سادات حسنی آشنایی با سر سلسله‌های خاندان عبدالله بن حسن مثنی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

مادر و مادر بزرگ سادات حسنی (عبدالله، حسن و ابراهیم فرزندان حسن مثنی و فرزندانشان)، فاطمه بزرگترین دختر امام حسین (ع) <ref>الطبقات الکبری، ج 3، ص 214؛ تاریخ الطبری، ج5، ص464؛ الکامل فی التاریخ، ج2، ص577.</ref> از ام اسحاق دختر طلحه بن عبیدالله تیمی است. <ref>الطبقات الکبری، ج8، ص473؛ مقاتل‏الطالبیین، ص:167-تاریخ دمشق، ج70، ص 15؛ الارشاد، ج ۲، ص ۴۹۱؛ بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۳۲۹.</ref> ام اسحاق پس از شهادت امام حسن(ع) در سال 49 و یا 50 هجری به همسری امام حسین(ع) در آمد، به نظر می‌رسد تولد فاطمه در حدود سال 51 هجری بوده باشد.<ref>دانشنامه امام حسین(ع): ص351</ref> فاطمه را از نظر شمایل و سیما به جده اش حضرت فاطمه (س) شبیه بود.<ref>عمدة الطالب، ص184؛ اعیان الشیعه، ج5، ص43-44؛؛ الارشاد، ج 2، ص 25.</ref>. وی پیش از رخداد بزرگ کربلا با پسر عمویش حسن مثنی <ref>المعارف، ص 213؛ تاریخ دمشق، ج70، ص17؛ الطبقات الکبری ج 8، ص 473.</ref> ازدواج کرد و به همراه دیگر اعضاى خاندان امام حسین(ع)، در حادثه عاشورا حضور داشت. <ref>الشجره المبارکه، ص 18؛عمده الطالب، ص 93؛ تهذیب الانساب، ص 34.</ref> به نقل از امام باقر(ع)، سید الشهدا(ع) پیش از شهادتش ودایع و امانات و وصایای مکتوب خود را به دخترش فاطمه سپرد و او بعدا آنها را به امام سجاد(ع) تحویل داد. <ref>بصائر الدرجات، ص 182ـ183؛ الکافی، ج 1، ص 303.</ref> فاطمه پس از عاشورا در کاروان اسرا به کوفه و پس از آن به شام رفت و کشتار خاندان اهل بیت(ع) و وقایع غم بار دوران اسارت را با خطابه‌های خود در کوفه و شام خود آشکار و چهره کریه بنی امیه را به عنوان قاتلان اهل بیت (ع) برملا کرد و در پیام رسانی انقلاب عاشورا نقش مؤثری داشت. وی پس از بازگشت از‌این سفر در مدینه منوره به ادامه زندگی با شویش که از مرگ رسته بود ادامه داد از جمله فرزندان‌این دو عبدالله، ابراهیم، حسن و زینب بودند. <ref>الفخری، المروزی الأزوارقانی، الص:86</ref>  

در پی در گذشت عبداللّه بن عمرو بن عثمان، عبدالرحمان بن ضحاک فهری والی مدینه(حک: 101_104ه. ق.) از فاطمه خواستگارى و حتی تهدید کرد که اگر تن به ازدواج با او ندهد، پسرش عبدالله بن حسن را به تهمت شرب خمر تازیانه خواهد زد. اما دختر امام حسین(ع) دست رد به سینه او زد و به او پاسخ منفی داد. پس از آن دختر امام حسین(ع) فاطمه برای شکایت از حاکم مدینه نزد یزید بن عبدالملک بن مروان(حک: 101_105ق) رفت که نتیجه آن منجر به عزل عبدالرحمن بن ضحاک از امارت مدینه شد. <ref>انساب الاشراف، ج2، ص 197_198؛ تاریخ طبری،؛ ج7، ص 13.</ref>  

‏ او از هر فرصتی برای تربیت فرزندانش بهره می برد چنانکه محمد از مادرش فاطمه بنت الحسین نقل می‌کند که مادرم ما فرزندانش را جمع کرد و گفت: پسرکانم به خدا قسم هیچ نابخردی با سفاهت خود چیزی را بدست نمی آورد و چیزی از لذت هایش را بدست نمی آورد مگر‌اینکه جوانمردان نیز با جوانمردی خود به آن دست می‌یابند، پس با پرده پوشی الهی خود را بپوشانید.<ref>تاریخ بغداد، ج‏3، ص: 4‏ تاریخ مدینة دمشق، ج‏53، ص: 387‏ نثر الدر فی المحاضرات، آبى؛ ج‏4؛ ص46‏</ref>  

عبدالله از محبوبیت و جایگاه ویژه‌ای در میان مردم مدینه و علمای بزرگ برخوردار بود. اورا شیخ بنی هاشم و از خطیبان و سخنوران بنی هاشم در زمان خود خوانده اند <ref>عمدة الطالب، ابن عنبة، ص:93‏ البیان و التبیین، جاحظ، ج‏1، ص: 285‏</ref> محمد بن عمر واقدی او را چنین توصیف کرده است:«و کان عبدالله بن حسن من العباد و کان له شرف و عارضة و هیبة و لسان شدید» عبدالله از عابدان زمانه و دارای شرف و با هیبتی مخصوص و قدرت بیان و زبانی تند بود. <ref>الطبقات‏الکبرى، ج‏5، ص:385</ref>  

