راهنما:آشنایی با اصول نگارش و ویرایش (بخش اول)
شیونامهٔ نگارش و ویرایش ویکی‌وحدت (بخش اول) عنوان مقاله‌ای است که با بیان اصول نگارش و ویرایش و فراهم نمودن بستری در ویکی‌وحدت جهت تسهیل نگارش مداخل و مقاله‌ها با محتوایی بدون غلط املایی که مبتنی بر اصول درست‌نویسی و کدگذاری می‌باشد.
اهداف
- فراهم نمودن بستری در ویکی‌وحدت جهت آسان‌سازی بارگذاری مقاله‌ها کاربران در ویکی؛
- ایجاد فضایی جهت یکنواختی و یک‌دستی مقاله‌ها؛
- آشنایی با اصول درست‌نویسی و کدگذاری و ویرایش صوری و محتوایی در ویکی؛
- آشنایی با روش «پیوسته‌نویسی» یا «جدانویسی» کلمات در مقاله‌ها.
- ایجاد وحدت رویه و انسجام متنی بین مقاله‌ها متعدد.
کدگذاری
همهٔ حروف و علائم باید با استفاده از نویسهٔ صحیحشان در نوشته آورده شوند. کد نویسه‌های صحیح فارسی در «استاندارد ملی ۶۲۱۹ ایران» آمده است. برای نمونه؛ درست: «بی‌باک». غلط: «بی باک». که در مثال دوم به اشتباه از فاصله و حروف عربی استفاده شده است.
آوردن عبارت‌های عربی
باید به خاطر داشت که کد نویسهٔ بعضی حروف فارسی با معادل عربی آنها متفاوت است. این نویسه‌ها گاهی اوقات متفاوت هم نمایش داده می‌شوند. برای نمونه، «ی» عربی (با دو نقطه زیر آن) در استاندارد یونیکد با کد: ۱۶۱۰ و «ی» فارسی (که در حالت آخر بدون نقطه است) با کد: ۱۷۴۰ مشخص می‌شود. این دو نویسه از اساس متفاوت بوده و به‌هیچ‌وجه نباید به جای یکدیگر به کار روند. ازاین‌رو هنگام آوردن متنی به عربی (که به‌صورت طبیعی در آن نویسه‌های عربی به کار رفته است) باید تمهید ویژه‌ای اندیشید. برای آوردن عبارتی کوتاه به زبان عربی می‌توان از الگوی: الگو:عبارت عربی استفاده کرد. برای آوردن عبارت‌های بلندتر و یا استفاده ازالگوهای گوناگون در داخل متن عربی می‌توان چنین نوشت: متن بلند با قابلیت استفاده از قالب‌های گوناگون. توجه داشته باشید که در متن عربی باید از نویسه‌های خاص عربی استفاده کرد.
دستور خط
از مهمترین قواعداین دستور خط می‌توان موارد زیر را ذکر کرد:
1. برای ترکیب‌های اضافی و وصفی منتهی به «ه» ناملفوظ، مثل «خانهٔ بزرگ»، از نویسهٔ «یای میانجی» که روی «ه» قرار می‌گیرد، استفاده می‌شود. درست: «خانهٔ بزرگ». غلط: «خانه بزرگ»، «خانه ی بزرگ»، «خانه بزرگ».
2. «ها»، علامت جمع، همیشه جدا از اسم قبل خود اما با نیم فاصله(فاصلهٔ مجازی) نوشته می‌شود؛ مثال: نام‌ها؛ کتاب‌ها؛ مسلمان‌ها؛ ایرانی‌ها. تبصره: دو کلمهٔ: «اینها» و «آنها» از قاعده بالا مستثنی هستند.
مواردی که باید از فاصلهٔ مجازی استفاده می‌شود از قرار زیرند: 1.بعد از «ها» ناملفوظ: خانه‌ها. 2.بعد از «ها» ملفوظ که به حرف قبل بچسبد: تشبیه‌ها. 3.بعد از «ط» یا «ظ»: استنباط‌ها. 4.جای که کلمه پردندانه باشد(بیش از سه دندانه). 5.نشان دادن صورت مفرد کلمه. 6.کلمه‌های خارجی نامأنوس. 7.جمع بستن اسم خاص.
