حوزه علمیه نجف: تفاوت میان نسخه‌ها

'''حوزه علمیه نجف'''، مجموعۀ دست‌اندرکاران، مدارس دینی و مراجع مذهبی در شهر [[نجف]] که آموزش، تربیت و پرورش طلاب علوم دینی [[شیعه]] و برخی وظایف دینی دیگر را بر عهده دارند. بسیاری از [[فقیهان]] و عالمان بزرگ شیعه در این حوزه پرورش یافته‌اند و بدین رو، حوزه نجف، در کنار [[حوزه علمیه قم]]، از اهمیت بالایی برخوردار است.<br />[[شیخ طوسی]]، [[علامه حلی]]، [[شیخ انصاری]] و در دوران معاصر، [[آیت الله خوئی]] و [[آیت الله سیستانی]] از پرورش‌یافتگان حوزه علمیه نجف‌اند. [[امام خمینی]] رهبر [[انقلاب اسلامی]] ایران، مدتی پس از تبعید از [[ایران]] به نجف رفت و در آنجا به تدریس پرداخت و مبارزه با حکومت [[محمد رضا پهلوی|شاه]] و برخی مباحث و آثار مهم خویش مانند [[کتاب حکومت اسلامی|حکومت اسلامی]] را در آنجا پی گرفت.

* بنابه گزارش [[سید عبد الکریم بن طاووس|ابن طاووس]]،<ref>ابن طاووس، ص۱۳۲ـ۱۳۳</ref> به هنگام دیدار [[عضدالدوله دیلمی]] از نجف در سال ۳۷۱ق، ۱۷۰۰ [[فقیه]] در این شهر بوده‌اند.

* [[احمد بن علی نجاشی|نجاشی]]<ref>نجاشی، ص۴۴۰</ref> به ملاقات خود با دانشمندان [[شیعه]]، از جمله محدّث بزرگ، [[هبة الله بن احمد کاتب]]، مشهور به ابن برنِیة، اشاره کرده است. وی<ref>نجاشی، ص۶۸</ref> همچنین اظهار کرده که در سال ۴۰۰ق در نجف از [[ابن خمری کوفی|ابن خُمری کوفی]] [[اجازه روایت]] دریافت داشته است.

* نجاشی<ref>نجاشی، ص۷۴</ref> در شرح حال [[ابوالحسین اسحاق بن حسن عقرائی تمار]] گفته که او را معتکف در [[کوفه]]  دیده که [[الکافی|کتاب کلینی]] را از خود وی روایت می‌کرده است.

* حضور شخصیت‌های دینی و علمی دیگر در نجف، همچون [[شیخ صدوق]] و شنیدن حدیث از [[محمد بن علی بن فضل دهقان]]<ref>ر.ک: خویی، ج ۱۶، ص۳۳۷</ref> و نیز اقامت برخی [[نقیب|نقبای]] شیعیان همانند [[ابن سدره]]، و اسکان تعدادی از خاندان‌های اهل علم، مثل [[آل طحان|آل طحّان]]، در نجف<ref>ابن طاووس، ص۱۴۸؛ بحرالعلوم، ص۱۳ـ۱۴</ref> در زمره مستندات وجود حرکت علمی در نجف، پیش از شیخ الطائفه طوسی، ذکر شده است.<ref>برای اطلاع از نقد این آرا رجوع کنید به غروی، ص۱۹ـ۳۰</ref>

* نخست آنکه به رغم ابتکارات شگرف او در حوزه [[اصول فقه|اصول]]، [[فقه]] و دفاعش از فقه تفریعی در حوزه [[شریعت]] و توفیقش در ترویج و تحکیم روش‌های استدلال و استنباط<ref>ر.ک: طوسی، ج ۱، ص۱ـ۳</ref> آرا و نظریات وی تا مدت‌ها به دلیل عظمت شخصیت او در مجامع علمی [[شیعه]] بدون معارض و نقدناپذیر رواج یافت و پیروانش بیش از یک قرن درصدد خرده‌گیری و نقد و بررسی نظریاتش برنیامدند. به تعبیر [[شهید ثانی]]<ref>شهیدثانی، ص۹۳</ref> و [[صاحب معالم]]، ابن شهید ثانی<ref>ابن شهید ثانی، ص۱۷۶</ref> همه فقها تنها ناقل گفته‌های او بودند.

