علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

از اصطلاحات رایج [[قرآن]] پژوهی واژۀ «'''علوم قرآنی'''» و به عربی «'''علوم‌القرآن'''»است. این اصطلاح به موازات رشد و نضج کاوش‌‏های قرآنی، پایگاه ویژه‏‌ای یافت. علوم قرآنی مجموعه‌ای از دانش‌های بیرونی [[قرآن]] است که برای شناخت ماهیت، تحولات تاریخی، مبانی فهم و تفسیر و فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده درباره این کتاب به‌کار می‌آید.

اصطلاح علوم قرآنی به معنای امروزین آن بنا به ادّعای عبدالعظیم زرقانی از سده چهارم رایج بوده است؛ چه او مدعی است که در کتابخانه [[مصر]] به کتابی از علی بن ابراهیم سعید (م 330) بر خورده با عنوان [[البرهان فی علوم القرآن (کتاب)|البرهان فی علوم‌القرآن]] در سی جلد که 15 جلد از آن باقی مانده است. «علوم‌القرآن» معادل فارسی اصطلاح «علوم قرآنی» است و بر اساس قواعد اضافه در [[زبان عربی]] این اضافه می‌تواند به‌ چهار صورت قابل تصور باشد:

'''1. اضافه بیانیه:''' نظیر «خاتم فضّه» که در اصل خاتم من فضّه (انگشتری از جنس نقره) بوده است. در این‌صورت علوم‌القرآن به معنای علوم من‌القرآن خواهد بود؛ یعنی علومی که از جنس [[قرآن]] است. پیدا است که این معنا در این اصطلاح مورد نظر نیست؛ زیرا علومی همچون: تاریخ [[قرآن]]، زبان [[قرآن]] و... از جنس [[قرآن]] به شمار نمی‌رود؛ هرچند می‌توانند ناظر به [[قرآن]] باشد.

'''2. اضافه ظرفیه:''' نظیر «صوم فی الرمضان» که به معنای «صوم فی الرمضان» به‌کار رفته است. در این صورت، اصطلاح علوم‌القرآن به معنای «علوم فی القرآن» (علومی که در [[قرآن]] انعکاس یافته) خواهد بود. این معنا نیز در اصطلاح علوم قرآنی مدّنظر نیست؛ زیرا اوّلاً عموم مباحث علوم قرآنی از آن دست علومی که در متن [[قرآن]] انعکاس یافته نیست؛ بلکه آنها را باید مباحث و مطالعات برون قرآنی دانست؛ به‌طور مثال، مسائلی همچون مکی و مدنی، اسباب النزول، جمع [[قرآن]]، شناخت تفسیر و مفسّران مباحثی نیست که بتوان آنها را در متن آیات جست؛ البته بر برخی از مسائل علوم قرآنی همچون شناخت محکم و متشابه «علوم فی القرآن» نیز صادق است و این دست از مسائل علوم قرآنی میان علوم قرآنی و [[تفسیر موضوعی]] مشترک است. ثانیاً به مباحث درون قرآنی نظیر خدا در [[قرآن]]، معاد در [[قرآن]]، اصطلاح دیگری یعنی «[[معارف قرآنی]]» اطلاق می‌شود.

استاد [[محمد هادی معرفت|آیت‌الله معرفت]] در تفاوت علوم قرآنی با [[معارف قرآنی]] آورده است:

'''3. اضافه ملکیه:''' نظیر «غلام زید» که به معنای «غلام لزید» (غلام مملوک زید) به‌کار رفته است. پیدا است «علوم‌القرآن» به معنای «علوم للقرآن» یعنی علومی که در ملکیت [[قرآن]] است نمی‌باشد زیرا ملکیت در مفاهیم و دانش‌ها معنا ندارد.

