همزیستی مذهبی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

</div>

{{پانویس رنگی}}

=چکیده=

سیره عملى پیامبر و خلفا در برخورد با نصارا و یهودیان، بر مبناى صلح و محبت بوده و در عهدنامه‌ها با زمامداران زمان بر آزادى عقیده و حق داشتن معابد و ترمیم و تعمیر آن تصریح شده است.<br>

از سوى دیگر، طرح منطق گفت‌وگو و مبادله فکرى و تأکید بر کنار گذاشتن تعصّب مذهبى و امتیازهاى قومى و نژادى چون «انسان گرایى»، «معرفت»، «صلح» و «عشق»، «آزادى» و... در آثار و اندیشه‌هاى حکیمان و عارفان زمینه بیشتر همزیستى مذهبى را فراهم کرده است.<br>

این دسته آیات چگونگى روابط و رفتار مسلمانان را با پیروان مذاهب دیگر مشخص مى‌کند. در این آیات تصریح شده است که نه تنها نباید با دیدة عداوت به توده‌هاى غیر مسلمان نگریست، بلکه باید آن‌ها را مورد احسان و محبت قرار داد: «لا ینْهاکمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ لَمْ یقاتِلُوکمْ فِی الدِّینِ وَ لَمْ یخْرِجُوکمْ مِنْ دِیارِکمْ أَنْ تَبَرُّوهُمْ وَ تُقْسِطُوا إِلَیهِمْ إِنَّ اللّهَ یحِبُّ الْمُقْسِطِینَ * إِنَّما ینْهاکمُ اللّهُ عَنِ الَّذِینَ قاتَلُوکمْ فِی الدِّینِ وَ أَخْرَجُوکمْ مِنْ دِیارِکمْ وَ ظاهَرُوا عَلى إِخْراجِکمْ أَنْ تَوَلَّوْهُمْ وَ مَنْ یتَوَلَّهُمْ فَأُولئِک هُمُ الظّالِمُونَ <ref>ممتحنه(60): 9-8.</ref>؛ خداوند شما را از دوستى آنان که به شما در دین، قتال و دشمنى نکرده و شما را از دیارتان بیرون نرانده‌اند، نهى نمى‌کند تا بیزارى از آن‌ها جویید؛ بلکه با آن‌ها به عدالت و انصاف رفتار کنید که خدا مردم با عدل و داد را بسیار دوست مى‌دارد و شما را فقط از دوستى کسانى نهى مى‌کند که در دین با شما قتال، و از وطنتان بیرون کردند و بر بیرون کردن شما همدست شدند. زنهار آن‌ها را دوست نگیرید و کسانى که از شما با آن‌ها دوستى و یاورى کنند، ایشان به حقیقت ستمکارند».  

=آیات دسته سوم: تاکید بر همزیستى با ادیان دیگر=  

=هم‌زیستی مذهبی در سیره خلفاى راشدین=

خلفاى راشدین هم به تاسى از پیامبر با غیر مسلمانان برخورد و همزیستى مسالمت‌آمیز داشته‌اند. یکى از این موارد کمک حضرت على(علیه‌السلام) به پیرمرد ناتوان مسیحى است. حضرت على هنگام عبور از رهگذرى پیرمرد افتاده و ناتوانى را دید که دست سوال باز کرده و تکدى مى‌کند. فرمود این پیرمرد کیست؟ گفتند: اى امیر مؤمنان او مسیحى است. على(علیه السلام) در حالى که سخت بر آشفته بود، فرمود: از او کار کشیدید و اکنون که پیر و ناتوان شده و کسى براى کارى به او مراجعه نمى‌کند. باید زندگى و معاش او را از بیت‌المال مسلمانان تامین کنید».<ref>وسائل الشیعه، کتاب الجهاد، باب نوزدهم.</ref><br>