حاکم ولید بن عبدالملک در مدینه عثمان بن خالد بود که به عبدالله و برادرش اهانت بسیار کرد و قصد آزار جدی آنها را داشت. هنگامیکه عثمان عزل شد. عبدالله و برادرش نزد او آمدند و گفتند به مشکلاتی که پیش از‌این میان ما بوده نگاه نکن و کارت را به ما واگذار نما. عثمان نیز به آن دو پناهنده شد و از گرفتاری نجات یافت و به هرچه می‌خواست رسید. پس از‌این بود که عثمان می‌گفت:خداوند بهتر می‌داند رسالتش را در کجا قرار دهد. <ref>نثر الدر فی المحاضرات، آبى؛ ج‏1؛ ص254‏</ref>  

پس از اینکه عبدالله از تحویل پسران خود خودداری کرد به فرمان منصور عباسی سه سال در دار الاماره مدینه و سپس در زندان هاشمیه کوفه زندانی شد و به اختلاف درروز عید قربان سال 145 و در سن 46 سالگی،<ref>تاریخ بغداد ج9، ص440</ref> یا 72 سالگی یا 75 <ref>تاریخ دمشق، ج27، ص تاریخ بغداد، ج‏9، ص: 440 تحفة الأزهار، ضامن بن شدقم، ج‏1، ص:321‏عمدة الطالب، ابن عنبة، ص:94</ref> یا 92 سالگی به شهادت رسید <ref>أنساب الأشراف، البلاذری، ج‏3، ص:89‏</ref>. کیفیت شهادت‌این بزرگوار را مختلف نقل کرده انند: به نقلی پاهایش تورم کرده و عفونی شد و‌این عفونت با رسیدن به قلب وی را از پای در آورد ولی گزارش‌های دیگر از خفه شدن، زیر آوار سقف زندان ماندن و مسموم شدن، مردن زیر شکنجه و به چهار میخ کشیده شدن بر دیوار یا دق مرگ شدن پس از با خبر شدن از شهادت فرزندش محمد خبر داده‌اند.<ref>تحفة الأزهار، ضامن بن شدقم، ج‏1، ص:321</ref> شاید گزارش تنوخی مکمل‌این روایت باشد که پس از کشته شدن محمد نفس زکیه، به فرمان منصور دوانقی سر بریده او را در مقابل پدرش عبدالله بن حسن در زندان گذاشتند.<ref>فرج بعد الشدة، تنوخى، ج‏3، ص: 365</ref>  

هند پیش از عبدالله محض، به همسری عبدالله بن عبدالملک(فرزند خلیفه مقتدر اموی حک65ـ86) در آمده بود و پس از مرگ در سال 100 ق وی میراث بسیاری از او داشت. به گونه‌ای هنگامیکه عبدالله بن حسن از مادرش خواست تا او برا برایش خواستگاری کند، مادرش با توجه به توانگری عروس و تهیدستی داماد از این کار خود داری کرد و عبدالله مجبور شد که خود مستقیما به خانه ابوعبیده رود و دخترش را خواستگاری نماید. برخلاف تصور مادر عبدالله ابو عبیده و دخترش با گشاده رویی‌این داماد مشهور با اصل نسب را به شوهری هند پذیرفتند و در همان روز با یکدیگرازدواج کردند در حالیکه مادر عبدالله هنوز اطلاعی نداشت. پس از اینکه عبدالله یک هفته را در منزل عروس خود گذراند، با سرو رویی که حکایت از دامادی می‌کرد نزد مادرش آمد و در پاسخ مادر که از دلیل تغییر ظاهرش را می‌پرسید گفت که‌این لباس ها از سوی همان کسی است که گمان نمی‌کردی ازدواج با من را بپذیرد. اشعار معروفی از عبدالله بن حسن درسخن با هند باقیمانده که نشان‌دهنده محبوبیت هند نزد عبدالله محض است. <ref>أغانی، ابوالفرج اصفهانى، ج‏21، ص: 85</ref> هند مادر محمد و ابراهیم و ادریس اکبر و موسی و هارون و فاطمه و زینب و کثوم و ام کلثوم از فرزندان عبدالله است. <ref>الطبقات‏الکبرى، ج‏5، ص:386؛ نساب‏الأشراف، ج‏3، ص:75</ref>  

از ام سلمه دختر محمد بن طلحه همسر دیگر عبدالله نیز یاد شده که در عین تندخوئی اش نزد شوهرش بسیار عزیز بود. نقل شده ام سلمه بسیار با عبدالله تندی می‌کرد و با خشم با او سخن می‌گفت و عبدالله از او حساب می‌برد و با او مخالفت نمی‌کرد. گویند روزی عبدالله ام سلمه را سرخوش و شاد و دید و خواست تا با استفاده از فرصت از تند خوئی‌اش شکایت کند در همین حال به او گفت:ای دختر محمد به خدا آتش به قلبم می‌زند. . . هند درحالیکه با خشم به او خیره شده بود در میان سخنش گفت: چه چیزی قلبت را آتش می‌زند و عبدالله از او ترسید و به جای آنچه در دل داشت گفت:«دوستی ابوبکر صدیق.» ‌این‌گونه از خشم ام سلمه نجات یافت. <ref>لأغانی، ابوالفرج اصفهانى، ج‏21، ص: 79</ref>  