3. بطور عموم پیشوند، جدا(با فاصلهٔ مجازی) نوشته می‌شود مثال: «هم‌شکل» مگر اینکه به صورت سرهم معنایی بسیط از کلمه استنباط شود. مثال: «همسایه».
4. پسوند، چسبیده نوشته می‌شود. مثل: دانشمند مگر اینکه حرف آخر جزء اول و حرف اول پسوند هم‌مخرج باشند یا حرف آخر جزء اول «ه» باشد مثال: نظام‌مند و علاقه‌مند.
5. کلماتی که ترکیب دو یا چند کلمه‌اند در صورتی که معنای کلمهٔ جدید بسیط‌گونه باشد، سرهم نوشته می‌شوند مگر اینکه جزء دوم با «آ» آغاز شود و در غیر این صورت با فاصلهٔ مجازی نوشته می‌شوند: «نیشکر» برای مورد اول مثل: دانش‌آموز به عنوان استثنا و «آب‌میوه» برای مورد دوم.
6. کرسی همزه با توجه به حرکت حرف پیشین تعیین می‌شود:
- الف: اگر حرکت پیش از همزه ساکن یا زیر باشد همزه به صورت «ئ» نوشته می‌شود. مثال: هیئت. در صفحه‌کلید استاندارد همزه با کرسی ی با shift + s وارد می‌شود.
- ب: اگر حرکت پیش از همزه زبر باشد همزه به صورت «أ» نوشته می‌شود. مثال: تأثیر. در صفحه‌کلید استاندارد همزه با کرسی ا با shift + G وارد می‌شود.
- ج: اگر حرکت پیش از همزه پیش باشد. همزه به صورت «ؤ» نوشته می‌شود. مثال: مؤسسه. در صفحه‌کلید استاندارد همزه با کرسی و با shift + A وارد می‌شود. استثنا: اگر حرکت قبل از همزه ضمه باشد و حرف بعد از همزه «و» باشد همزه به صورت «ئ» نوشته می‌شود. مثال: شئون.
دستور زبان و سبک نگارش
سبک متن مقاله‌های ویکی‌وحدت باید رسمی باشد، همچنان که در دانشنامه‌های معتبر است. رسمی‌نوشتن به معنی باتکلف نوشتن یا به‌کارگیری کلمه‌های ثقیل نیست. از مصداق‌های سبک رسمی این است که معمولاً از صیغه‌های اول شخص استفاده نمی‌شود و به جای آن صیغهٔ مجهول به کار می‌رود. مثلاً به جای این که گفته شود: «در بند سوم به این موضوع اشاره می‌کنیم» گفته می‌شود: «در بند سوم به این موضوع اشاره می‌شود». در سبک رسمی از شکسته‌نویسی خاص زبان گفتاری یا محاوره‌ای پرهیز می‌شود: درست: «می‌رود» نادرست: «می‌ره».
از جمله خطاهای فصاحتی که در زبان گفتاری شیوع دارد و گاهی در نثر رسمی هم نفوذ کرده‌است، خطای حذف افعال بی قرینهٔ لفظی و گاه حتی معنوی‌است. مثلاً به جای اینکه گفته شود:«فلانی این کار را کرده‌است»، گفته می‌شود:«فلانی این کار را کرده». در بحث‌ها[۱] می‌شوداز متن غیررسمی استفاده کرد، ولی بهتر است که در بحث‌ها هم از متن رسمی استفاده شود. ولی ساده‌نویسی هم در صورتی که امکان داشته باشد معنی از بین برود یا متن بیش از حد طولانی شود مضر است.