[[سید قطب]] متفکر بزرگ اسلامى در مورد رفتار و برخورد [[عمر بن خطاب]]، خلیفه دوم درباره مرد یهودى چنین مى‌گوید: «خلیفه دوم، پیرمرد پریشانحالى را دید که گدایى مى‌کند و دست تکدى به مردم دراز مى‌نماید. معلوم شد که او یهودى است. خلیفه دوم به او گفت: چه چیز تو را به این کار وادار کرده است؟ او گفت: جزیه دادن و نیازمندى و پیرى. خلیفه دوم دست او را گرفت و به منزل خود برد و مقادیرى که نیاز خود را رفع کند به او بخشید؛ آن گاه او را پیش خازن بیت المال فرستاد و به او دستور داد مراعات حال این مرد و امثال او را بنما. قسم به خدا اگر در جوانى از آن‌ها سود ببریم و در هنگام پیرى آن‌ها را رها کنیم، رعایت انصاف و عدالت نکرده ایم».<ref>تاریخ تمدن اسلام، ج4 ص 174، کریمی‌نیا، مجله تبیان، ص 28 و 29 و 30 و 31ـ33.</ref>؛ بنابراین، دین اسلام دین رحمت و شفقت و دین استدلال و منطق است، نه دین شمشیر و زور، مگر زمانى که دیگر منطق و تعقل کار ساز نیست و چاره‌اى جز مبارزه نبوده است؛ پس باید گفت: دین اسلام که درخشان‌ترین و پیشرفته‌ترین دین آسمانى است، در برخورد با دشمنان حقیقت و معاندان حق، دو راه پیشنهاد مى‌کند: یکى راه مبارزه با شمشیر و دیگرى راه بحث و گفت‌وگو و مبادله فکرى. راه اول در زمان‌هاى قدیم و در جهان سنتى که فرهنگ و تمدن و روابط علمى و انسانى وجود نداشت عملى‌ترین راه بود. مبارزه نوع اول، در پیدایى نتیجه «صلح فراگیر و نشر حق» به صورت مقطعى و سطحى کارایى داشت. عقایدى که از طریق چکاچک شمشیرها و نیزه‌هاى برّان به مردمى دیگر تحمیل شده، هیچ گاه در بیدارى ملت و شعور اجتماعى و تربیت آنان تاثیرى نداشته و استعداد و نبوغ را نیافریده است؛ بلکه مردم را در حد تعبد تقلیدى نگاه داشته است. بى‌گمان امامان و دانشمندان اسلامى مشعل داران بزرگ دانش و روشنگرى درطول تاریخ اسلام بوده و در مسیر تابناک نبوى راه گشایی‌ها و تفسیرهاى آموزنده از آیات الاهى و مفاهیم دشوار دینى داشته‌اند. در این میان مى‌توان از مناظره علمى ادیان گوناگون با حضرت امام رضا نام برد که بهترین نمونه در این زمینه مباحثه «عمران صابى» متکلم بزرگ آن روزگار با [[امام رضا علیه السلام|امام رضا(علیه‌السلام)]] است که پس از بحث‌هاى فراوان، سرانجام به یگانگى خداوند و حقانیت اسلام ایمان آورد. جامعه امروز ما آکنده از پرسش‌هایى است که بخش عمده‌اى از آن به مسائل فکرى و اعتقادى مربوط مى‌شود و ذهن ما نیز همچون شاهراهى است که هر روزه سیل نگرش‌ها و تردیدهاى جدید و سؤال‌هاى نو و کهنه از آن عبور مى‌کند و گاهى نیز گوشه‌اى از ذهن را به خود مشغول مى‌دارد. به نظر مى‌رسد یگانه راه ممکن براى پاسخ به پرسش‌ها و تردیدهاى موجود، همانا دفاع علمى و مستدل بر پایه منطق محکم قرآن و علوم اسلامى باشد. از طریق بحث و گفت‌وگو مى‌توان هر تشنه حقیقت را سیراب و هر عطشى را فرو نشاند؛ اما مبارزه نوع دوم در پروراندن مردم و بر انگیختن نبوغ و امید به حیات و زایش هنر و تکوین تمدن موثر بوده و تاریخ بر این ادعا شاهدى صادق است و در عصر کنونى که عصر روابط و فن آورى است و از دهکده جهانى بحث مى‌شود، باید با منطق گفت‌وگو و از سر صلح و مبادله فکرى با معاندان برخورد کرد. عارفان از جمله کسانى بوده‌اند که مبارزه نوع دوم میان آن‌ها تجلى یافته است. <br>