* عامل دیگر این ایستایی، جوانی حوزه نجف بود که نمی‌توانست همپای مراکزی همچون [[حوزه علمیه بغداد]]، در برخورد با آرای گوناگون، پویایی داشته باشد، مخصوصاً آنکه هنگام مهاجرت شیخ از بغداد به نجف، تنها تعدادی کم شمار او را همراهی کرده بودند.<ref>محمدباقر صدر، ص۶۳</ref>

* از میان رفتن قدرت [[آل بویه]] که پیوسته مراکز و شخصیت‌های علمی شیعه را تحت حمایت خود داشتند، عامل اثرگذار دیگری بر رکود بود و مخصوصاً از همان آغاز تصرف عراق به دست [[سلجوقیان]]، شیعه تحت فشارهای روزافزون قرار گرفت.

* ظهور [[ابن ادریس حلی|محمدبن ادریس حلّی]] (متوفی ۵۹۸ق) در [[حلّه]] رونق [[حوزه علمیه حله|حوزه علمیه]] این شهر را به همراه داشت ولی همین مسئله به رکود حوزه علمیه نجف شتاب بیشتری بخشید. وی توانست به روحیه پیروی بی‌چون و چرای مشایخ امامیه که در برابر آرا و فتاوای شیخ طوسی تسلیم و منقاد بودند، پایان دهد و با نقادی آرا و برخی روش‌های شیخ، روح تحقیق و نقد و تجدیدنظر را به محافل علمی شیعه باز آوَرَد.

* [[محی الدین بن محمود نجفی]] (متوفی ۱۰۳۰) در شعر و ادب دستی داشت.<ref>ر.ک: امین، ج ۱۰، ص۱۱۵</ref>

* [[رکن الدین علی قهپانی|رکن الدین علی قُهپایی]] از شاگردان مکتب اردبیلی، در علم روایت و [[علم رجال|رجال]] متبحر بود و کتاب [[مجمع الرجال]] او از آثار دیگرش مشهورتر است.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج ۴، ص۶۵</ref>

* [[ملا عبداللّه یزدی]] (متوفی ۹۸۱) مؤلف حاشیه بر بخش منطق تهذیب المنطق و الکلام اثر [[تفتازانی]] متعلق به همین دوره حوزه نجف بوده و کتاب او همچنان یکی از درسنامه‌های رایج در حوزه‌های علمیه است.<ref>فقیه، ص۱۲۷</ref>

* [[ابوالحسن فتونی عاملی نجفی|شیخ ابوالحسن فتونی عاملی نجفی]] (متوفی ۱۱۴۰) که از او به عنوان افقه المحدثین یاد شده، صاحب نوشته‌هایی چون [[مرآة الانوار(کتاب)|مرآة الانوار]] در تفسیر و [[ضیاء العالمین (کتاب)|ضیاءالعالمین]] در کلام است. کتاب اخیر در زمره مفصّل‌ترین تألیفات کلامی به شمار می‌رود.<ref>آقابزرگ طهرانی، ج۶، ص۱۷۵</ref> وی همچنین کتابی با عنوان [[تنزیه القمیین (کتاب)|تنزیه القمیین]] در نفی نسبت [[تشبیه و تنزیه (کلامی و عرفانی)|تشبیه]] و رؤیت به [[محدث|محدّثان]] [[قم]]، نگاشته است.

* نگاشته‌های علامه بحرالعلوم، به استوار کردن مکتب [[اجتهاد]] و کنار زدن جریان اخباری یاری رساند.

* پس از او [[شیخ جعفر کاشف الغطا|شیخ جعفر بن خضر نجفی]]، معروف به کاشف الغطاء به زعامت امامیه و ریاست حوزه علمیه نجف رسید. با مساعی او، [[میرزا محمد نیشابوری|میرزا محمد نیشابوری]] (متوفی ۱۲۳۲) که به شدت برای حفظ و احیای مکتب اخباری می‌کوشید و حتی به حکومت [[قاجار]] نیز متوسل شده بود، از رقابت با اصولیان بازماند. کاشف الغطاء رساله کشف الغطاء عن معایب المیرزا محمد عدوِّالعلماء خود را برای طرد او نزد [[فتحعلی شاه]] به [[ایران]] فرستاد.<ref>خوانساری، ج ۲، ص۲۰۲؛ امین، ج ۴، ص۱۰۴</ref>

