خاستگاه تصوف
درباره منشأ و خاستگاه تصوف و عرفان اسلامی اختلاف نظر جدی بین شرق‌شناسان و اهل تصوف وجود دارد؛ شرق‌شناسان منشأ تصوف را خارج از حیطه اسلام و صوفیه آن را کاملا داخل دینی و اسلامی می‌دانند.
نظرات شرق‌شناسان
محققان و شرق‌شناسان از سدۀ ۱۹م به بعد، نظریات و آراء گوناگونی دربارۀ اصل و منشأ تصوف ابراز کرده‌اند و به سبب شباهت‌های موجود میان تصوف و عرفانِ اسلامی با سایر مکاتب عرفانی، خاستگاه آن را در بیرون از مرزهای اسلام، و در دیگر ادیان و مکاتب دانسته‌اند. برخی هم‌چون ثولوک در کتاب «تصوف یا حکمت ایرانی»، و پالمر در کتاب «عرفان شرقی»، به تأثیر ادیان و اندیشۀ ایرانی بر تصوف اشاره کرده‌اند [۱][۲][۳] برخی دیگر چون ویلیام جونز، ماکس هورتن، آلفرد فون کرمر و ر. س. زنر نیز از تأثیر آراء هندویی و بودایی بر عارفان مسلمان سخن به میان آورده‌اند؛ و کسانی چون وینفلد، نیکلسن و مِرکس به تأثیر اندیشۀ نوافلاطونی بر عارفان اسلامی اشاره کرده‌اند. آسین پالاسیـوس، ونسینک، تور آندره و مارگارت اسمیث نیز به دنبال کشف روابط عارفان مسلمان با راهبان مسیحی بوده‌اند. [۴][۵][۶][۷]
نقد شرق‌شناسان
به هر حال، چنان‌که برخی محققان دیگر اشاره کرده‌اند، جست‌وجوی شرق‌شناسان و عرفان‌پژوهان غربی به دنبال ریشه‌های غیراسلامی تصوف، بیشتر از آن روی بوده است که آنان تنها به یک جنبه یا جنبه‌های معدودی از تصوف توجه می‌کردند، و یا آن‌که با ابعاد معرفتی دین اسلام آشنایی کاملی نداشتند و از این روی، اسلام را بستر مساعد و مناسبی برای ظهور و رشد اندیشه‌های عرفانی نمی‌یافتند؛ حال آن‌که تصوف و عرفان اسلامی، هم از بُعد عملی و هم از بُعد نظری، ریشه در کتاب و سنت دارد.
سیره عملی معصومین
سیرتِ عملی پیامبر اکرم (ص) و امامان شیعه، به‌ویژه علی (ع) ــ که بسیـاری از صوفیان سلسلۀ خود را به او می‌رسانند ــ گواهی روشن و آشکار از حیاتِ زاهدانه و عارفانه است.
آیات و روایات و ادعیه
افزون بر آن، بسیاری از آیات قرآن، روایات و سخنان معصومین (ع)، و هم‌چنین دعاها و مناجات‌های باقی‌مانده از آنان بر پرهیز از تجمل و دنیاپرستی، و زندگانـی زاهدانه و عارفـانه تأکید دارد و از جمله منابعِ مبانی و اصول معارف عرفانی به شمار می‌روند. بنابر این، فرض خاست‌گاهی غیراسلامی برای تصوف پذیرفتنی نیست.
شباهت عرفان‌ها
اما از سوی دیگـر، باید اذعان داشت که عرفان در معنای عام خود، یعنی راه وصول به حقیقت مطلق و شناخت وجودِ لایزال، پدیداری مشترک در همۀ ادیان است که ریشه در فطرت الاهی انسان دارد و جریان روحانی عظیم و فراگیری است که در طول تاریخ بشریت از میان همۀ ادیان گذشته است. از این‌رو، ظهور باورها، شیوه‌ها، دریافت‌ها و بیان‌های مشابه را نمی‌توان صرفاً به معنای منشأ داشتن یک جریان عرفانی در جریانی دیگر، یا وام‌دار بودن یکی به دیگری به‌شمار آورد.
تأثیر و تأثر متقابل
به‌علاوه، تصوف نیز هم‌چون دیگر پدیده‌های تاریخی، در بستر خاص خود به ظهور رسیده، و مانند دیگر پدیده‌های دینی، فرهنگی و علمی، در تعامل با اندیشه‌ها و دیدگاه‌های گوناگون، و از این‌رو دست‌خوش دگرگونی و تأثیر و تأثر بوده است. به این ترتیب، در تحقیقات دربارۀ تصوف ضروری است که میان خاستگاه، و جریان تعاملات و تحولات بعدی تمایزی روشن قائل شد و بدون آمیختگی یکی با دیگری به بررسی آنها پرداخت. [۸][۹]
فهرست منابع
(۱۰) بدوی، عبدالرحمان، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
(۲۰) زرین‌کوب، عبدالحسین، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
(۳۰) عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
(۳۱) غنی، قاسم، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش.
پانویس
- ↑ عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
- ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۲-۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
- ↑ بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۱-۳۲، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
- ↑ عفیفی، ابوالعلاء، مقدمه بر فی التصوف الاسلامی و تاریخه نیکلسن، قاهره، ۱۳۷۵ق/۱۹۵۶م.
- ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۳، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
- ↑ بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۳۲-۴۳، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.
- ↑ غنی، قاسم، ج۱، ص۱۵۱-۱۶۹، تاریخ تصوف در اسلام، تهران، ۱۳۶۶ش.
- ↑ زرین‌کوب، عبدالحسین، ج۱، ص۱۴-۱۵، ارزش میراث صوفیه، تهران، ۱۳۵۳ش.
- ↑ بدوی، عبدالرحمان، ج۱، ص۴۴ بب، تاریخ التصوف الاسلامی، کویت، ۱۹۷۸م.