'''4. اضافه اختصاصیه:''' نظیر «جلد الکتاب» که در حقیقت به معنای «جلد للکتاب» (جلدی که اختصاص به کتاب دارد) به‌کار رفته است. به نظر می‌رسد اضافه «علوم‌القرآن» از این نوع -یعنی اضافه اختصاصی- است؛ به عبارت دیگر یعنی علومی که به [[قرآن]] اختصاص دارد. و از آن‌جا که این علوم به درون [[قرآن]] ناظر نیست، باید آن را از دانش‌های بیرونی [[قرآن]] دانست که در خدمت [[قرآن]] به‌کار گرفته می‌شود. تعاریفی که از این دانش ارائه شده، نیز همین نکته را تأیید می‌کند.

[[محمد هادی معرفت|آیت‌الله معرفت]]، علوم قرآنی را اصطلاحی می‌داند که درباره مسائل مرتبط با شناخت و شئون گوناگون [[قرآن]] گفت‌وگو می‌کند.

'''ساحت نخست:''' مباحث ناظر به شناخت ماهیت [[قرآن]]؛ مسائلی همچون چگونگی وحی، نزول [[قرآن]]، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ و اعجاز [[قرآن]]، اصالت متن و تحریف‌ناپذیری [[قرآن]]، زبان [[قرآن]] و... به شناخت ماهیت [[قرآن]] می‌انجامد.

'''ساحت سوم:''' مبانی فهم و تفسیر، مباحث الفاظ در علوم قرآنی، ادبیات قرآنی، معانی، بیان و بدیع، اسباب النزول و ... ، از جمله مباحثی است که در خدمت فهم و [[تفسیر]] [[قرآن]] به‌کار می‌آیند.

علوم قرآنی به‌سان همه یا عموم دانش‌های اسلامی همچون تاریخ، سیره، [[کلام]]، [[فقه]]... نخست در دامن علم [[حدیث]] شکل گرفت به این معنا تمام گزاره‌های مربوط به تاریخ [[قرآن]]، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، در گفتارهای تفسیری پیامبر و [[صحابه]] در قالب [[روایات]] و با برخورداری از سلسله اسناد انعکاس یافت؛ آن‌گاه به‌تدریج به‌سان سایر [[علوم اسلامی]] از [[حدیث]] جدا شد؛ بنابراین، نخستین بستر انعکاس آموزه‌های علوم [[قرآن]] را باید در روایات جست؛ به‌طور مثال آنچه از رسول اکرم درباره چگونگی نزول [[قرآن]]، نزول وحی مستقیم یا وحی از رهگذر فرشته وحی (جبرئیل) نام‌گذاری کتاب آسمانی و سوره‌ها یا احیاناً آیه‌های آن، مبحث قرائات و چگونگی تلاوت [[قرآن]]، تفسیر بسیاری از آیات، ارائه مبانی تفسیر و برحذر داشتن از تفسیر به رأی و... نقل شد، دستمایه‌های اولیه شکل‌گیری گزاره‌های مربوط به علوم قرآنی را فراهم ساخت.

گفتارهایی که از [[ائمه|امامان معصوم]] علیهم‌السلام یا [[صحابه]] یا [[تابعین|تابعان]] در این زمینه‌ها نقل شده نیز چنین تاثیری از خود بر جای گذاشته است. در نگریستن در هریک از مباحث علوم [[قرآن]] نشان می‌دهد که عموم مسائل آن با گفتارها و دیدگاه‌های [[ائمه|امامان معصوم]] علیهم‌السلام [[صحابه|صحابیان]] یا [[تابعان]] همراه است.

=== انعکاس در مقدمه تفاسیر ===

محدود بودن مباحث و گزاره‌های علوم قرآنی در آغاز پیدایی و نیز ضرورت منقح ساختن مبانی آن، برخی از مفسران را ناگزیر ساخت که در آغاز کتاب تفسیری خود و پیش از ورود به [[تفسیر]] [[آیات]] در قالب چند مقدمه به بررسی اهم مباحث علوم قرآنی بپردازند؛ زیرا هر مفسّری خواه نا خواه در بررسی [[آیه|آیات]] [[قرآن]] به پدیده اختلاف قرّاء بر خواهد خورد؛ اختلاف‌هایی که گاه معانی و مفاهیم متضاد از یک آیه به‌دست می‌دهد؛ نظیر اختلاف بر سر قرائت مالک یا ملک یوم‌الدین. <ref>طبرسی، بی‌تا: ج 1، ص 97 و 98؛ طباطبایی، بی‌تا: ج 1، ص 22.</ref>  

به استناد شواهد تاریخی، نخستین بار [[بدرالدین زرکشی]] (م 794) با تدوین کتاب البرهان فی علوم‌القرآن به ساماندهی مباحث علوم قرآنی روی آورد و مباحث پراکنده و غیرمنسجم آن را در قالب یک کتاب و یک عنوان کلی علوم‌القرآن سامان بخشید.