=هم‌زیستی مذهبی در آثار شیخ ابو سعید ابوالخیر و حضرت مولانا جلال الدین رومى=

<ref>مثنوى معنوى، 1360 ش، دفتر اول، بیت 1679.</ref><br>

هدف اصلى از کلیه اعمال انسانى حصول دید و معرفت در پرتو ارشاد پیران است که ایشان خود نقطه مرکزى دید و شهودند. پیران در عالم هستى مانند مردمک در چشم انسان هستند؛ البته معرفت، ملکه و گوهرى است که با فناى صفاتى محقق مى‌شود؛ مانند آب که تا فعلیت آبى را رها نکند، فعلیت بخارى او متحقق نمى‌شود. انسان صاحب معرفت که به مقام خود شناسى نائل آمده، خود را از زنجیر اسارت افکار و اندیشه‌هاى تلقینى و تقلیدى رهانیده و آزادگى و حریت درونى و برونى را به دست آورده است. منظور ازآفرینش نیز انتخاب این گونه انسان‌هاى کامل است که در هر عصر و زمانه با رسالت و ارشاد باعث تحرک عظیم کاروان بشر به سوى کمال شده‌اند. این گونه انسان‌ها کف کثرات را کنار زده‌اند و به آب زلال وحدت و توحید رسیده و از قشرى گرایى دست برداشته و به مغز هستى که وجود مطلق و جان جهان و جهان جان باشد رسیده‌اند. این‌جا است که عین القضاه همدانى مى‌گوید: <br>

<ref>عین القضاه همدانى، 1373، ص 22.</ref><br>

بنابراین، با «این تفکر، مولانا به جنگ دیدگاه‌ها و مذهب‌ها خاتمه داده و معتقد است این گونه جنگ‌ها حاصل عدم معرفت و سطحى نگری‌هایى است که ممکن است در اندیشه‌هاى یک متشرع، عارف، حکیم دیده شود. این اختلافات مربوط به مبادى و اوایل احوال سیر و سلوک عرفانى و تحصیل حکمت و فلسفه است؛ اما در واقع نفس الامر اگر خوب دقت کنیم، جوهر عقل و برهان فلسفى نیز پرتوى از نور شهود قلبى و عرفان باطنى است و انسان در مسیر استکمالى و ارتقاى مدارج معرفت به جایى مى‌رسد که قضایاى برهانى با شهودات وجدانى آموخته‌هاى مدرسه با آموخته‌هاى خانقاهى او، در جوهر مراد و مقصود اصلى متحد مى‌گردد. آن وقت است که دیگر ما بین حکیم و عارف هیچ اختلاف و مباینتى نیست، جز این که یکى از دانسته‌ها مى‌گوید و یکى از دیده‌ها؛ چنان‌که در نظر خالى از غرض و مرض نیز ما بین صوفى ومتشرع همین فرق است که یکى از دیده مى‌گوید و یکى از شنیده، و همچنین انسان در تکامل علمى و روحانى به مقام و منزلتى مى‌رسد که پیش او کتاب تکوینى عوالم وجود با کتاب تشریعى انبیا و مبعوثان الاهى جمله به جمله و حرف به حرف منطبق مى‌شود و در همین حال و مقام است که نه تنها صوفى و متشرع و عارف و فیلسوف با یک‌دیگر آشتى مى‌کنند که همه جنگ‌ها و خصومت‌ها و دورنگی‌ها که مابین ارباب مذاهب و ادیان و ملل عالم اسلام است، به صلح و صفا و دوستى و یکرنگى بدل مى‌گردد» (همایى، 1354 ش، ج1، ص421و422). به قول مولانا:

<ref>مثنوى معنوى، 1360 ش، دفتر دوم، بیت 1345.</ref><br>

که اشاره به این آیه قرآن مجید نیز دارد که «صِبْغَةَ اللّهِ وَ مَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللّهِ صِبْغَةً وَ نَحْنُ لَهُ عابِدُونَ»<ref>بقره(2): 137.</ref>؛ رنگ آمیزى خدا است که به ما رنگ فطرت ایمان و توحید بخشیده. رنگى خوش تر از ایمان به خدا نیست. ما او را مى‌پرستیم».<br>