در ویکی فارسی تا حدامکان از مضارع اخباری «باشیدن» استفاده نمی‌شود. پیشنهاد می‌شود: «است»، «هستند» یا «اند»، «نیست». پیشنهاد نمی‌شود: «می‌باشد»، «می‌باشند»، «نمی‌باشد». بسیاری از کاربران هنگامی که دست به نوشتن متنی رسمی می‌زنند با تصوری که از متن رسمی دارند لحن کلامشان تغییر می‌کند و از بیان مفاهیم در قالب جمله‌های ساده در می‌مانند. لحن اداره یا سازمانی از تبعات همین طرز تفکر است. استفادهٔ بی‌رویه از «می‌باشد» یکی از مصادیق این لحن است. دعوت به اجتناب از استفادهٔ بی‌رویه از «می‌باشد» و امثال آن به این معنی نیست که نویسندگان حق استفاده از این قبیل کلمات را ندارند. گاه ممکن است کاربرد «می‌باشد» زیبنده‌تر دانسته شود. مثلاً «احمد برادر مردی که آنجا ایستاده‌است می‌باشد». هرچند اینجا هم با کمی خلاقیت پرهیز از آن ممکن است: «احمد برادر مردی است که آنجا ایستاده».
نشانهٔ مفعولی «را» را باید هر چه نزدیکتر به خود مفعول نوشت. استعمال «را» پس از فعل به خلاف سنت هزار و دویست سالهٔ زبان فارسی است و در همه حال باید از آن پرهیز کرد. درست: «کتابی را که آورده بود، برد.» غلط: «کتابی که آورده بود را برد».
باید تا جای ممکن کوشید که قوانین نحو عربی در نوشتار فارسی به کار نرود؛ غلط: «مقالات مربوطه» درست: «مقاله‌های مربوط».
نقطه‌گذاری
علامت‌های نقطه‌گذاری به دو گروه کلی تقسیم می‌شوند: منفرد و مزدوج.
علامت‌های نقطه‌گذاری منفرد:
علامت‌های نقطه‌گذاری منفرد علامت‌هایی هستند که به‌تنهایی ظاهر می‌شوند و لزوماً با علامت دیگری به کار نمی‌روند. نمونه: نقطه(.) و ویرگول(،)
هنگام استفاده از آنها باید نکته‌های زیر را رعایت کرد:
بدون فاصله با نویسهٔ پیشین وارد می‌شوند.
میان آنها و حرف (الفبای) بعدی یک فاصله وجود دارد.
درست:«علی کتاب دارد. حسن قلم ندارد.». نادرست:«علی کتاب دارد. حسن قلم ندارد.» ،«علی کتاب دارد. حسن قلم ندارد.» ،«علی کتاب دارد.حسن قلم ندارد.»
علامت‌های نقطه‌گذاری مزدوج: علامت‌های نقطه‌گذاری مزدوج علامت‌هایی هستند که با علامتی دیگر به صورت مزدوج به کار می‌روند. نمونه: کمان به صورت زوجِ کمان باز:« و کمان بسته:» به کار می‌رود. هنگام استفاده از آنها باید نکته‌های زیر را رعایت کرد: نویسهٔ باز با حرف پیشین فاصله دارد و حرف بعدی بدون فاصله با آن نوشته می‌شود. نویسهٔ بسته بدون فاصله با حرف پیشین نوشته می‌شود. حرف بعدی با آن فاصله دارد. درست:«حسین (شخصیت محبوب ما) کتاب دارد.» نادرست:«حسین(شخصیت محبوب ما) کتاب دارد.»، «حسین (شخصیت محبوب ما) کتاب دارد.»، «حسین (شخصیت محبوب ما)کتاب دارد.»، «حسین (شخصیت محبوب ما)کتاب دارد.»، «حسین (شخصیت محبوب ما) کتاب دارد.» و سایر موارد مشابه.