وی محمّد بن عبداللّه با کنیه«ابو عبداللّه» و لقب مهدی بود. مادر او هند دختر ابو عبیده اسدی بود. او را «صریح قریش» مى‌گفتند؛ زیرا علاوه بر پدران در میان مادران او تا قریش، کنیزى وجود نداشت و در نامه اش به منصور به‌این مطلب افتخار کرده است. <ref>مقاتل الطالبیین،207</ref> او را «نفس زکیه» و «مقتول احجار زیت» نیز نامیده‌اند. لقب نفس زکیه برخی براساس روایتی از پیامبر درباره کشته شدن یکی از فرزندانش؛ «نفس زکیه» در «احجار الزیت». ؛ یا پس از مرگش. ‏. <ref>ر. ک. یحیى بن حسین هارونى، الافاده فى تاریخ ائمّة الزیدیة، ص ١٠٧/ابن عنبه، عمدة الطالب فى انساب آل ‏ابى طالب، ص ٩۶/عبدالحسین امینى، الغدیر فى الکتاب و السنّة و الأدب، ج ٣، ص ٢٧٢.</ref> یا پدرش <ref>انساب الاشراف، ج ٣، ص ٧۶</ref> یا بخاطر شدت زهد و عبادت به «نفس زکیه» گرفته است. <ref>مروج الذهب، ج3،ص293</ref>  

گفته شده که مادرش چهارسال بر او حامله بود؛ در حالیکه پدرمادرش این تظاهر به حاملگی را از ترس این مى‌دانست که عبدالله محض بعد از هند با زنی دیگر ازدواج کند. <ref>مقاتل الطالبیین،207</ref>  

عبدالله محض از همان خردسالى، او را به همراه برادرش ابراهیم براى تعلیم نزد عبداللّه بن طاووس برده شد تا علم حدیث بیاموزد. از خود محمّد روایت شده است که براى تحصیل علم، به خانه انصار مى‌رفت و گاهى پشت در منزل آنها مى‌خفت و برخى گمان مى‌کردند برده صاحب‌خانه است.<ref>همان 211</ref>  

او از بزرگان طالبیان در زمان موسی و هارون عباسی بود و امام صادق او را در مدینه پرورده بود و یحیی اهل حدیث و فقه بود. او در قیام فخ در سال 169 با حسین بن علی حسنی همراهی کرد و عامل شتاب زدگی او در قیامش شد <ref>تاریخ‏الطبری، ج‏8، ص:193</ref> ولی پس از شکست‌این قیام نجات یافت و خود به پا خواست و بسیاری از مردم حرمین و یمن و مصر با او بیعت کردند. پس از آن برای مدتی به یمن و مصر و مغرب رفت و ناشناس به شرق بازگشت و به ماوراء‌النهر رفت و در‌این مدت هارون تلاش بسیاری برای دست یابی به وی انجام داد ولی به یحیی که به همراه 170 تن از یارانش به مدت دو سال و نیم نزد خاقان پادشاه ترکستان باقیمانده بود دست نیافت تا‌اینکه یحیی در سال 176/175 در طبرستان قیام کرد ولی پس از ناکامی در قیام امان نامه هارون که با خط او بود پذیرفت تا انیکه هارون بر خلاف تعهد خود او را زندانی کرد <ref>الکامل، ج‏6، ص:125</ref> و به گزارشی در زندان از گرسنگی از پای در آمد<ref>تاریخ‏الیعقوبى، ج‏2، ص:408</ref> ؛الکامل، ج‏6، ص:125‏ یا به گزارشی دیگر ناپدید گشت.<ref>الأعلام، ج‏8، ص:154</ref> بنابه گزارشی دیگر یحیی با توطئه حاکم زبیری مدینه بکار بن عبدالله زندانی و مسموم شده بود ولی با مباهله یا قسم دادنی که با او انجام داد از زندان هارون رها شد. <ref>تاریخ بغداد؛ ج‏14؛ ص115‏؛ تجارب‏الأمم، ج‏3، ص:511</ref> البته‌این حکایتی است که درباره موسی بن عبدالله برادر یحیی نیز ذکر شده.<ref>مروج‏ الذهب، ج‏3، ص:341</ref> و با توجه به اختلافات فراوانی که در سرنوشت یحیی و عاقبت وی در دربار هارون دیده می‌شود، به نظر می‌رسد در مورد موسی باشد.

احادیثی از موسی رسیده که غالبا از پدرش عبدالله نقل می‌کند<ref>رک. بحار الأنوار، المجلسی ج‏8 188</ref> و در ضمن روایت عبدالله محض آمده است. یحیی بن معین از ائمه جرح و تعدیل او را توثیق کرده است. <ref>تاریخ بغداد؛ ج‏13؛ ص27</ref> افرادی چون‏ عبدالعزیز الدراوردی، و إبراهیم بن عبداللّه بن حاتم الهروی، و عیسى بن عبداللّه العلوی، و سلمة بن بشر، و ابنه ‏عبداللّه بن موسى، و أبو صیفی الدمشقی، و مروان ابن محمّد الطاطری. ‏ از او روایت دارند. <ref>تاریخ مدینة دمشق؛ ج‏60؛ ص443</ref> موسی گزارش‌های بسیاری درباره برادرش نقل کرده و به عنوان یکی از کسانی که در باقیماندن خاطره برادرش نقش داشت شناخته می‌شود. <ref>تاریخ مدینة دمشق، ج‏60، ص: 445</ref>  