عامل دیگرى که مى‌تواند در گفت وگوى ادیان موثر باشد و در گذشته از آن یاد شد، آزادى است. در عرفان مولانا که انسان عین اندیشه و مقام خدایى دارد، هیچ‌کس به هیچ‌وجه حق ندارد به بهانه‌هاى واهى و عناوین گوناگون از آزادى افکار و اندیشه‌هاى او جلوگیرى کند؛ به همین سبب است که مى‌بینى نداى: «در اندیشه گرفت نیست درون عالم آزادى است» سر مى‌دهد و مى‌گوید: انسان خود قید و بندهایى را به نام قراردادهاى اجتماعى یا ناموس قوم و قبیله براى خود مى‌تند و حمایت از آن قراردادهاى ساختگى را وظیفه‌شناسى نام مى‌گذارد و براى اجراى کامل آن‌ها، تعصب و سختگیرى را به کار مى‌گیرد و چون بدین ترتیب نمى‌تواند براى قراردادها یا افکار دیگران احترام قائل شود، ناگهان مى‌بینى موسئى با موسئى در جنگ مى‌شود حال آن‌که تعصب و سختگیرى جز خامى و مایه خون آشامى چیز دیگرى نیست:<br>

به همین دلیل عرفان جنگ هفتادو دو ملت را بیهوده دانسته و آن را نفى مى‌کند. <br>

آن گاه هرگونه تعصب‌هاى خشک و خالى و قشرى را به دور مى‌اندازد؛ بنى آدم را اعضاى یک پیکر مى‌داند و جنگ ملت‌ها را بى‌پایه و بى‌منطق مى‌خواند. آرى، این همه جنگ و جدل حاصل کوته نظرى است. از نظر مولانا تمام ادیان آسمانى در توحید خداى واحد و بقاى روح پس از مرگ و حشر و نشر حساب و کتاب و معاد، اشتراک عقیده دارند؛ با این حال، به سبب پاره‌اى ملاحظات در طى تاریخ همیشه با یک‌دیگر مشغول جنگ و جدال بوده‌اند؛ حال آن که این‌جا نیز هر یک از انبیا گوشه‌اى از حقیقت را نشان داده و تشریح کرده‌اند و همگى حمد گوى حضرت حق بوده‌اند. <br>

<ref>مثنوى معنوى، 1360 ش، ج 3 بیت 1106.</ref><br>

جلال الدین رومى عقیده به آزادى مذهب داشته و تمام مذاهب را محترم شمرده است. خداوند در قرآن در تعریف پارسایان مى‌فرماید: پرهیزکاران کسانى هستند که به غیب و به آنچه و به تو و به پیغمبران پیش از تو نازل شده ایمان دارند. باز مى‌فرماید: «و لا نفرق بین احد من الرسل»؛ پس این جنگ‌ها و خونریزی‌ها مایه و پایه‌اى جز نفاق و جهل و حرص و خود خواهى ندارد و باید از سر راه انسان‌ها کنار گذاشته شوند. بدین ترتیب، در اخلاق عارفان، صلح عمومى و برابرى انسان‌ها و وحدت ادیان نقش عمده‌اى بازى مى‌کند.  

جهان مرا است «وطن» مذهب من است محبت؛ چه کافر، چه مسلمان، چه آسیا و چه اروپا». براى عارفان، وطن و ملت مفهوم خاصى نداشته به طور کلى در نظر اولیا و از دیدگاه عرفان وطن یعنى ابدیت و جایى که روح پس از خلاصى از تن آن‌جا خواهد رفت. <br>

(گزیده غزلیات شمس، به انتخاب سیروس شمیسا، ص 198).<br>

با این دیدگاه، عارفان امتیازهاى نژادى، صفتى، طبقات و دینى را به هیچ مى‌گیرند و در خانقاه، شاه و گدا، فقیر و غنى، جهود و ترسا، همه کنار هم مى‌نشینند و از اختلاف‌هاى قشرى و تعصب‌زا خبرى نیست؛ بنابراین، باید گفت یکى از عوامل گفت‌وگو رهایى از قید تعصب‌هاى مذهبى مى‌داند. به عقیده مولانا، این اختلاف‌ها و رنگ‌هاى دینى، زاده اجتماع بشرى و به عبارت دیگر از احکام عالم حدوث و ساخته و هم پندار مردم تنگ نظر و کوتاه دیده است.<br>