نقل قول (گفتاورد)
برای نقل قول و موارد مشابه، از «گیومهٔ فارسی» استفاده می‌شود، نه از علامت نقل قول تکی یا دوتایی انگلیسی. درست: «نقل قول». غلط: "نقل قول" و 'نقل قول'. برای آوردن نقل قول بزرگ (۴۰ کلمه یا بیشتر) از قالب: الگو:نقل قول بزرگ به صورت زیر استفاده می‌شود: الگو:نقل قول بزرگ نقل قول در چند خط الگو:پایان نقل قول بزرگ دقت کنید که در این صورت دیگر نباید از گیومه استفاده کرد. کاربران می‌توانند از الگو:گفتاورد بزرگ و الگو:پایان گفتاورد بزرگ استفاده کنند. باید توجه داشت که کارکرد ویکی‌پدیا جمع‌آوری نقل قول نیست و نقل قول‌ها باید معمولاً بخشی از یک پیکرهٔ متنی بزرگ‌تر باشند. پروژهٔ خویشاوندی که به منظور جمع‌آوری نقل قول به وجود آمده‌است ویکی‌گفتاورد است.
استفادهٔ زیاد از نقل قول حتی با وجود یادکرد منبع، نوعی سرقت ادبی است. در حالت معمول نقل قول مستقیم نباید بیشتر از ۱۰ درصد کل مقاله را تشکیل دهد. استفادهٔ تزئینی از الگو:نقل قول که علامت‌های گیومهٔ نمایشی آبی‌رنگ هم در کنار متن نشان می‌دهد جز در موارد معدود و خاص شایسته نیست. در حالت عادی از الگوهایی که بالاتر ذکر شد، استفاده کنید.
خط تیره
نیم‌خط همان (-) است که برروی همهٔ صفحه‌کلیدها هست. سه‌چهارم‌خط (–) جداسازی دو رقم در یک بازهٔ عددی از کاربردهای سه‌چهارم‌خط است. برای نمونه، اگر بخواهیم به پنج سال میانِ ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ اشاره کنیم، باید نوشت ۱۳۸۰ – ۱۳۸۵. در ویکی‌پدیای فارسی با استفاده از دستور – می‌توان سه‌چهارم خط وارد کرد. این نویسه نخستین نویسه از سمتِ راست (پس از «درج:») در جعبهٔ کمکیِ ویرایش است. کدِ html آن – است.
نکته: بازه‌های عددی خوب است چپ به راست نوشته شوند، مثلاً فاصلهٔ زمانی سال ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۵ باید به صورت ۱۳۸۰ – ۱۳۸۵ نوشته شود، و نه به صورت ۱۳۸۰–۱۳۸۵. برای این منظور می‌شود از الگوی استفاده کرد، به این شکل: ۱۳۸۰–۱۳۸۵ تمام‌خط (—) از تمام‌خط (—) برای آوردن جملهٔ معترضه یا مانندِ آن در میان جمله‌ای دیگر استفاده می‌شود؛ در این کاربرد در دو طرفِ تمام‌خط، فاصله می‌گذارند. آوردن زیرخط (_) یا نیم‌خط (-) به جای تمام‌خط (—) غلطِ حروف‌چینی است. در ویکی‌پدیای فارسی با دستور {{جا:---}} می‌توان تمام‌خط وارد کرد. در انگلیسی به این نشانه em dash می‌گویند چه پهنای آن به طور قراردادی هم‌اندازهٔ پهنای نویسهٔ m است. این نویسه دومین نویسه از سمت راست (پس از «درج:») در جعبهٔ کمکی ویرایش است. کد html آن — است. این نویسه‌ها را نباید با نشانهٔ مِنها (−) اشتباه گرفت. در جعبهٔ ویرایش، تشخیصِ این نویسه‌ها از هم ممکنست دشوار باشد. از این رو، گاه توصیه می‌شود به جای درجِ مستقیم آنها در صفحه، کُد html آنها را نوشت. برای مثال — می‌دهد: —. البته ترجیحاً در جاهایی مثل الگوها، چون دیدن این کدها در متن نوشتارها برای ناآشنایان می‌تواند گیج‌کننده‌تر باشد.