این کتاب تا آمدن [[جلال الدین سیوطی|جلال‌الدین سیوطی]] (م 911) و نگاشتن کتاب [[الاتقان فی علوم القرآن (کتاب)|الاتقان فی علوم‌القرآن]] چندان شناخته شده نبود؛ اما با معرفی آن به‌وسیله سیوطی برای عالمان شناخته شد. [[جلال الدین سیوطی|سیوطی]] با تدوین کتاب الاتقان گام بزرگ و اساسی دیگری در این زمینه برداشت و با معرفی و بررسی دانش علوم قرآنی کار زرکشی را تکمیل کرد. پس از وی تا چند سده کار درخوری در زمینه علوم [[قرآن]] به جز نگاشته‌های مستقل انجام نگرفت. کتاب‌های مناهل العرفان فی علوم‌القرآن از عبدالعظیم زرقانی، الموسوعة القرآنیه از ابراهیم آبیاری و التمهید فی علوم‌القرآن، آیت‌الله معرفت از جمله تحقیقات قابل تحسین در این زمینه است.

مباحثی همچون حالات پیامبر قبل و پس از نزول [[قرآن]]، سیر تاریخی تدوین و شکل‌گیری قرآن، اهتمام پیامبر و صحابه به تدوین وکتابت قرآن، کاتبان وحافظان قرآن، برخورد خلفا -اعم از دوران خلافت ابوبکر تا زمان حضرت علی - خلافت بنی‌امیه و بنی‌مروان، تاریخ شکل گیری نخستین تفاسیر و ترجمه‌های قرآن، قّرای قرآن، اهتمام مسلمانان وتلاشی که برای نشر و ترویج قرآن انجام یافته، تاریخ خوشنویسی وتذهیب قرآن و .... از جمله مباحث تاریخی است که با صرف نظر از علوم قرآنی درکتاب‌های تاریخ و سیره به آن توجه شده است.

بهترین شاهد مدعا، کتاب‌های تفسیر روایی یا تفسیر مأثور است که با تکیه به روایات جوامع حدیثی و با جداسازی [[حدیث|روایات]] تفسیری فراهم آمده‌اند. [[تفسیر نورالثقلین]] و [[البرهان (کتاب)|البرهان]] و [[صافی (کتاب)|صافی]] میان [[مذهب شیعه|شیعه]] در آغاز ذکر هر [[حدیث|روایت]] تفسیری منبع روایی خود را ذکر کرده‌اند؛ چنان‌که همین امر در [[تفسیر الدر المنثور]] نیز مشهود است.

باید توجه داشت که بسیاری از [[حدیث|روایات]] تفسیری، صریح یا به‌اشاره به مباحث علوم قرآن به ویژه منطق فهم و تفسیر قرآن ناظر است که از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.

