتباه و لغزش است»[۸].

۵- حسین بن محمد بن سعید خزاعی؛[۹]

۶- علی بن حسین بن منده؛[۱۰]وحید بهبهانی در عظمت او می‌گوید: «خزاز قمی در اثر گرانقدر خود، از این دانشمند روایات بسیاری نقل نموده و از او تمجید کرده است. این نشان از بزرگی ابن‌منده دارد. وی از لحاظ مرتبت ردیف شیخ صدوق می‌باشد»[۱۱]. اما با این که خزاز قمی از نخبگان عالمان شیعه است، و طبعاً باید گروه زیادی از سرچشمه دانش او بهره برده باشند؛ ولی در کتاب‌های تراجم تنها به نام اندکی از شاگردان حدیثی وی اشاره شده است:

۱- ابوالبرکات علی بن حسین جوزی؛

۲- محمد بن حسین بن سعید قمی که در شهر بغداد می‌زیست؛

۳- محمد بن ابی الحسن بن عبدالصمد القمی[۱۲].

آثار و تألیفات

تراجم‌نویسان نوشته اند که این محدث برجسته در عرصه‌های گوناگون، کتاب‌هایی از خود به یادگار گذاشته است.

۱- در دانش استدلالی حکام: الایضاح فی اصول‌الدین؛[۱۳] البته امروز ما از سرنوشت این کتاب اطلاعی در دست نداریم.

۲- در مسائل فقهی: الاحکام الشرعیة علی مذهب الامامیة؛[۱۴] گویا این کتاب نیز همانند الایضاح - همچون بسیاری از کتاب‌های دیگری که عالمان شیعه تألیف کردند - در کشاکش مبارزات سیاسی علیه مذهب اهل بیت علیهم‌السلام از بین رفته است و اثری از آنها در دست نیست.

۳- در مبحث مهم رهبری معصوم علیه‌السلام در جامعه دینی: کفایة الاثر فی النص علی ائمة الاثنی عشر؛[۱۵]شاید بتوان گفت که این اثر از بهترین و مهمترین تألیفات خزاز قمی است، کتابی که به مدرک و مأخذ عمده دو کتاب معروف شیعه یعنی بحارالانوار و وسائل‌الشیعه تبدیل شده است[۱۶]. وی در این کتاب تلاش می‌کند تا با دلائل روشن و غیرقابل انکار حقانیت امامت امامان شیعه از بعد از رحلت رسول اکرم صلی الله علیه و آله را اثبات کند و البته در این هدف والای خویش نیز نردبان توفیق را تا اوج پیموده است.

خزاز قمی از منظر عالمان

برجسته‌ترین تراجم‌نویس تاریخ شیعه، نجاشی، می‌گوید: علی بن محمد خزاز یکی از چهره‌های نامی و موثق دانشمندان شیعه است. او در روزگار خود فقیه بلندمرتبه‌ای بود[۱۷]. شیخ طوسی نیز می‌نویسد: خزاز رازی، متکلمی بلندمرتبه که در دانش کلام کتاب‌ها تألیف کرد، به علم فقه هم گرایش و دلبستگی فراوانی داشت. او در شهر ری می‌زیست و در همان جا بدرود حیات گفت[۱۸].

علامه حلی می‌نگارد: خزاز قمی یکی از دانشمندان فقیه و موثق است [۱۹]. علامه مجلسی هم آورده است: شیخ سعادتمند علی بن محمد خزار قمی...، [۲۰] کتاب کفایة الأثر از او، کتابی است که مانند آن در زمینه امامت تألیف نشده و این اثر بهترین نشانه بر فضل و کمال و وثاقت و دیانت مؤلف اوست[۲۱].

صاحب وسائل الشیعه با این تعبیر از او یاد کرده است: دانشور نامدار و راستگو، علی بن محمد خزاز قمی[۲۲].

علامه وحید بهبهانی در وصف اثر وی نگاشته است: کتاب کفایة الاثر در کمال خوبی و متانت نوشته شده و از تحقیقات خود مؤلف در این نوشتار بدست می‌آید که این شخصیت بزرگوار در کمال فضل و دانش قرار داشته است[۲۳].