کوته‌نوشت
به حذف برخی از حروف یک واژه یا گروهی از واژه‌ها به‌منظور کوتاهی و آسانی در گفتن و به یاد سپردن، مختصرنویسی گویند که ممکن است به سه شکل حروف اختصاری با نقطه، حروف اختصاری با فاصلهٔ مجازی یا حروف اختصاری به صورت چسبان نوشته شود. استفاده از برچسب‌های اچ‌تی‌ام‌ال تا آنجا که ممکن است از برچسب‌های نشانه‌گذاری اچ‌تی‌ام‌ال در متن مقاله‌ها استفاده نکنید و به جای آن از برچسب‌های نشانه‌گذاری ویکی استفاده کنید.
نوشتن تاریخ‌ها
برای نوشتن تاریخ روز را با عدد، ماه را با حروف و سال را با عدد وارد کنید. برای مثال: «۲۲ خرداد ۱۳۸۸» درست. «بیست‌ودوم خرداد ۱۳۸۸» غلط. «۱۳۸۸/۳/۲۲» غلط. «۲۳-۰۱-۲۰۱۱» غلط. معمولاً به تاریخ‌ها پیوند داده نمی‌شود.
برای اشاره به یک بازهٔ زمانی خاص، دو تاریخ موردنظر را با حداقل تکرار با حرف اضافهٔ «تا» از هم جدا کنید. برای مثال: «۵ تا ۷ شهریور ۱۳۴۷» و «۵ شهریور تا ۹ مهر ۱۳۴۷». استفاده از تاریخ‌ها بدون ذکر سال نامناسب است؛ مثل «۲ مرداد»؛ مگر آنکه سال موردنظر در متن کاملاً آشکار باشد. دهه‌ها با عدد نوشته می‌شوند: «دههٔ ۱۹۸۰».
سده‌ها و هزاره‌ها معمولاً با حروف نوشته می‌شوند: «قرن هفتم هجری قمری»، «هزارهٔ اول هجری شمسی» و «سدهٔ ۱۹ میلادی».
نکته: ماه‌های شمسی به‌صورت استانداردشدهٔ زیر نوشته می‌شوند: فروردین، اردیبهشت، خرداد، تیر، مرداد، شهریور، مهر، آبان، آذر، دی، بهمن، و اسفند.
نکته: در مقاله‌های مرتبط با افغانستان از اسامی بروج فلکی استفاده می‌شود. نکته: ماه‌های قمری به‌صورت استانداردشدهٔ زیر نوشته می‌شوند:
محرم، صفر، ربیع‌الاول، ربیع‌الثانی، جمادی‌الاول، جمادی‌الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذی‌القعده، و ذی‌الحجه. نکته: برای ذکر نام ماه‌های میلادی، از لفظ فرانسوی آنها استفاده می‌شود:
ژانویه، فوریه، مارس (مارچ)، آوریل (آپریل)، مه (می)، ژوئن (جون)، ژوئیه (جولای)، اوت (آگوست)، سپتامبر، اکتبر، نوامبر و دسامبر.
عددها
برای نوشتن عددها از رقم‌های فارسی استفاده می‌شود: ۱۲۳۴۵۶۷۸۹۰. توجه شود که ارقام عربی با ارقام فارسی متفاوت هستند. برای نوشتن ممیز از نویسهٔ «٫» با کد: (دهدهی) یونیکد ۱۶۴۳ استفاده می‌شود. در صفحه‌کلید استاندارد این نویسه با shift+3 وارد می‌شود. برای جداکردن هزارگان از نویسهٔ «٬» با کد: (دهدهی) یونیکد ۱۶۴۴ استفاده می‌شود. توجه شود که در بعضی مرورگرها خصوصاً در سیستم‌عامل ویندوز و هنگامی که نسخهٔ صحیح قلم استفاده نشده باشد این نویسه هم‌شکل با ویرگول (،) با کد: (دهدهی) یونیکد ۱۵۴۸ نشان داده می‌شود. دو نویسهٔ ویرگول و جداکنندهٔ هزارگان نباید به جای یکدیگر به کار روند. در صفحه‌کلید استاندارد جداکنندهٔ هزارگان با shift+2 و ویرگول با shift+7 وارد می‌شود.