ادبیات مورد نظر شامل علومی چند است که عبارتند از: لغت و اشتقاق، [[صرف]]، [[نحو]]، [[معانی]]، [[بیان]]، [[بدیع]]؛ دانش‌هایی که به اذعان بسیاری از صاحب‌نظران به برکت [[قرآن]] و برای شناخت و فهم عمیق‌تر این کتاب آسمانی شکل گرفته‌اند. [[قرآن]] در جایگاه شاهکار متن عربی از این عناصر بهره گرفته و این دانش‌ها به منظور بازکاویدن آنها رخ نموده‌اند. کتاب‌هایی همچون [[المفردات فی غریب القرآن (کتاب)|المفردات فی غریب القرآن]] [[راغب اصفهانی]]، [[مجمع‌البحرین (کتاب)|مجمع‌البحرین]] [[طریحی]]، [[التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم (کتاب)|التحقیق فی کلمات القرآن‌الکریم]] نوشته حسن مصطفوی از جمله آثار ماندگاری است که برای تبیین مفاهیم واژه‌های قرآن فراهم آمده‌اند. افزون بر این کتاب‌ها حتی منابع لغت عام همچون [[لسان‌العرب (کتاب)|لسان‌العرب]] و [[تاج‌العروس (کتاب)|تاج‌العروس]] مشحون از مباحث واژه‌شناسی آیات [[قرآن]] است و ابن‌منظور در مقدمه لسان العرب تصریح می‌کند که این کتاب را برای خدمت قرآن و تسهیل فهم و تفسیر آن فراهم ساخته است.

[[صرف]] و [[نحو]] [[قرآن]] نیز چنین داستانی دارد. براساس آنچه مشهور است، نخستین بار [[ابوالاسود دوئلی]] و شاگردان وی به راهنمایی حضرت امیر دست به تنظیم قواعد و ضوابط [[علم صرف‌]] و [[نحو]] زدند. <ref>معرفت، 1412: ج 1، ص 361، زرقانی، ج 1، ص 399.</ref> بعدها کتاب‌هایی همچون [[الکافیه (کتاب)|الکافیه]] رضی‌الدین‌استرآبادی و شرح الکافیه جامی، مغنی‌الادیب عن کتب الاعاریب از ابن‌هشام برای بازشناسی ساختارهای صرفی و نحوی [[آیات]] تدوین شده‌اند. کتاب [[مغنی]] در جای‌جای مباحث خود مشحون از استشهاد به [[آیات]] است. نیز چنان‌که مشهور است، [[عبدالقاهر جرجانی]]، [[سکاکی|سکّاکی]] و [[سعدالدین تفتازانی|تفتازانی]] برای نشان دادن وجوه [[اعجاز بیانی]] [[قرآن]] سه دانش [[معانی]]، [[بیان]] و [[بدیع]] را پدید آوردند. براین‌اساس، افزون بر استشهاد فراوان به آیات قرآن در جای‌جای مباحث این علوم، بخشی از مباحث علوم قرآنی نیز به کندوکاو در این زمینه اختصاص یافته است.

پیدا است که با این تعریف، [[کلام]] با [[نبوت]] عامه و خاصه و مباحث مربوط به آن سروکار دارد و تبیین چگونگی [[وحی]] درباره [[پیامبران]] و چند و چون [[وحی]] بر [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)]]، تبیین معجزه اثباتگر رسالت محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا) یعنی [[قرآن]] و وجوه [[اعجاز]] آن، تحدی [[قرآن]] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن از جمله مباحث کلامی است که با علوم [[قرآن]] نیز اشتراک دارد؛ زیرا تبیین چگونگی وحی و وجوه اعجاز قرآن از جمله وظایف اصلی علوم قرآنی است. ازسوی دیگر دریکی از مباحث گسترده و پرچالش علوم قرآنی یعنی [[محکم]] و [[متشابه]] نیز [[علم کلام]] حضوری پررنگ دارد؛ زیرا در بررسی [[متشابهات]] و [[محکمات]] [[قرآن]] انواع نحله‌های کلامی از قبیل [[اشاعره]]، [[معتزله]]، [[امامیه]]، [[ماتریدیه]]، [[کرامیه|کرّامیه]] و... و چگونگی برخورد آنان با این‌دست از آیات بررسی می‌شود. مباحث کلامی جلد سوم کتاب التمهید فی‌علوم‌القرآن استاد معرفت بهترین شاهد مدعا است.