اما موسی به راه پدر خود رفت و به همراه وی دستگیر شد هنگامیکه در ربذه آل حسن را برای رفتن به هاشمیه نگهداشته بودند. منصور از آنها خواست تا یکی از خود را داوطلبانه دراختیارش بگذارند و بدانند که دیگر هرگز به نزدشان باز نمی‌گردد. پسربرادران عبدالله هرکدام برای‌اینکار داوطلب می‌شدند اما عبدالله گفت حاضر نیستم برادرانم داغ فرزندانشان را بچشند به همین جهت موسی را نزد منصور فرستاد. منصور که بسیار خشمگین بود فرمان داد تا او را تازیانه بسیاری زندند که برخی هزار تازیانه گویند موسی خود می‌گوید از شدت‌این ضربات از هوش رفته موسی می‌گوید وقتی به هوش آمدم منصور مرا به نزد خود خواند و دلیل‌این شکنجه خود را آتشفشان خشمى‌دانست که نتوانسته بود همه آن را بازگرداند و در ادامه او را تهدید کرد که اگر فدیه زندگی اش را ندهد او را بکشد. پس از‌اینکه موسی در‌این دیدار خود را نسبت به اقدامات خاندانش بی طرف دانست منصور از او خواست تا برادرانش محمد و ابراهیم را زند او بیاورد اما موسی حضور و تعقیب جاسوسان منصور را مانع از اعتماد و نزدیک شدن برادرانش به خود دانست و به همین دلیل منصور نیزبه والی حجاز فرمان دارد تا او را تعقیب نکند. مدتی گذشت تا‌اینکه با گزارش حاکم مدینه که به موسی مظنون بود دوباره تحت تعقیب قرار گرفت.<ref>تاریخ‏ الطبری، ج‏7، ص:544‏؛مقاتل الطالبیین، أبوالفرج الأصفهانی، ص:335</ref> براساس گزارشی که طبری نقل کرده موسی در‌این مقطع دوباره دستگیر شد و به زندان افتاد ودر زندان هاشمیه همراه خاندانش بود.<ref>تاریخ‏ الطبری، ج‏7، ص:544</ref>  

او سعایت حسن بن زید را عامل اصلی خشم منصور بر حسنیان مى‌دانست و از خدا می‌خواست انتقامشان را از وی بگیرد. <ref>الکامل فی التاریخ، ابن الأثیر، ج‏5، ص:514‏</ref>

موسی تا زمان هارون عباسی در بغداد زندگی کرد <ref>تاریخ بغداد؛ ج‏13؛ ص27.</ref> جایگاه موسی و وجهه او رقیبان را به توطئه ضدش وا می‌داشت از جمله عبدالله بن مصعب زبیری که پس از سوگندی که موسی به او القا کرد بطور ناگهانی از دنیا رفت و رسوا شد. آنچنان که پس از دفن، بلافاصله جسد زبیری در حالیکه به شدت بوی تعفن می‌داد از قبر بیرون زد و‌این مساله بار دیگر تکرار شد تا‌ایکه در بار سوم تخته‌های ساج را بر بالای جسد گذاشته و سپس خاک را روی آن ریختند تا‌اینکه دفن شد.<ref>مروج‏ الذهب، ج‏3، ص:341؛ شرح مقامات الحریری، ج‏1، ص: 293؛</ref> نظیر‌این حادثه در مورد یحیی بن عبدالله محض نیز نقل شده که به احتمال خطاست و این ماجرا درباره موسی بن عبدالله صحیح تر به نظر می‌رسد.<ref>تاریخ‏ الیعقوبى، ج‏2، ص:408</ref> ع  

موسى بن عبداللّه دوازده فرزند داشت که نه تای آن دختر بودند: زینب همسر محمد بن جعفر بن ابراهیم الجعفری؛ و فاطمة و ام ‏کلثومکه همسر پسر برادر منصور شد و رقیة که جایگاه والایی داشت همسر اسماعیل بن جعفر نواده جعفر بن ابیطالب، و خدیجة و صفیة و ام الحسن که مادرشان طلیحه بود و ملیکة همسر پسر عمویش، و سه پسر به نام‌های محمد که فرزندی از او نماند و ابراهیم، و عبداللّه بودند <ref>المجدی، ابن الصوفی، ص:232‏.</ref>  

از جمله ابوعبدالله شکر و پدرش ابوالبرکات الراشد بالله(متوفی 430 ق)، مجد المعالی و فلیته(متوفی 527 ه_) و فرزندانش از جمله‌هاشم (امارت527 ه- 549 ه) از چهره‌های معروف‌این امرایند.<ref>الشجرة المبارکة، الفخرالرازی، ص:22‏ الفخری، المروزی الأزوارقانی، الص:88‏ تاریخ أمراء المدینة المنورة؛ ص244‏</ref> موسى بن عبداللّه بن الجون‏ موسی بن عبدالله نوه اوست که از راویان بزرگ مرتبه حدیث بود که در سال 256 از دنیا رفت و از زهاد بود و از نسل او هجده امیر حجاز و ینبع بوده‌اند. <ref>عمدة الطالب، ابن عنبة، ص:114‏ الفخری، المروزی الأزوارقانی المتن 87</ref>  