نوشتن عددها به حروف معمولاً اعدادی که در نوشتن آنها واوِ عطف به‌کار نرفته باشد با حروف نوشته می‌شوند، مانند: «یک، دو، سه،... ده، یازده،... نوزده؛ بیست، سی،... نود، صد، دویست،... نهصد؛ هزار، دو هزار».
اعدادی که در نوشتن آنها واوِ عطف به‌کار رفته باشد بهتر است با رقم نوشته شوند: «۲۵؛ ۲۴۵؛ ۲۰۲۴».
برای به حروف نوشتن اعدادی که در نوشتن آنها واوِ عطف به کار رفته، بهتر است از فاصله کامل استفاده شود و از فاصله مجازی پرهیز گردد: «بیست و پنج» درست. «بیست‌وپنج» نادرست. «هشت و نیم» درست. «هشت‌ونیم» نادرست.
برای نوشتن اعداد ترتیبی از حروف استفاده می‌شود؛ استفاده از ترکیب عدد و «مین» یا «ام» اشتباه فاحش است: «هشتم» درست. «۸ام» نادرست. «۸-ام» نادرست. «هشتمین» درست. «۸مین» نادرست. «۸-امین» نادرست.
«/» میان ارقام از «/» برای نوشتن عددهای کسری و تاریخ (نظیر: ۱۳۱۰/۱۱/۱۲) استفاده می‌شود. استفاده از «/» به جای ممیز (،) غلط فاحش است. از آنجا که ترتیب نمایش اجزای کسر در مرورگرها تفاوت می‌کند و نیز از آنجا که مطابق استاندارد یونیکد نویسه‌های نوشته باید به ترتیب منطقی وارد شوند پیشنهاد می‌شود که همواره برای محکم‌کاری کسرها به ترتیب زیر وارد شوند:
1. 2. صورت 3. / 4. مخرج نمونه: کسر «دو پنجم» به صورت ۲/۵ وارد می‌شود تا به صورت ۲/۵ نمایش داده شود.
وارد نکردن و جابجایی صورت و مخرج برای نمایش درست کسر در اینترنت اکسپلورر نادرست است و منجر به گیج‌کنندگی و نادرستی متن می‌شود و باید از آن اجتناب شود.
خلاصه کردن بازه‌های عددی برای خلاصه کردن بازه‌های عددی از قاعدهٔ زیر استفاده کنید: عدد اول؛ کمتر از ۱۰۰ عدد دوم؛ همهٔ رقم‌ها نوشته شود مثال: ۱۰–۶ و ۶۴–۶۳ و ۱۲۳–۹۸.
عدد اول؛ ۱۰۰ یا مضاربش عدد دوم؛ همهٔ رقم‌ها نوشته شود مثال: ۱۰۶–۱۰۰و۱۳۲۳–۱۳۰۰و۱۰۱ تا ۱۰۹و۲۰۱ تا ۲۰۹.
و به همین قیاس فقط قسمت متغیر نوشته شود: ۷–۱۰۲و۲۲–۷۰۹و۵–۱۲۰۲و۱۱۰ تا ۱۹۹و۲۱۰ تا ۲۹۹.
و به همین قیاس دو رقم نوشته شود مگر آنکه برای شامل‌شدن قسمت‌های متغیر به ارقام بیشتری نیاز باشد: ۳۶–۲۳۲ و۸۱۱–۷۹۳ و۶۷–۱۴۶۲ و۸۰۰–۱۷۹۲ و ۷۱۸–۱۳۶۸۸ و۷۰۰۴–۱۶۹۹۵.
ادامهٔ مباحث
ادامهٔ مباحث ویرایشی و نگارشی را می‌توان در دو مقالۀ ذیل دنبال و مطالعه کرد.
پانویس
- ↑ در بالای صفحه عنوان بحث قابل مشاهده است.