* دیگر دانشمندان حوزه علمیه نجف، همچون [[محمد تقی اصفهانی]] (متوفی ۱۲۴۸) در [[هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین (کتاب)|هدایة المسترشدین فی شرح معالم الدین]]، [[محمد حسین حائری اصفهانی|محمد حسین اصفهانی]] در الفصول الغرویة، [[محمد باقر شفتی|حجةالاسلام سیدمحمدباقر شفتی]] (متوفی ۱۲۶۰) در الزَهْرة البارقة، [[محمد ابراهیم کلباسی|شیخ محمدابراهیم کلباسی]] (متوفی ۱۲۶۱) در اشارات الأصول، [[سید محمد مجاهد|سیدمحمدمجاهد طباطبائی]] نوه دختری وحید بهبهانی در مفاتیح الاصول، [[میرزا ابوالقاسم قمی|میرزاابوالقاسم قمی]] در قوانین الاصول و سرانجام [[مرتضی انصاری|شیخ مرتضی انصاری]] (متوفی ۱۲۸۱) در فرائدالأصول (مشهور به رسائل) هر کدام سهم مهمی در نقد فکر اخباری و توسعه علم اصول داشته‌اند.

{|class="wikitable" style="margin-right:auto;margin-left:auto;"

!نام مدرسه علمیه!!مؤسس!!سال تأسیس !! توضیحات

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه مقداد سیوری]]، سلیمیه|| [[فاضل مقداد]]|| ۸۲۶|| از مدارس بسیار قدیمی و مشهور نجف است.

|[[مدرسه صحن شریف]] || [[شاه صفی]] (م ۱۰۵۲)|| ۱۰۴۲|| ۲۹ [[حجره]] دارد.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه غرویه]] || [[شاه عباس اول]] || || مجاور صحن شریف

|[[مدرسه صدر]]|| [[محمد حسین خان اصفهانی]] صدر اعظم [[فتحعلی شاه]]|| ۱۲۲۶||

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه کاشف الغطاء معتمد]]|| [[جعفر کاشف الغطاء|شیخ جعفر کاشف الغطاء]]|| ۱۲۴۳|| مزار [[خاندان کاشف الغطاء]] در آنجاست.

|[[مدرسه شیخ مهدی کاشف الغطاء]] (مدرسه مهدیه)|| [[مهدی بن جعفر کاشف الغطاء]] ||۱۲۸۴||در حال حاضر فعال است.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه قوام]]|| [[قوام الملک فتحعلی خان شیرازی]]|| ۱۳۰۰|| با نام مدرسۀ رسول اعظم، مرکز اداره مدارس حوزه علمیه نجف است

|[[مدرسه ایروانی]]|| [[مهدی ایروانی|حاج مهدی ایروانی]]|| ۱۳۰۷|| مخصوص طلاب آذری زبان ساخته شد.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه خلیلی|مدرسه بزرگ خلیلی]]||[[میرزا حسین خلیلی]] || ۱۳۱۶|| در ۱۴۱۲ تخریب شد.

| [[مدرسه شربیانی]]|| [[شیخ فاضل شربیانی]]|| ۱۳۱۶ ||در حال حاضر فعال است.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه آخوند (کبری)]]|| [[محمدکاظم خراسانی|ملا محمد کاظم آخوند خراسانی]]|| ۱۳۲۷ || با نام [[امام حسن(ع)]] فعال است.

| [[مدرسه خلیلی|مدرسه کوچک میرزا حسین خلیلی]]||[[میرزا حسین خلیلی]] || ۱۳۱۲||در ۱۴۱۲ تخریب شد.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه قزوینی]]|| [[محمد آغا امین قزوینی]]|| ۱۳۲۴|| فعال است.

| [[مدرسه آخوند (متوسط)]]|| ملا محمد کاظم آخوند خراسانی || ۱۳۲۶ ||در ۱۴۱۲ تخریب شد.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه سید محمد کاظم یزدی]]|| [[سید محمد کاظم یزدی]] || ۱۳۲۵|| یکی از بهترین مدارس نجف و فعال است.

| [[مدرسه آخوند(کوچک)]]||ملا محمد کاظم آخوند خراسانی || ۱۳۲۸||

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه بخارایی]]|| [[محمد یوسف بخاری]]|| ۱۳۲۹||

| [[مسجد هندی]]|| || ۱۳۲۸||به نام مدرسه [[امام باقر(ع)]] از مدارس فعال نجف است.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه علمیه آیت‌الله بروجردی (نجف)]] || [[سید حسین بروجردی]] || ۱۳۷۳ ||به نام مدرسه [[امام حسین(ع)]] فعال است.