میرزا محمدباقر خوانساری نیز آورده؛ خزار قمی یکی از شخصیت‌های سترگ و برجسته شیعه است[۲۴]. تعبیر شیخ عباس قمی همچنین است: علی بن محمد خزاز که قمی هم به او گفته می‌شود، از قدما و پیشروان شیعه است[۲۵]

وفات

از سال رحلت خزاز قمی اطلاع دقیقی در دست نیست. شاید بتوان حدس زد که این بزرگوار در نیمه اول سده پنجم هجری قمری چشم از جهان فروبسته باشد، مبنای این سخن این است که استاد او، ابن‌عیاش جوهری در سال ۴۰۱ قمری از دنیا رفت. و نیز علامه تهرانی در اثر ارزشمند خویش، خزاز قمی را از بزرگان سده پنجم قمری بشمار آورده است، به لحاظ این که وی بیشتر حیات علمی خود را در این سده سپری کرد[۲۶] او در شهر ری وفات یافت و شاید هم در همین شهر سر بر بالین خاک نهاده باشد[۲۷]

پانویس

  1. دانشنامه اسلامی
  2. اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ الذریعه، ج ۱۸، ص ۸۶ و ج ۲، ص ۴۸۹
  3. روضات الجنات، ج ۲، ص ۲۰۱؛ اعیان الشیعه، ج ۴، ص ۳۱۳؛ رجال، شیخ طوسى، ص ۴۷۹؛ قاموس الرجال، ج ۷، ص ۵۶۶؛ امل الامل، ج ۲، ص ۲۰۱؛ رجال، نجاشى، ص ۱۹۱؛ خلاصه، علامه، ص ۱۰۱، فهرست، طوسى، ص ۱۰۰؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۳۰۷؛ مقدمه کفایة الاثر، ص ۱۱؛ به نقل از معادن الجواهر سید محسن امین؛ بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹ و ۱۰؛ معجم الرجال، ج ۸، ص ۱۵۵
  4. اعلام الشیعه، ص ۱۲۷؛ کفایة الاثر در موارد متعدد
  5. اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۳
  6. فهرست، طوسى، ص ۳۳، شماره ۸۸
  7. اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷؛ و کفایه الاثر در موارد متعدد
  8. رجال، نجاشى، ص ۲۸۲
  9. کفایة الاثر؛ و اعلام الشیعه، ص ۱۲۷
  10. اعلام الشیعه، ص ۱۲۷؛ تنقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۳؛ و کفایة الاثر
  11. تنقیح المقال، ج ۲، ص ۲۸۳
  12. آقا بزرگ تهرانى در اعلام الشیعه: ص ۱۲۷ و الذریعه، ج ۲، ص ۴۸۹
  13. روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۴: به نقل از معالم العلماء، ص ۷۱
  14. روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۴: به نقل از معالم العلماء، ص ۷۱
  15. روضات الجنات: به نقل از معالم العلماء، ج ۴، ص ۳۱۳؛ الذریعه؛ ج ۱۸، ص ۸۶
  16. بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹، قسم المصادر؛ وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۴۰
  17. رجال، نجاشى، ص ۱۹۱، طبع داورى، قم
  18. فهرست، شیخ طوسى، ص ۱۰۰
  19. خلاصه، ص ۱۰۱
  20. بحارالانوار، ج ۱، ص ۱۰، مصادرالکتاب
  21. بحارالانوار، ج ۱، ص ۲۹، قسم المصادر
  22. وسائل الشیعه، ج ۲۰، ص ۴۰
  23. به نقل از تنقیح المقال، ج ۲، ص ۱۸۴
  24. روضات الجنات، ج ۴، ص ۳۱۳
  25. هدیة الاحباب، ص ۱۳۱؛ فوائد الرضویه، ص ۳۲۵؛ الکنى والالقاب، ج ۲، ص ۱۸۴
  26. اعلام الشیعه فى القرن الخامس، ص ۱۲۷
  27. فهرست، شیخ طوسى، ص ۱۰۰