در عالم خدایى که وحدت صرف است، این رنگ‌ها وجود ندارد و خداى جهان نه مسیحى و نه زردتشتى و نه بودایى است. سالک و هر آدمى زاده‌اى تا در عالم رنگ مى‌زید و تا رنگ رقیت و تلقینات را از خود نزدوده است، ناگزیر تعصب مىورزد و به خون هم جنسان خود دست مى‌آلاید. دین و مذهبى که به تقلید و از روى جهل فرا گرفته است، به جاى آن که باطنش را پاک و فرهیخته سازد، بر زشتى و دد خویى مى‌گمارد و این خونخوارگى و تجاوز را مایه قرب و نردبان کمال مى‌پندارد؛ اما چون از این رنگ‌ها برتر آید، زنگارها را پاک مى‌کند و به عالم الاهى و جهان بى‌رنگ مى‌رسد و به چشم نهان بین خدایى در مخلوق مى‌نگرد؛ آن گاه خلاف و دوگانگى را حس نمى‌کند و بدان متصف نمى‌شود؛ زیرا جهان خدایى همه وحدت و یگانگى است و در آن مرتبه موسى و فرعون آشتى دارند، این معناى بلند و آزاد منشانه را که حاصل آن آزادى مذهب و معذور بودن گروهى از اجتماع در پذیرفتن کیشى خاص و آیین مشخص است، مولانا در روزگارى بیان فرموده که اکثریت قریب به اتفاق جامعه بشرى غرق گرداب تعصب‌هاى مذهبى بودند؛ جنگ‌هاى صلیبى هنوز پایان نیافته بود؛ فرقه‌هاى اسلامى خون هم را مى‌ریختند و هر فرقه‌اى که دست مى‌یافت، مدارس فرقه دیگر را ویران مى‌کرد. پیروان ادیان دیگر اهل ذمه را خوار مى‌داشتند و هنگام فرصت خانه‌هاى آن‌ها را به تاراج مى‌بردند و این عمل ناصواب را وسیله پاداش آخرتى و ثواب مى‌انگاشتند. این است عظمت روح و بلندى فکر شخصى که از محیط خود و محیط اکثریت مردم امروز جهان نیز برتر و والاتر بود.<br>

به هر حال از نظر مولانا عشق و محبت جان مایه دوستى و وحدت است و این «اختلاف ملت‌ها، اختلاف نظرگاه‌ها و اختلاف مذهب‌ها جز حجابى ظاهرى بر چهره یک وحدت مستور محسوب نمى‌شد. امرى که در وراى این همه اختلاف ظاهر وحدتى مستور را الزام مى‌کرد، عشق بود؛ خاصه عشقى که به معشوق واحد، به شیخ خانقاه منتهى مى‌شد. در نظر مولانا عشق به هر صورت بود فاصله‌اى را که بین دو تن، بین دو جان شیفته اختلاف و دویى به وجود مى‌آورد رفع مى‌کرد».<ref>زرین‌کوب، ص 288.</ref>

یکى دیگر از عوامل گفت وگو و صلح جهانى توجه به اصل انسانیت است. اختلاف‌ها و دوگانگی‌هایى که انسان‌ها بر سر مذهب و معتقدات خود مى‌کنند، با فطرت انسانىو اصول دعوت پیامبران موافقت ندارد. <br>

حقیقت انسانى بى‌رنگ است و قدر مشترک میان افراد بشراصل انسانیت است؛ پس همان بهتر که بدان حقیقت باز گردیم؛ زیرا فطرت انسانى از رنگ هر مذهبى به دور است و کیش‌ها و دین‌ها از اجتماع و براى نظم امور جامعه پدید آمده‌اند و رنگ حدوث دارند. میان اهل معرفت فقط عارفان و اولیا هستند که این حقیقت فخیم را درک کرده‌اند و همه مذاهب و ادیان را به یک چشم مى‌نگرند و با هیچ یک دشمنى نمىورزند. مولانا در این باره مى‌فرماید:<br>

(مثنوى معنوى، 1360 ش، دفتر اول بیت 1275 به بعد).<br>

باز مى‌فرماید: <br>

ه<ref>مان، بیت 689 به بعد.</ref><br>

بنابراین در اصل انسانیت ما یکى بیشتر نبودیم و نیستیم. اگر بین خود و دیگران جدایى مى‌بینیم، حاصل شیطان درونى ما است که ما را از حقیقت وجودیمان دور ساخته است؛ چرا که: <br>