| [[مدرسه مرتضویه]]|| || ||[[سید حیدر آملی]] در آن ساکن بوده است.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه ملا شیخ عبدالله]]|| [[ملا عبدالله بن شهاب الدین یزدی]] || ۱۲۷۳|| تخریب شد.

| [[مدرسه حکیم]]|| || ||فعال است.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه شبریه|مدرسه شبّریه]]|| [[سید علی شبر|سید علی شبّر]]|| ||

| [[مدرسه دارالحکمه]]|| [[سید محسن حکیم]]|| ۱۳۲۶ ||در ۱۴۱۲ تخریب شد.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه رحباوی]]|| [[عباس رحباوی|حاج عباس رحباوی]] || ۱۳۷۸|| یکی از بهترین مدارس نجف و فعال است.

| [[مدرسه جوهرچی]]||[[محمد صالح جوهرچی|حاج محمد صالح جوهرچی]] || ۱۳۸۳||

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه بغدادی]]|| [[عبدالعزیز بغدادی]]|| ۱۳۸۳|| فعال است.

| [[مدرسه عاملی]]|| [[محمد تقی فقیه عاملی]] || ||فعال است.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه الامام مهدی نجف|مدرسه الامام مهدی(ع)]] || || || فعال است.

| [[مدرسه افغانی‌ها نجف|مدرسه افغانیها]]|| [[شیخ حسن افغانی]]||۱۳۸۴ ||

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه علمیه سید یزدی (نجف)|مدرسه یزدی دوم]]|| [[سید اسدالله یزدی]] فرزند [[سید محمد کاظم یزدی]] || ۱۳۸۴||

| [[مدرسه‌دار العلم]]|| [[سید ابوالقاسم خویی]] || ||نیروهای [[صدام]] پس از [[انتفاضه شعبانیه]] این مدرسه را تخریب کردند.

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[مدرسه شیرازی]]|| [[سید عبدالله شیرازی]]|| ۱۳۷۳||

|[[مدرسه علامه بلاغی]] || [[سید علی سیستانی |سید علی سیستانی]]|| ||

|-style="background:#FFE8E8;"

|[[جامعة نجف الاشرف]] || [[محمد تقی اتفاق|حاج محمد تقی اتفاق]]- [[سید محمد کلانتر]] || ۱۳۳۵ش -۱۳۸۲ق ||این مدرسه از فعالترین مدارس نجف است.

|-style="background:#FFE8E8;"

== منابع ==

* آقابزرگ طهرانی.

* ابن شهرآشوب، کتاب معالم العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۵۳

* ابن شهید ثانی، معالم الدین و ملاذالمجتهدین، قسمت اصول فقه معروف به معالم الاصول، چاپ مهدی محقق، تهران ۱۳۶۲ش.

* ابن طاووس، فرحة الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه‌السلام فی النجف، قم: منشورات الرضی، بی‌تا.

* محمدامین بن محمدشریف استرآبادی، الفوائدالمدنیة، چاپ رحمةاللّه رحمتی اراکی، قم ۱۴۲۹.

* زهیر اعرجی، «المدارس الاصولیة فی النجف»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع بحوثها جعفر دنبلی، ج ۷، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷.

* محمد حرزالدین، معارف الرجال فی تراجم العلماء و الادباء، قم ۱۴۰۵.

* محمدبن حسن حرّعاملی، امل الآمل، چاپ احمد حسینی، بغداد، ۱۳۸۵، چاپ افست قم ۱۳۶۲ش.

* خوانساری.

* خویی.

* خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت ۱۹۸۰.

* زین الدین بن علی شهیدثانی، الرعایة فی علم الدرایة، چاپ عبدالحسین محمدعلی بقال، قم ۱۴۰۸.

* حسن صدر، تکملة امل الآمل، چاپ حسین علی محفوظ، عبدالکریم دباغ، و عدنان دباغ، بیروت ۱۴۲۹/۲۰۰۸.

* محمدباقر صدر، المعالم الجدیدة للاصول، نجف، ۱۳۸۵، چاپ افست تهران ۱۳۹۵/۱۹۷۵.

* حسن طارمی راد، تاریخ فقه و فقها، ج ۲، تهران، ۱۳۷۵ش.

* محمدبن حسن طوسی، المبسوط فی فقه الامامیة، ج ۱، چاپ محمدتقی کشفی، تهران ۱۳۸۷.

* محمد غروی، الحوزة العلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.

* محمدجواد فقیه، «الدور الثانی للجامعة النجفیة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶.

* ابوالقاسم گرجی، تاریخ فقه و فقها، تهران ۱۳۷۵ش.