أمّ سلمة بنت محمّد بن طلحة بن عبداللّه بن عبدالرحمن بن أبی‌بکر‏ نواده خلیفه اول ابوبکر و مادر دو پسرش عبدالله رضا و ابراهیم بود. <ref>تاریخ بغداد؛ ج‏13؛ ص27‏الشجرة المبارکة، الفخرالرازی، ص:21</ref> گویا در مدتی که موسی در عراق بود برای همسر ام سلمه که از نوادگان ابوبکر بود نامه نوشت و او را به آمدن به عراق خواند و در شعری به شوخی تهدید کرد که اگر مرا در عراق که کشور بی وفایی و خیانت است تنها بگذاری بعید نیست که من هووی برایت بگیرم که در برابر پدرانت بایستد و فضل و برتری آنان را نپذیرد و با هویی که با هوو‌های دیگر خود نباشد و تنها به دنبال راضی کردن همسر و همدمش باشد. <ref>مقاتل الطالبیین، أبوالفرج الأصفهانی، ص:337 تاریخ بغداد؛ ج‏13؛ ص27‏</ref> در پاسخ به‌این شعر موسی ربیع بن سلیمان که آزاد شده محمد و ابراهیم برادران موسی بود در شعری به وی پاسخ داد‌ایا دختر ابوبکر را با هوو فریب می‌دهی به جان خود سوگند که قصد گناهی بزرگ کرده‌ای. موسی خواست تا هدایای که ربیع به ام سلمه داده بود باز پس داده شود ولی همسرش سوگند خورد تاموسی هدایای که از ربیع گرفته را به دو برابر قیمت جبران نکند‌این کار را نپذیرد و موسی خواسته او را پذیرفت.<ref>مقاتل الطالبیین، أبوالفرج الأصفهانی، ص:338‏ تاریخ مدینة دمشق، ج‏60، ص: 448‏ ربیع الأبرار و نصوص الأخیار، زمخشرى؛ ج‏5؛ ص250</ref>  

نقل است که عاتکه یکی از همسران عبدالله محض و مادر عیسی و سلیمان و ادریس پس از شهادت عبدالله و در زمانی که منصور به حج رفته بود در حین طواف به منصور ‌رسید و به او گفت یتیمان عبدالله را دریاب که پدرشان در زندانت مرده و فرمان داده‌ای تا زمین هایشان را ضبط کنند. منصورفرمان داد تا زمین ها را به آنها بر گردانند. پس از‌اینکه زمین‌های عبدالله در اختیار خاندانش قرار گرفت بر سر‌اینکه‌این زمین ها فقط متعلق به فرزندان عاتکه است زیرا خلیفه به خواهش او زمین ها را به خواهش او بازگردانده یا مانند سایر اموال میان همه وارثان تقسیم شود، اختلاف شد. وارثان دیگر از جمله موسی اصرار داشتند که در آمد زمین ها بر اساس تقسیم عبدالله در اختیارشان قرار گیرد. آنان محروم شدن از‌این اموال را بهتر از تغییر شرایط عبدالله مى‌دانستند. ‌این ماجرا پس از فرمان منصور نسبت به تایید تقسیم عبدالله پایان یافت.<ref>مقاتل الطالبیین، أبوالفرج الأصفهانی، ص:339</ref>  

ابراهیم بن حسن بن حسن مشهور به ابراهیم غَمْر. <ref>در مطالب این بخش از کتاب ابراهیم غمر تالیف سروران ارجمند دکتر سید محمد سامانی و محمد مهدی بحر العلوم بسیار بهره بردم</ref> مشهور ترین کنیه‌های ابراهیم، ابواسماعیل <ref>عمدة الطالب، ص197</ref> ابوالحسن <ref>مراقد المعارف، ج 1، ص 34؛ مقاتل الطالبیین، ص 215.</ref> و ابواسحاق.<ref>سر السلسلة العلویة، ص 39.</ref> لقب ابراهیم "غَمر" بود که آن را به خاطر زیبایى و سخاوت فراوان و فضایل اخلاقى ابراهیم به او داده بودند. <ref>عمدة الطالب، ص 197. تحفة لب اللباب، ص 46.</ref> با توجه به سن او به هنگام وفات او در سال 78 هجری به دنیا آمده و یکسال از برادرش حسن و 8 سال از عبدالله کوچکتر بود.  

علی‏ بن‏ حسن‏ بن‏ حسن‏ بن حسن بن علی (ع). ملقب به سجاد به معنای بسیار سجده کننده) و الاغر (درخشان پیشانی) و علی الخیر به خاطر فضیلت و تلاشش در عبادت و بندگی اش برای خدا. مشهور بود که در مدینه زوجی عابدتر از علی بن الحسن مثلث و همسرش زینب دختر عبدالله بن حسن نیست.<ref>تاریخ الإسلام، ج9 226</ref> و به خاطر عبادت به آنها زوج صالح می‌گفتند. <ref>مقاتل‏الطالبیین، ص:174</ref> وی را زین‌العابدین و ذوالثفنات نیز لقب داده‌اند.<ref>تحفة الأزهار، ج‏1، ص:221</ref> وى برادرزاده و داماد عبداللَّه محض وکنیه‏اش ابوالحسن ومادرش ام عبداللَّه دختر عامر کلابى بود. ‏

به نقل ابوالفرج، سفاح به پدر علی (حسن مثلث چشمه‏اى)در «ذو خشب» کشیده بود و نام آن چشمه «چشمه‏ى مروان» ‏بود. ‏حسن پسرش على را گاه و بیگاه برای سر کشى آن مزرعه می‌فرستاد. ‏

على از پدرش اطاعت می‌کرد و به‌سرکشى آنجا می‌رفت اما برای احتیاط در حلال و حرام آب آشامیدنى را از مدینه با خودش می‌برد ولی آب از چشمه‏ى مروان نمی نوشید.<ref>المجدی، ابن الصوفی، ص:254 ‏</ref>  