<ref>همان، دفتر دوم بیت 188.</ref><br>

عین القضاء همدانى در تقریر این معنا مى‌گوید «اى عزیز! شرط‌هاى طالب بسیار است در راه خدا که جمله محققان خود مجمل گفته‌اند؛ اما یکى مفصل که جمله مذاهب هفتادوسه گروه که معروفند: اول در راه سالک، در دیدار اول یکى بود و یکى نماید و اگر فرق داند یا فرق کند، فارق است نه طالب. حسین منصور را پرسیدند که تو بر کدام مذهبى. گفت: انا على مذهب ربى، «من بر مذهب خدایم» اختلاف‌ها و دشمنی‌ها در عالم خلق است. در جهان ایزدى عداوت و خلاف انگیزى وجود ندارد و آن سالک که در جهان یگانگى گام نهاده است، همه مذاهب را به یک چشم مى‌نگرد و با هیچ دشمنى نمىورزد».<ref>همدانى، 1373 ش، ص 51 و فروزان فر، 1367 ش، ج 3، ص 1050و1051 به نقل از شرح مثنوى شریف استاد فروزان فر.</ref><br>

<ref>همایى، 1354 ش، ج 1، ص 461.</ref><br>

و در باره عقل ایمانى و عرشى مى‌گوید:<br>

<ref>همان، ص 463.</ref><br>

و در باره عقل جزوى مى‌گوید:<br>

<ref>همان، ص 467.</ref><br>

<ref>مثنوى معنوى، 1360 ش، دفتر اول، بیت 676 به بعد.</ref><br>

در بیت دوم مى‌فرماید: چشم حسى که به ظاهر دو تا است، نور و بینایى آن یکى بیش نیست و با آن‌که چشم متعدد است، آنچه دیده مى‌شود یکى است. همچنین اجسام پیامبران متعدد است. در بیت سوم مى‌فرماید: اگر ده عدد چراغ را در یک مکان جمع کنى، خواهى دید با این که چراغ‌ها متعدد است، نور آن‌ها یکى است و میان آن‌ها فرقى وجود ندارد؛ پس انبیا یک حقیقت واحد و داراى یک رسالت واحد بوده‌اند:<br>

<ref>همان، دفتر دوم، بیت 978.</ref><br>

اندیشه تساهل و گذشت و در نتیجه صلح جویى یکى دیگر از مواردى است که مى‌تواند در گفت و گوى ادیان و مذاهب موثر باشد. مولانا و ابوسعید در جایگاه دو پرچمدار عرفان و معنویت این ویژگى را دارند. <br>

<ref>مثنوى معنوى، 1360 ش، دفتر دوم، ص 16.</ref><br>

با این طرز تفکر، اهل شریعت و طریقت نمى‌توانند با هم اختلاف داشته باشند؛ بلکه شریعت از نظر او مقدمه‌اى براى ورود به طریقت است؛ به همین جهت اگر از اهل طریقت کارهایى سر مى‌زند که مخالف شریعت است، او با دید تساهل و گذشت به آن مى‌نگرد؛ چنان‌که در مناقب العارفین آمده است: «همچنان از کمل یاران منقول است که روزى فقهاى حساد از سر انکار و عناد از حضرت مولانا پرسیدند که شراب حلال است یا حرام؟ و غرض ایشان عرض پاک شمس الدین بود. به کنایت جواب فرمود: تا که خورد؛ چه اگر مشکى شراب را در دریا بریزند متغیر نشود و او را مکدر نگرداند و از آن آب وضو ساختن و خوردن جایز باشد؛ اما حوضک کوچک را قطره‌اى شراب بیگمان که نجس باشد و همچنین هر چه در بحر نمکدان افتد حکم نمک گیرد و جواب صریح آن است اگر مولانا شمس‌الدین مى‌نوشد او را همه چیز مباح است که حکم دریا دارد و اگر چون تو غر خواهرى کند، نان جوینت هم حرام است).<ref>افلاکى، ص 640.</ref> این گونه است که مولانا در جاهاى مختلف اندیشه تساهل و گذشت را ابزار گفت‌وگو و ارتباط قرار مى‌دهد و با همه ادیان و مذاهب ارتباط قلبى برقرار مى‌کند؛ چنان‌که مى‌بینیم وقتى روح پاکش به عالم علوى عروج مى‌کند، تمام قونیه چهل روز برایش عزادارى مى‌کنند. در مناقب العارفین افلاکى این گونه اندیشه‌هاى صلح‌جویى و تسامح فراوان داریم که مى‌توان به نمونه‌هاى دیگر اشاره کرد: «منقول است که یار جانى، معدن معانى، بهاء الدین بحرى رحمة الله روایت کرد که روزى معمارى رومى در خانه خداوندگار بخارى مى‌ساخت. یاران به طریق مطایبه با وى گفتند که چرا مسلمان نمى‌شوید که بهترین دین‌ها دین اسلام است. گفت: قریب پنجاه سال است که در دین عیسى ام، از او مى‌ترسم و شرمسار مى‌شوم که ترک دین او کنم. از ناگاه حضرت مولانا از در در آمده و فرمود که سر ایمان ترس است. هر کو از حق ترسا است، اگرچه ترسا است با دین است نه بى دین و باز بیرون جست فى الحال معمار ترسا ایمان آورد و مسلمان شد و در وصلت مسلمان منخرط گشته مرید مخلص شد».<ref>افلاکى، به کوشش تحسین یازیجى، ص 476و477.</ref> به هر حال اندیشه مولانا در دیندارى حصول مغز است و در نتیجه آن صلح و دوستى وبراى ساختن این بنا معتقد به تسامح است؛ زیرا با این دیدگاه مى‌توان به جاى جنگ ادیان شاهد صلح ادیان بود. به همین علت مى‌گوید: <br>