* محمدبن اسماعیل مازندرانی حائری، منتهی المقال فی احوال الرجال، قم ۱۴۱۶.

* محمدرضا شمس الدین، بهجةالراغبین، چاپ رضا محمد حدرج، بیروت ۱۴۲۴/ ۲۰۰۳.

* مصطفی جواد، «نظرات فی الذریعة الی تصانیف الشیعة»، البیان، سال ۱، ش ۵ (شوال ۱۳۶۵).

* علی بن عبیداللّه منتجب الدین رازی، الفهرست، چاپ جلال الدین محدث ارموی، قم ۱۳۶۶ش.

* محمدبن علی موسوی عاملی، مدارک الاحکام فی شرح شرائع الاسلام، قم ۱۴۱۰.

* احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷.

* احمدبن محمدمهدی نراقی، مستند الشیعة فی احکام الشریعة، ج ۱، قم ۱۴۱۵.

* محمدمهدی آصفی، «مدرسة النجف و تطور الحرکة الاصلاحیة فیها»، در موسوعة النجف الاشرف، جمع * بحوثها جعفر دجیلی، ج ۹، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۷/۱۹۹۷.

* جعفربن باقر آل محبوبه، ماضی النجف و حاضرها، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.

* احمد مجید عیسی، «الدراسة فی النجف»، البیان، سال ۲، ش ۲۷، ۲۸ (ذیقعده ۱۳۶۶).

* اسحاق نقاش، شیعةالعراق، قم، ۱۳۷۷ش.

* حسن اسدی، ثورةالنجف علی الانگلیز، او، الشرارة الاولی لثورة العشرین، بغداد ۱۹۷۵.

* «اعلام المعقول فی مدرسة النجف»، در موسوعةالنجف الاشرف، همان، ج ۸.

* امین؛ محسن امین، علی شرقی، و فاضل جمالی، «کلمات قصیرة حول اسلوب الدراسةفی النجف و نظام الحلقات»، در موسوعةالنجف الاشرف، همان، ج ۶، بیروت: دارالاضواء، ۱۴۱۵/۱۹۹۵.

* اوراق تازه یاب مشروطیت مربوط به سالهای ۱۳۲۵ـ۱۳۳۰ قمری، چاپ ایرج افشار، تهران: جاویدان، ۱۳۵۹ش.

* محمد بحرالعلوم، «الجامعة العلمیة فی النجف عبر ایامها الطویلة»، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴).

* محمد بحرالعلوم، «الدراسة و تاریخها فی النجف»، در موسوعة العتبات المقدسة، تألیف جعفر خلیلی، ج ۷، جزء۲، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۷/۱۹۸۷.

* «بحوث شاملة حول اسلوب الدراسة فی النجف و نظام الحلقات»، از محمدتقی فقیه و دیگران، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶.

* علی بهادلی، الحوزة العلمیة فی النجف: معالمها و حرکتها الاصلاحیة، ۱۳۳۹ـ۱۴۰۱ه / ۱۹۲۰ـ ۱۹۸۰م، بیروت ۱۴۱۳/۱۹۹۳.

* کامل سلمان جبوری، النجف الاشرف و حرکةالجهاد: عام ۱۳۳۲ـ۱۳۳۳ه / ۱۹۱۴م، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

* رسول جعفریان، تشیع در عراق، مرجعیت و ایران، تهران ۱۳۸۶ش.

* فاضل جمالی، «جامعةالنجف الدینیة»، نقله الی العربیة جودت قزوینی، الموسم، ش ۱۸ (۱۴۱۴).

* عبدالهادی حائری، تشیع و مشروطیت در ایران و نقش ایرانیان مقیم عراق، تهران ۱۳۶۴ش.

* محمدحسین حرزالدین، تاریخ النجف الاشرف، هَذَّبه و زاد علیه عبدالرزاق محمدحسین حرزالدین، قم ۱۳۸۵ش.

* محمد حسینی شیرازی، تلک الایام: صفحات من تاریخ العراق السیاسی، بیروت ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

* فضل اللّه بن عبدالنبی خاوری شیرازی، تاریخ ذوالقرنین، چاپ ناصر افشارفر، تهران ۱۳۸۰ش.

* محمد خلیل الزین، «ذکریاتی عن النجف الاشرف»، آفاق نجفیة، سال ۲، ش ۵ (۱۴۲۸).

* جعفر خلیلی، «مکتبات النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة العتبات المقدسة، همان.