درباره حضور قلب او در نماز گفته شده: در حالیکه در راه مکه نماز می‌گذاشت. ‏ناگهان یک افعى به‌سوى سجاده‏اش پیش رفت و از لباسش بیرون آمد ولی او همچنان به‌نماز ایستاده بود تا پس از چند دقیقه آن افعى از گریبانش سر در آورد و راه خود گرفت و رفت. ‏على بن حسن در طى این مدت که افعى در پیراهنش مى‏لولید نه تنها نمازش را نبرید و ‏اضطراب و هراس نشان نداد بلکه آثار اضطراب و پریشانی نیز در چهره‏اش دیده نشد. <ref>‏الأمان من أخطار الأسفار و الأزمان، ص: 127</ref>  

عیسى بن عبداللَّه از پدرش روایت می‌کند:‏که ریاح بن مره، حاکم مدینه که در آن وقت، زندانبانی آنان را نیز در دار مروان عهده دار بود، پس از نماز صبح من و قدامة بن موسى را به حضور می طلبید و با ما ‏ساعتى به گفتگو می‌نشست. ‏یک روز که مثل همیشه صبحگاهان با هم نشسته بوده و صحبت می‌کردیم. مردى پشمینه پوش از در آمد و ‏ریاح کارش را پرسید. آن مرد گفت:«می‌خواهم با خانواده‏ام در زندان بسر ببرم. مرا هم زندانى کنید.» ‏او على بن الحسن بود. ‏

ریاح گفت:‏«مسلم است که امیرالمؤمنین منصور این تسلیم را درباره‏ى شما منظور خواهد داشت (‏در تعذیب و شکنجه به)شما تخفیف خواهد داد. ‏»و او را هم به زندان برد. <ref>‏الکامل فی التاریخ، ابن الأثیر، ج‏5، ص:522</ref>  

وقتى می‌خواستند سادات بنى الحسن را زنجیر کنند تا آنان را به حضور منصور ببرند. ‏على بن الحسن به نماز ایستاده بود. در میان غل و زنجیرهائى که آماده شده بود، زنجیرى بسیار سنگین و دردناک بود. که هیچکس طاقت فشارش را نداشت. همه از این زنجیر ‏شانه تهی کرده و فرارمی‌کردند. ‏در این وقت على بن الحسن نمازش را به پایان رسانید. ‏بی‌درنگ پاهایش دراز کرد و گفت:‏‏ از این زنجیر چقدر بی تابی می‌کنید. ‏بعد پاهایش را دراز کرد و گفت به‌اینها ببند.  

هنگامى که عبداللَّه بن حسن و سادات این خاندان را به فرمان منصور عباسی از مدینه به ‌کوفه می‌بردند ‏زینب ‏همسر على بن الحسن، گریه می‌کرد و می‌گفت:‏«و اعبرتا من الحدید و العباد و المحامل المعراه» (وای از آهن و ‏غل و زنجیر و محمل‌های برهنه)‏

در آن روز که آل حسن بن على را به زندان هاشمیه تحویل می‌دادند على بن الحسن بر در زندان سر بآسمان ‏برداشت و گفت:‏

‏- پروردگارا اگر گناهان ما این زندان را براى ما ایجاب کرده بر ما سخت بگیر، آنچنان بر ما سخت بگیر ‏که رضاى تو از ما تأمین شود. ‏

آل حسن بن على که در زندان هاشمیه محبوس بودند اوقات نماز را با تسبیح على بن حسن تشخیص می‌دادند. ‏

یکی از نجات یافتگان زندان هاشمیه می‌گوید:‏زندان ما آن چنان تیره و تاریک بود که ما نمى‏توانستیم از اوقات نماز را بشناسیم چون روشنائى نمى‏دیدیم. ‏از وقتى که على بن حسن به زندان آمد بر ترتیب عبادت او اوقات نماز برای ما مشخص می‌شد. <ref>مقتل الحسین(ع)، الخوارزمی، ج‏2، ص:122</ref> ‏آنان نقل می‌کنند ما با على بن الحسن در یک زندان محبوس بودیم. رنج زندان لاغرمان‏ کرده بود. تا آنجا می‌توانستیم به هنگام نماز و وقت خواب زنجیر را از پا و گردن خود در بیاوریم. ‏البته هر وقت که از سرکشى زندان‏بانان می ترسیدیم با دست خود زنجیرهایمان را بپا و گردن خود مى‏بستیم. ‏

اما على بن الحسن هیچوقت. نه وقت نماز و نه وقت خواب از زنجیر در نمى‏آمد. ‏

روزى عمویش به او گفت:‏

‏- چرا زنجیر از گردنت در نمى‏آورى پسرک من! على در جواب گفت:‏

‏- نه، به خدا این زنجیر را از خود دور نمى‏سازم تا روزى که در پیشگاه عدل الهى از منصور بپرسم به چه ‏گناه مرا باین زنجیر بسته است. ‏  

‏ نقل است عبداللَّه بن حسن که در روزهای آخرزندگی در زندان از رنج زندان به جان آمده بود، به برادرزاده‏اش على گفت:‏«مى‏بینى که چه مى‏کشیم. آیا از درگاه خدا نمی خواهی که ما را از این بلا برهاند. ‏»