(افلاکى، ص 465)<br>

شیخ ابو سعید نیز از عارفانى است که اهل تسامح و گذشت است. در باره او در اسرار التوحید آمده است که: «هم در آن وقت که شیخ ما به نیشابور بود، روزى به گورستان حیره مى‌شد. آن‌جا که در زکیه است بر سر تربت مشایخ رسید. جمعى را دید که در آن موضع خمر مى‌خوردند و چیزى مى‌زدند. صوفیان در اضطراب آمدند و خواستند که احتساب کنند و ایشان را برنجانند و بزنند. شیخ اجازت نداد. چون شیخ فرا نزدیک ایشان رسید گفت: «خدا همچنین که درین جهان خوش دلتان مى‌دارد، در آن جهان خوش دلتان دارد». آن جمله جماعت برخاستند و در پاى اسب شیخ افتادند و خمرها بریختند و سازها بشکستند و توبه کردند و از نیک مردان گشتند، به برکت نظر مبارک شیخ ما قدس الله روحه العزیز».<ref>اسرار التوحید، به تصحیح محمدرضا شفیع کدکنى، ج 1، ص 237.</ref> ابوسعید با این دیدگاه تسامحى توانسته بود بسیارى از اهل مذاهب دیگر را به اسلام دعوت کند؛ آن هم کسانى که با هیچ قیمتى اهل تغییر مذهب نبودند. «چنان که در داستان ابو محمد جوینى و وکیل یهودى او مى‌خوانیم که سال‌ها از وى مى‌خواست که مسلمان شود و حاضر شده بود که نیمى از اموال خویش را به این یهودى بدهد و او مى‌گفت: «من دین خویشتن را به خاطر دنیا از دست نخواهم داد».<ref>اسرار التوحید، به تصحیح محمدرضا شفیع کدکنى، ص83و84.</ref>، و سر انجام با دیدن بوسعید و گفتار او بر دست وى اسلام آورد. در نظر بوسعید اسلام آوردن امرى بود وراى تشریفات ظاهرى و تبلیغاتى شایع که علماى عصر بدان افتخار مى‌کردند و همواره آرزوى آن را داشتند که یک نفر غیر مسلمان بر دست ایشان مسلمان شود. اسلام از نظر بوسعید آن تشریفات ظاهرى «لا اله الاالله» گفتن نبود؛ بلکه مفهومى بسیار عمیق و اجتماعى داشت. اسلام از نظر او اخلاص و گذشت از همه دلبستگی‌ها است؛ به ویژه دلبستگی‌هایى مادى که گذشت از آن‌ها براى مردم دشوار است و هنگامى که مرد یهودى نزد وى آمد، خواست مسلمان شود، بو سعید او را از این کار منع کرد و گفت لازم نیست مسلمان شوید. عوام مردم بر آشفتند که شیخ از مسلمان شدن مردى یهودى ممانعت مى‌کند وقتى اصرار آن مرد و دیگران را دید از او پرسید: «آیا از مال و جان خویش برى و بیزار شده‌اى؟» گفت: «آرى». گفت: «اسلام از دیدگاه من همین است و بس، حالا او را نزد ابو حامد «اسفراینى» ببرید تا «لالاى منافقین» را به وى در آموزد و منظورش از لالاى منافقین همان لا اله الا الله گفتن است.<ref>اسرار التوحید، به تصحیح محمد رضا شفیع کدکنى، ص 219.</ref> <br>

{{پانویس}}