* محمد خلیلی، «مدارس النجف القدیمة و الحدیثة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۶.

* عبدالجبار رفاعی، «تطور الدرس الفلسفی فی النجفالاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۸.

* عبدالحلیم رهیمی، تاریخ الحرکة الاسلامیة فی العراق: الجذور الفکریة و الواقع التاریخی (۱۹۰۰ـ ۱۹۲۴)، بیروت ۱۹۸۵.

* محمدمهدی شریف کاشانی، واقعات اتفاقیه در روزگار، چاپ منصوره اتحادیه (نظام مافی) و سیروس سعدوندیان، تهران ۱۳۶۲ش.

* هبةالدین شهرستانی، «فاجعة حضرة آیةاللّه الخراسانی»، العلم، ج ۲، ش ۷ (محرّم ۱۳۳۰).

* صادق صادق، خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۶۱ـ۱۳۷۴ش.

* محمد صادقی تهرانی، نگاهی به تاریخ انقلاب اسلامی ۱۹۲۰ عراق و نقش علمای مجاهد اسلام، قم: دارالفکر، بی‌تا.

* محمدکاظم طریحی، النجف الاشرف: مدینة العلم و العمران، بیروت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.

* حسن علوی، الشیعة و الدولة القومیة فی العراق: ۱۹۱۴ـ ۱۹۹۰، قم: دارالثقافة للطباعة و النشر، بی‌تا.

* محمد غروی، الحوزةالعلمیة فی النجف الاشرف، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴؛

* محمدحسن قاضی، «صفحات مطویة من تاریخ الحرکات الاصلاحیة فی النجف الاشرف»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۹.

* احمد کسروی، تاریخ مشروطه ایران، تهران ۱۳۶۳ش.

* احمد کسروی، تاریخ هیجده ساله آذربایجان، تهران ۱۳۵۵ش.

* عبدالحسین مجید کفائی، مرگی در نور : زندگانی آخوند خراسانی، تهران ۱۳۵۹ش.

* «مدرسة الجزائری: مدرسة النجف الدینیة»، در موسوعة النجف الاشرف، همان، ج ۹.

* محمدحسن مرتضوی لنگرودی، «مصاحبه با حضرت آیةاللّه حاج سیدمحمدحسن مرتضوی لنگرودی»، حوزه، سال ۱۰، ش ۱ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۷۲).

* مرجعیت در عرصه اجتماع و سیاست: اسناد و گزارشهایی از آیات عظام نائینی، اصفهانی، قمی، حائری و بروجردی، ۱۲۹۲ تا ۱۳۳۹ شمسی، به کوشش محمدحسین منظورالاجداد، تهران: شیرازه، ۱۳۷۹ش.

* عبداللّه مستوفی، شرح زندگانی من، یا، تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه، تهران ۱۳۷۱ش.

* عبدالرزاق بن نجفقلی مفتون دنبلی، مآثر سلطانیه : تاریخ جنگ‌های اول ایران و روس، چاپ غلامحسین زرگری نژاد، تهران ۱۳۸۳ش.

* عدی مفرجی، النجف الاشرف و حرکة التیار الاصلاحی: ۱۹۰۸ـ۱۹۳۲م، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۵.

* مقدام عبدالحسن فیاض، تاریخ النجف السیاسی: ۱۹۴۱ـ ۱۹۵۸، بیروت ۱۴۲۲/۲۰۰۲.

* مهدی ملکزاده، تاریخ انقلاب مشروطیت ایران، تهران ۱۳۷۱ش.

* محمد ملکی، آشنایی با متون درسی حوزه‌های علمیه ایران: شیعه، حنفی، شافعی، قم ۱۳۷۶ش.

* موسوعة طبقات الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، ۱۴۱۸ـ۱۴۲۴.

* محمدحسن نجفی قوچانی، سیاحت شرق، یا، زندگی نامه آقانجفی قوچانی، چاپ رمضان علی شاکری، تهران ۱۳۶۲ش.

* Joyce N. Wiley, The Islamic movement of Iraqi Shi`as, Boulder, Col. 1992.

* منبع مقاله: [http://rch.ac.ir/article/Details?id=8197&&searchText دانشنامه جهان اسلام]

* [http://www.shareh.com/persian/magazine/uloum_s/44/05.htm ايده روشنفكری و موضع حوزه نجف]

* [http://www.link.khabarsaz.net/link-457.html حوزه علمیه نجف]

* [http://www.imamali-a.com/?part=2412 مدارس نجف]