على بن حسن دیر زمانى خاموش ماند و سپس گفت:‏ ما را در بهشت مقامى است که جز با تحمل این مشقت‌ها نمى توانیم آن مقام را دریابیم و منصور هم در ‏جهنم عذابى به پیش دارد که فقط کیفر این مظالم است. او باید ما را شکنجه دهد تا آن را دریابد. ‏اگر بر این آزارها بردبار بمانیم هر چه زودتر جان می‌سپاریم و از این اندوه و محنت رها مى‏شویم. انگار که ‏رنجى نبرده‏ایم. ‏اکنون اگر می‌خواهید دعا کنید تا از رنج و محنت شما کاسته شود و در عذاب ابوجعفر نیز تخفیف یابد. ‏»

به روایتی اینان پس از سه روز از این گفتگو از دنیا رفتند. در روز سوم على بن الحسن که به نماز ایستاده بود، به سجده رفت و دیگر سر از سجده بر نداشت. ‏عمویش عبداللَّه بن حسن گفت:‏‏«برادرزاده‏ام خوابش برده. بیدارش کنید. ‏ وقتى نگاهش دارند دیدند از این دنیا رفته. ‏»

عبداللَّه گفت:‏‏«خدا از تو راضى باشد اى برادرزاده‏ى من. من می‌دانستم از این مرگ بیمناکى.»

على بن الحسن در روز بیست و سوم ماه محرم سال صد و چهل و شش در زندان منصور در حال سجده جان سپرد <ref>تحفة الأزهار، ضامن بن شدقم، ج‏1، ص:221</ref> او ‏به وقت مرگ چهل و پنج سالش بود. ‏ <ref>مقاتل الطالبیین، أبوالفرج الأصفهانی، ص:174</ref>

پس از شهادت علی، همسرش زینب پیوسته جامه‏هاى پشمینه و کهنه مى‏پوشید تا از دنیا ‏رفت و همیشه در شیون و گریه بود. و هیچ گاهى بر منصور نفرین نکرد که مبادا تشفّى نفسى براى او حاصل ‏شود و از ثوابش کاسته گردد تنها مى‏گفت:‏«یا فاطر السّماوات و الارض، یا عالم الغیب و الشّهادة، و الحاکم بین عباده، احکم بیننا و بین قومنا بالحقّ، و ‏انت خیر الحاکمین. ‏»  

ابراهیم از بزرگان خاندان خود و شخصیت محترم و برجسته اى بود، وی را به بزرگواری و شرافت ستوده‌اند و او را عالمی از عالمان آل محمد و بزرگی از بزرگان هاشمی و سروری گرانقدر و بلند مرتبه و بزرگ جایگاه و دارای همه نیکی ها و فضیلت ها و صورت و سیرت نیکو و دودمان پا ک و بی ‏نظر با عفت و دین و فصاحت و بلاغت و مروت و شهامت و شجاعت وصف کرده‌اند. ابراهیم و از راویان مشهور علوی است و از طریق پدر حسن مثنی از جدش امام علی(ع) از پیامبر(ص) حدیث نقل کرده است. همچنین راوی او حدیث مادرش فاطمه بنت الحسین (ع) است. ابن حجر عسقلانی حدیث ردّ شمس برای امام علی (ع) را از فضل بن مرزوق از ابراهیم غمر روایت کرده است.  

رقیه: نام مادر وی ربیحه یا ذبیحه دختر محمد بن عبدالله بن ابی‌امیه بن مغیرة از تیره بنی مخزوم قریش بودند. ؛ همسر عموزاده اش ابراهیم بن عبدالله محض؛ خدیجه: مادر وی نیز همان ربیحه یا ذبیحه دختر محمد بن عبدالله بن ابی‌امیه بن مغیرة از تیره بنی مخزوم قریش بود. ؛ حسنه؛ فاطمه؛ ام‌اسحاق. یعقوب: از رمیحه دختر عبدالله بن ابی امیه مخزومی بود. که در کودکی درگذشت؛ محمداکبر؛ محمد دیباج اصغر: وی را از‌این رو به محمد دیباج می‌خواندند که فرد زیبایی بود. ‏آنچنانکه دسته دسته به تماشاى محمد بن ابراهیم مى‏آمدند. مادر او أم ولد(کنیز) بود که به نام عالیه(عافیه) خوانده می‌شد. مرقد محمد دیباج که به شیوه‌ای وحشیانه توسط منصور شهید شد در هاشمیه است.  

اعلام قاموس تراجملأشهرالرجالوالنساءمنالعربوالمستعربینوالمستشرقین، خیرالدینالزرکلى(م1396)، بیروت، دار‏العلم‏للملایین، طالثامنة، 1989.

الأغانی، علىبن الحسینأبوالفرج الإصفهانی، ابوالفرج اصفهانىدارإحیاءالتراث العربی‏بیروت، چاپاول، م1994/‏ق‏1415. ‏

الافادهفىتاریخ ائمّةالزیدیة، یحیىبنحسینهارونى،

الإقبال بالأعمالالحسنةابنطاووس، علىبنموسى، (طالحدیثة)آلالبیت‏قم، چاپاول، ‏‎‎‎‏1417ق‏

‎الأمالی، ‏طوسى، محمدبنالحسن، قم، چاپاول، 1414ق

‏الثقات، محمدبنحبانبنأحمدأبوحاتمالتمیمیالبستی، الناشردارالفکر، الطبعةالأولى، 1395–1975، تحقیقالسیدشرفالدینأحمد