با این توضیح، بخش قابل توجهی از مباحث علوم قرآنی در [[تفسیر]] ترتیبی و [[تفسیر]] موضوعی انعکاس یافته است؛ به‌طور مثال، مباحث مربوط به شناخت [[مکی]] و [[مدنی]] سوره‌ها و اختلاف‌های موجود در این زمینه، اختلاف قرائات در[[آیات]] گوناگون [[قرآن]]، دیدگاه‌ها در زمینه شمار [[آیات]] یک [[سوره]]، مفاهیم واژه‌های گوناگون یک [[آیه]]، [[اسباب النزول]]، مباحث صرفی، نحوی و بلاغی و.... از جمله مباحث علوم قرآنی است که در سرتاسر [[تفاسیر]] با فراز و نشیب و شدت وضعف مشاهده می‌شود، بهترین شاهد مدّعا تفسیر مجمع‌البیان امین‌الاسلام طبرسی است که با ساماندهی منطقی و قابل تحسین به مباحث تفسیری پرداخته است. وی در آغاز هر سوره به بررسی اختلاف در [[مکی]] یا [[مدنی]] بودن [[سوره]] و شمار [[آیات]] آن می‌پردازد؛ آن‌گاه با یادکرد عنوان «القرائة و الحجبة اختلاف قرائت‌ها» ادّله آنها را بررسی می‌کند.

از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت گونه‌های مضمونی [[آیات]] از قبیل [[عام و خاص]]، [[مطلق و مقیّد]]، [[مجمل ومبیّن]] و... است که از جمله مسائل [[علم اصول]] به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه [[اصولیان]] به این اقسام فقط به آیات [[قرآن]] اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مبحث [[حجیّت]] [[ظواهر]] [[قرآن]] که در پاسخ به شبهات و دعاوی [[اخباریان]] در [[علم اصول]] [[فقه]] بحث و بررسی می‌شود درست یکی از مباحث علوم قرآنی است. نیز در مباحث [[حجّت]] از [[قرآن]] به‌طور نخستین منبع دین [[شناخت]] و[[اجتهاد]] یاد می‌شود. چنان‌که در برخورد [[قرآن]] با [[سنت]] از امکان تخصیص یا نسخ [[قرآن]] با سنت گفت‌وگو می‌شود و در مبحث ظنون - خاصه از این مسأله سخن به میان می‌آید که آیا اخبار آحاد در حوزه [[تفسیر]] [[آیات]] [[حجت]] است یا نه؟ در مباحث الفاظ مباحثی همچون [[حقیقت و مجاز]]، [[حجیت قول لغوی]]، [[اصالة‌الظهور]] و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی که قرینه برخلاف آن نباشد، در مباحث مقدماتی [[تفسیر]] باعنوان [[منطق]] فهم و [[تفسیر]] [[آیات]] کارآیی اساسی دارند؛ بنابراین، باید اذعان کرد که همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه‌ای خاص‌تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می‌شود. مباحثی که در کتاب‌های اصولی کهن همچون [[عدةالاصول (کتاب)|عدةالاصول]] [[محمد بن حسن طوسی|شیخ طوسی]]، [[الذریعةالی‌اصول الشریعة (کتاب)|الذریعةالی‌اصول الشریعة]]، [[سید مرتضی علم‌الهدی|سیدمرتضی]]، [[الموافقات (کتاب)|الموافقات]]، [[شاطبی]]، [[المنخول]] و [[المستصفی]]، [[محمد غزالی|غزّالی]] و [[المحصول (کتاب)|المحصول]] رازی منعکس شده، به خوبی نشان‌دهنده تداخل بخشی از مباحث [[علم اصول]] با علوم قرآنی است. <ref>رک: نصیری، بی‌تا: ص 130-139.</ref>

== روش‌شناسی مباحث علوم قرآنی ==

بررسی و تعیین روش‌شناسی انواع علوم برای بازشناسی روش هرعلم و تعیین میزان کارآیی آن، تبیین نقاط قوت وضعف روش از جمله مباحثی است که در [[فلسفه]] هر علم دنبال می‌شود. براین‌اساس گفته می‌شود که به‌طور مثال، روش علوم‌تجربی، حسی و تجربه؛ روش ریاضیات و [[فلسفه]]، عقلی، روش علم تاریخ، نقلی، روش [[عرفان]]، کشفی و شهودی است؛ یعنی ابزار و بنا بر رأی برخی دیگر، منابع شناخت هریک از این علوم به اقتضای حوزه و گستره دخالت علم با علوم دیگر متفاوت است.

