راهنما:پانویس

پانویس (پی‌نوشت، پانوشت) شرح یا ارجاعی است که در حاشیهٔ متن جای می‌گیرد و ممکن است با عدد یا نشانه‌هایی نظیر ستاره مشخص گردد و در متن نیز به آن رجوع داده شود. پانویس، در واقع، بخشی از نوشته تحقیقی است که برای دادنِ اطلاع بیشتر یا اعتبار بخشیدن به نوشته فراهم می‌شود؛ اگرچه جزء ضروری نوشته تحقیقی است ولی ماهیتاً به‌گونه‌ای است که نمی‌توان آن را در متن نوشته جای داد.

پانویس

پانویس. پی‌نوشت، پانوشت، یا پانویس شرح یا ارجاعی است كه در حاشیه متن جای می‌گیرد و ممكن است با عدد یا نشانه‌هایی نظیر ستاره مشخص گردد و در متن نیز به آن رجوع داده شود(8: ذیل "زیرنویس"). پانویس، در واقع، بخشی از نوشته تحقیقی است كه برای دادن اطلاع بیشتر یا اعتبار بخشیدن به نوشته فراهم می‌شود؛ اگرچه جزء ضروری نوشته تحقیقی است ولی ماهیتآ به‌گونه‌ای است كه نمی‌توان آن را در متن نوشته جای داد(98:3).

پانویس‌ها ممكن است در پایین صفحات، انتهای فصل‌ها، یا در پایان نوشته تحقیقی ظاهر شوند. هرگاه پانویس در پایین صفحه بیاید می‌توان شماره پانویس‌ها را در هر صفحه مستقلا آغاز كرد(3: 98) و معمولا آنها را با كشیدن نیم‌خط یا خط ممتد از متن جدا می‌كنند(5: 119؛ 7: 543). اگر پانویس‌ها در پایان هر فصل باشد شماره پانویس‌های هر فصل مستقلا آغاز می‌گردد و هرگاه در پایان نوشته ظاهر شود شماره‌گذاری می‌تواند از آغاز تا انتهای نوشته به‌طور مسلسل ادامه یابد(98:3؛ 67:4؛ 103:9).

تاریخچه

در حال حاضر به‌ندرت كتابی وجود دارد كه صرفآ از متن تشكیل شده باشد. بسیاری از كتاب‌ها بسته به موضوع آنها از پانویس جهت كمك به خوانندگان استفاده می‌كنند و این استفاده تقریبآ عمر دوهزارساله دارد. پانویسی از 71 م. آغاز شد و در نتیجه جنبش مذهبی رشد یافت و بروز كامل آن در سال 1066 و كمی بعد از فتح نرماندی بوده است. استعمال این واژه نیز در سال 1841 م. باب گردید(10: 47).

پانویس قسمتی از هر كار مهم علمی است، ولی گاه نویسندگان طراز اول كه عمری را در كار تحقیق سپری كرده و دارای نظریات و دیدگاه‌های علمی بنیانی بوده‌اند نیازی به استناد به منابع دیگران احساس نمی‌كرده‌اند. به طور مثال، نمی‌توان ایراد گرفت كه چرا عطاملك جوینی در تاریخ جهانگشای خود ارجاع نداده است و سعدی در گلستان ذكری از مآخذ به میان نیاورده است(6: 165-166).

اهداف

آوردن پانویس در نوشته تحقیقی ممكن است به دلایل زیر باشد:

1. دادن مآخذ تحقیق به‌منظور بالا بردن میزان اعتبار كار محقق؛
3. رعایت امانت علمی در استفاده از اندیشه‌های دیگران؛
5. توضیح پاره‌ای از مطالب فشرده متن و رفع ابهام؛
7. ارجاع خوانندگان به دیگر منابع و هدایت آنان به مطالبی افزون بر آنچه در متن آمده است(88:2؛ 5: 118؛ 103:9). افراط در ذكر پانویس سبب گسستگی متن می‌شود ودرك مطلب را دشوار می‌سازد(10: 47-69).

پانویس‌ها را از لحاظ نوع اطلاعات می‌توان به سه گروه عمده توضیحی، ارجاعی، و تلفیقی تقسیم كرد.

پانویس توضیحی

این‌گونه پانویس‌ها ممكن است صرفآ معادل واژه‌های زبان‌های دیگر، شرح اصطلاحات دشوار، توضیح نسبتآ مفصلی درباره یك شخص یا پدیده، و یا نقد و نظر درباره مطلبی باشد كه نویسنده حضور آن را ضروری می‌شمارد ولی وارد كردن آن در پیكره اصلی دستنوشته را مناسب نمی‌داند(98:3؛ 68:4). پانویس توضیحی می‌تواند از آن مؤلف باشد یا به‌وسیله مترجم یا ویراستار به متن اضافه شود. در هر صورت، در پانویس‌ها اصل بر فشرده‌نویسی است(68:1). در معادل‌گذاری‌ها نباید افراط شود، آوردن شرح و توصیف پدیده‌هایی كه برای خواننده معمولی بدیهی است در پانویس ضرورتی ندارد، و از افراط در نقد فرد یا اندیشه‌ای خاص نیز پرهیز می‌شود(99:3؛ 68:4). در واقع، هدف پانویس توضیحی روشن ساختن بیشتر ذهن خوانندگان است و دشواری و پیچیدگی پانویس‌ها نقض غرض خواهد بود(1: 527).