حال اگر آموزه‌ای از علوم قرآنی که نه به صورت مستقیم، بلکه به صورتی غیرمستقیم صبغه دینی داشته باشد، نظیر اعلام [[مکی]] یا [[مدنی]] بودن [[سوره]] یا وقوع رخدادی خاص که در نزول [[آیه]] تأثیرگذار بوده است ([[روایات]] سبب نزول) و مواردی از این دست، آیا [[عصمت]] مروی عنه شرط است که دراین صورت گفتار [[صحابه]] و [[تابعان]] در این عرصه‌ها فاقد حجیت است یا [[عصمت]] مروی عنه شرط نیست که این مطلب جای بحث و گفت‌وگوی فراوان دارد. افزون بر میزان اعتبار گفتار مروی عنه اتصال یا انقطاع سند یا برخورداری روایان در سلسله سند از شرایط صحّت، نیز نقل نصّ [[روایت]] یا نقل به معنا، حضور عنصر [[تقیه]] یا عدم حضور آن در صدور [[روایت]] (مرجح جهتی) و معیارهای پذیرش روایات از جمله اصول و قواعدی است که در برخورد با گزاره‌های نقلی در علوم قرآنی باید مدنظر قرارگیرد؛ برای نمونه، عموم صاحب‌نظران علوم قرآنی روایات مرتبط با وحی [[قرآن]] همچون [[افسانه غرانیق]] و [[روایت]] [[ورقه‌ بن‌ نوفل]] را بر اساس مبانی روش نقلی نقد و بررسی کرده‌اند.

روایاتی که ذیل قصص [[قرآن]] و در تبیین حلقه‌های مفقوده آنها رسیده نظیر روایات [[هاروت و ماروت]]، [[یاجوج و ماجوج|یأجوج و مأجوج]]، شرح امتحان‌ها و ابتلائات ایوب پیامبر علیه‌السلام، روایات ناظر به ماجرای [[داود]] علیه‌السلام که گاه از آنها به [[اسرائیلیات]] یاد می‌شود و از این جهت جزو مسائل علوم قرآنی به‌شمار می‌آیند، از این دست هستند.

روشی که در برخورد با روایات اسباب‌النزول نظیر روایات شرح صدر [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)]] صلی الله علیه و آله، چهره درهم کشیدن آن حضرت در برابر مستمندی نابینا و.... دنبال می‌شود ونیز روایات فضایل [[آیات]] و سور نیز تابع روش نقلی است. مباحث علوم قرآنی مرتبط با [[فقه]] را نیز باید تابع روش نقلی دانست؛ زیرا آموزه‌های فقهی نظیر آداب [[تلاوت]] [[قرآن]] یا جواز و عدم جواز قرائت [[نماز]] منطبق با قرائت‌های هفتگانه جز از رهگذر نقل و با تکیه بر روایات قابل‌اثبات نیست.

<ref>فاطر (35): 15</ref>، «'''أَمْ خُلِقُوا مِنْ غَیْرِ شَیْ‌ءٍ أَمْ هُمُ الْخَالِقُونَ'''» <ref>طور (52):35</ref> <ref>برای تفصیل بیشتر ر. ک: سبحانی، 1411 ق: ج 1، ص 69</ref>، بر برهان [[امکان]] و آیاتی نظیر «'''هَلْ أَتَی عَلَی الْإِنسَانِ حِینٌ مِنَ الدَّهْرِ لَمْ یَکُن شَیْئاً مَذْکُوراً'''» <ref>انسان (76): 1</ref> بر برهان حدوت ناظر نیست؟ <ref>رک: همان: ص 78. و نیز ر. ک، طباطبایی همان: ج 20، ص 120</ref>

در [[روایات]] معصومان به‌ویژه در مباحث بینشی (عقاید) و ارزشی (اخلاقی) به‌ویژه در مناظرات [[اهل بیت|اهل‌بیت]] با ملحدان و زنادقه بر [[عقل]] و براهین عقلی تکیه شده است. <ref>برای نمونه ر. ک: کلینی، ج 1، ص 92.</ref>

اصطلاح تحلیل زبانی نخستین‌بار از سوی فیلسوفانی همچون ویتگنشتاین، ارائه شد که پس از ادعای کانت در انقلاب کپرنیکی جدید در عرصه [[فلسفه]] و بازگرداندن مبحث معرفت-شناسی وامکان یا عدم امکان آن در خارج به فضای ذهن <ref>ملکیان، ج 3، ص 123</ref> مدعی شدند که حتی پیش از بازکاوی مبانی معرفت‌شناسی در ذهن و تأکید برضرورت انطباق خارج با ذهن نه ذهن با خارج، چنان‌که کانت مدعی بود، باید اصول و قواعد زبان‌شناختی، مفاهیم و کارکردهای واژه‌ها، اصطلاحات، جملات و ساختارهای ادبی هرزبان و طیف‌های فکری را که این مفاهیم را به‌کار می‌برند شناخت؛ چنان‌که واژه جواز در عرف عام، در فقه، در فلسفه، در حدیث و... دارای مفهوم علی‌حده است و اصطلاح وجود، در زبان فیلسوف به یک معنا و در زبان عارف به معنایی دیگر به‌کار می‌رود.

ادبیات را نیز باید از نوع مباحث تحلیل زبانی دانست. با این توضیح، بخشی از مباحث علوم قرآنی که پیش‌تر آنها را مرتبط یا متداخل با [[اصول فقه]] دانسته‌ایم نظیر اصالت ظهور، حجیّت ظواهر [[قرآن]]، ونیز تمام مسائل ناظر به ادبیات [[قرآن]] نظیر واژه‌شناسی، [[صرف]]، [[نحو]]، [[معانی]]، [[بیان]] و [[بدیع]] را باید تابع روش تحلیل زبانی ارزیابی کرد.

از قراردادها و کارکردها در اصطلاح به «وضع تعیینی» یا «وضع تعیّنی» یاد می‌شود و همچنین عناوینی مثل عرف عام، عرف خاص، وضع لغوی، وضع شرعی یا متشرعی بر آن ناظر است؛ بنابراین؛ مهم‌ترین هدف در روش تحلیل زبانی، دستیابی به این قراردادها، کارکردها واثبات آنها است؛ برای مثال، باید از رهگذر کاربردها و کارکردهای واژه «جواز» درفلسفه و تعابیر [[فیلسوفان]] اثبات کرد که این واژه در [[فلسفه]] به معنای «[[امکان]]» و در برابر «[[وجوب]]» و «امتناع» است. درحالی به استناد کاربردها و کارکردهای واژه «جواز» در فقه و گفتار [[فقیهان]] می‌توان ثابت کرد که این واژه در [[فقه]] به مفهوم «[[اباحه]]» دربرابر «[[حرمت]]» است. بر همین اساس، مباحث علوم قرآنی مرتبط با ادبیات و نیز مرتبط با مباحث الفاظ [[اصول فقه]] تابع روش تحلیل زبانی است؛ برای مثال، وقتی قرار شد در علوم قرآنی درباره معنا و ریشه واژه «[[قرآن]]» گفت‌وگو شود، باید با مراجعه به آرای واژه‌شناسان و کارکرد این واژه در لغت عرب، [[قرآن]] و [[روایات]] به پاسخ آن دست یافت یا اگر صاحب‌نظری در علوم قرآنی درصدد اثبات [[حجیت ظواهر|حجیّت ظواهر]] [[قرآن]] باشد، باز با استناد به روش تحلیل‌زبانی باید از این مقدمات کمک بگیرد که [[قرآن]] در تفهیم و تفاهم همسو و همصدا با قواعد تخاطب و محاوره که از جمله این قواعد تکیه بر ظواهر است، با مردم به گفت‌وگو پرداخته است.<ref>[http://qoranshenakht.nashriyat.ir/node/13 علوم قرآن؛ چیستی، چرایی و چگونگی]، علی اوسط باقری</ref>

[[رده:مقاله‌ها]]

[[رده:قرآن]]