پانویس ارجاعی

در این‌گونه پانویس، نویسنده مشخصات كامل اثری را كه در بیان مطالب به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم مورد استناد یا استفاده قرار داده به خواننده می‌شناساند (528:1). این نوع پانویس عنصر ضروری هر نوشته تحقیقی است و به‌منظور اعتبار بخشیدن به‌كار تحقیقی به‌كار می‌رود و جلوه‌ای از امانت‌داری پژوهشگر نیز تلقی می‌شود. گاه متون درسی، راهنماها، برخی دایره‌المعارف‌ها، و نیز بعضی از مجلات غیر تخصصی از این نوع پانویس استفاده نمی‌كنند(99:3؛ 69:4).

پانویس ارجاعی را از لحاظ محل قرار گرفتن آن به دو گروه عمده ارجاع برون‌متنی و ارجاع درون‌متنی تقسیم می‌كنند.

ارجاع برون‌متنی

در این نوع ارجاع، منابع مورد استفاده در پایین هر صفحه، پایان هر فصل، یا انتهای متن درج می‌شود. در این شیوه، هرگاه متنی برای نخستین بار مورد اشاره قرار گیرد اطلاعات كامل كتابشناختی آن منعكس می‌شود(69:4). در ارجاعات بعدی از یك منبع، ذكر تمام اطلاعات كتابشناختی ضروری نیست و به‌صورت كوتاه‌شده درج می‌شود؛ اما كوتاه كردن اطلاعات كتابشناختی خود تابع قواعد خاصی است(78:4) كه عمده‌ترین آنها به قرار زیر است:

1. هرگاه از منبعی برای بار دوم یا بارهای بعد استفاده شود و هیچ ارجاع دیگری میان آنها قرار نگیرد از اصطلاح «همان» و سپس ذكر شماره صفحه استفاده می‌شود و اگر مجددآ از همان متن و همان صفحه استفاده شود ذكر كلمه «همانجا» كفایت می‌كند. در این حالت به ذكر شماره صفحه نیازی نیست.
3. هرگاه میان دو یا چند ارجاع به منبعی واحد ارجاع به منبع یا منابع دیگری قرار گیرد ذكر نام پدیدآورنده و شماره صفحه كفایت می‌كند و اگر از چند اثر متعلق به نویسنده‌ای واحد یا آثار چند نویسنده همنام استفاده شده باشد، برای پرهیز از ایجاد ابهام، یكی دو كلمه از آغاز عنوان اثر نیز به‌دنبال نام پدیدآورنده ذكر می‌گردد.

ارجاع درون‌متنی

یكی از شیوه‌های ارجاع، به‌ویژه در نوشته‌های علمی، شیوه ارجاع درون‌متنی است. در این شیوه، پس از نقل مطلب در متن نوشته، مشخصات كوتاهی از مأخذ شامل نام پدیدآورنده، تاریخ نشر، و شماره صفحه به ترتیب در داخل كمانك می‌آید؛ مانند:(پالمر، 1366، ص 42).

نوع دیگر ارجاع درون‌متنی، استفاده از شماره ترتیب مآخذ است؛ مانند(1: 42). این ارجاع به‌معنای منبع شماره 1 در فهرست مآخذ است كه از صفحه 42 آن استفاده شده است. در این شیوه، طبعآ باید مآخذ پایانی كه قطعآ مورد استفاده قرار گرفته است نخست بر حسب الفبایی تنظیم شود و سپس شماره ترتیب به آنها تعلق یابد.

مزیت این‌گونه ارجاع آن است كه خواننده در حین مطالعه نوشته می‌تواند سند مورد استفاده نویسنده را بشناسد و احتمالا آن را ارزیابی كند(4: 80-81).

پانویس تلفیقی

این پانویس از تلفیق پانویس توضیحی و پانویس ارجاعی حاصل می‌شود و غالبآ زمانی شكل می‌گیرد كه توضیح پانویس، خود از منبعی دیگر اخذ شده باشد. در این‌گونه موارد، پس از اتمام توضیح، اطلاعات كتابشناختی متن مورد استفاده در داخل پرانتز می‌آید(110:3؛ 4: 79-80) مانند پانویس زیر:

در زمینه تلویزیون عدم تساوی چنان شدید است كه، به عقیده گروهی، كشورهای جهان سوم باید از آن چشم بپوشند(آنتونی اسمیت، ژئوپولیتیك اطلاعات، ترجمه فریدون شیروانی]تهران: سروش، 1364]، ص 49).

در كشورهای پیشرفته، به‌منظور بالا بردن سطح مهارت دانشجویان، چگونگی نوشتن پانویس و كتابنامه در دانشگاه‌ها آموزش داده می‌شود(6: 169) و در برخی كشورها و گروهی از سازمان‌ها نیز دستورالعمل‌هایی را برای ویرایشگران و نویسندگان فراهم كرده‌اند كه از جمله آنها می‌توان به دستورالعمل گروه كشاورزی ایالات متحده اشاره كرد كه در دو قسمت تهیه شده است: قسمت اول آن ناظر بر نكات فنی مربوط به نظم عناصر در استناد و روش‌های پانویسی است و قسمت دوم آن كتابشناسی‌های تهیه‌شده از پایگاه‌های اطلاعاتی را نشان می‌دهد(6: 172).

در بعضی دیگر از كشورها استاندارد استفاده از پانویس و ارجاعات كتابشناختی در مقالات علمی دانشگاهی ایجاد شده است. مطالعه اشمیت نشان می‌دهد كه در برزیل آیین پانویسی و كتابنامه‌نویسی متفاوت با نشریات خارجی به‌كار می‌رود و برای رفع مشكلات، استاندارد رسمی در برزیل به‌وجود آمده است(6: 173).

پانویس

منابع

برگرفته از سایت دايرة المعارف كتابداري و اطلاع‌رساني - پانويسhttp://portal.nlai.ir