‎‎الکافی(طالإسلامیة)کلینى، محمدبنیعقوب، تهران، چاپچهارم، 1407ق

‎‏‏‏الوافیبالوفیات، صلاحالدینخلیلبنأیبکبنعبداللهالصفدی(المتوفى764هـ)، محققأحمدالأرناؤوطوترکیمصطفى، الناشردارإحیاءالتراث–بیروت،  

امالی، طوسى، محمدبنالحسن، قم، چاپاول، 1414ق. ‏

الأمانمنأخطارالأسفاروالأزمان، ابنطاووس، علىبنموسى، مؤسسةآلالبیتعلیهمالسلام‏‏قم، چاپاول، 1409ق. ‏

‏‎‏بحارالأنوارمجلسى، محمدباقربنمحمدتقى، دارإحیاءالتراثالعربی‏بیروت، چاپدوم، 1403ق. ‏

بصائرالدرجات فیفضائلآلمحمّدصلّىاللهعلیهمصفار، محمدبنحسن، مکتبةآیةاللهالمرعشیالنجفی‏ایران؛ قم، چاپ‏دوم، ‏‏1404ق. ‏

تاریخ الاسلامووفیاتالمشاهیروالأعلام، شمسالدینمحمدبناحمدالذهبى(م748)، تحقیقعمرعبدالسلامتدمرى، ‏بیروت، ‏دارالکتابالعربى، طالثانیة، 1413‏

‎‎تاریخ المدینةالمنورةابنشبهنمیرى، عمربنشبه، ناشردارالفکرقم، چاپاول، 1410ق. ‏

تاریخ الیعقوبى، احمدبنأبىیعقوببنجعفربنوهبواضحالکاتبالعباسىالمعروفبالیعقوبى(مبعد292)، بیروت، دار‏صادر، ‏بىتا.

تاریخ بغدادخطیببغدادى، احمدبنعلى، دارالکتبالعلمیةبیروت، چاپاول، 1417ق. ‏

تاریخ کوفه/براقى، حسین، ترجمهسعیدرادرحیمىآستانقدسرضوى‏مشهدمقدس، چاپاول، 1381ش. ‏

تاریخ مدینهدمشق، ابنعساکر؛ ابوالقاسمعلىبنحسنبنهبةاللّهشافعىدمشقى(499ق)، اوّل‏دارالفکر، بیروت‏، 1415‏

‎‎تجاربالأمم، ابوعلىمسکویهالرازى(م421)، تحقیقابوالقاسمامامى، تهران، سروش، طالثانیة، 1379ش.

تحفةالازهاروزلالالانهارفینسبابناءالائمةالاطهار، ضامنبنشدقمالحسینىالمدنى‏، دفترنشرمیراثمکتوب‏، تهران‏، ‏‏1378‏ش‏، اوّل‏

تذکرة الخواص‏، سبط بن جوزى‏، 654 ق‏، منشورات الشریف الرضى‏، قم‏، 1418 ق‏، اوّل‏

تقریب المعارف، ابوالصلاحالحلبى، تقىبننجم، الهادى‏قم، چاپاول، 1404ق. ‏

‏تهذیب التهذیب، أحمدبنعلیبنحجرأبوالفضلالعسقلانیالشافعی، دارالفکر–بیروت، الطبعةالأولى، 14041984

‏تهذیب الکمال، یوسفبنالزکیعبدالرحمنأبوالحجاجالمزی، مؤسسةالرسالة–بیروت، الطبعةالأولى، 1400–1980، تحقیقد. بشارعوادمعروف

تیسیرالمطالب فیأمالیأبیطالب، سیدیحیىبنحسینبنعلیبنأبیطالب، صنعاء، چاپاول، ق‏1422.22. ‏

جمهرةأنسابالعرب، ابنحزم(م456)، تحقیقلجنةمنالعلماء، بیروت، دارالکتبالعلمیة، طالأولى، 1403/1983. ‏

ربیع الأبرارونصوص الأخیار، ابوالقاسممحمودبنعمرزمخشریزمخشرىمؤسسةالأعلمیللمطبوعات‏بیروت، چاپاول، م/1999ق1412.

رجال الکشیإختیارمعرفةالرجالکشى، محمدبنعمر، مؤسسهنشردانشگاهمشهد، چاپاول، 1409ق. ‏

رجال النجاشیفهرستأسماءمصنفیالشیعة، نجاشی، احمدبنعلى، قم، چاپششم، 1365ش. ‏

الشجرةالمبارکةفیأنسابالطالبیة، فخررازى‏، 606ق‏، مکتبةآیةاللهالمرعشىالنجفى‏، قم‏، 1419ق‏، دوم‏

شرح الأخبارفیفضائلالأئمةالأطهارعلیهمالسلامابنحیون، نعمانبنمحمدمغربى، جامعهمدرسین‏قم، چاپاول، 1409‏

شرحمقاماتالحریریأبیعباسأحمدبنعبدالمؤمنبنموسىالقیسیالشریشی، بیروت، چاپدوم، م/2006‏ق‏1427‏

الطبقات الکبرى، محمدبنسعدبنمنیعالهاشمیالبصری(م230)، تحقیقمحمدعبدالقادرعطا، بیروت، دارالکتبالعلمیة، ‏ط‏الأولى، 1410/1990.

طرفمنالأنباءوالمناقبابنطاووس، علىبنموسى، مشهد، چاپاول، 1420ق. ‏

عمدةالطالب فیأنسابآلأبىطالب‏، ابنعنبهحسنی‏، متوفی828ق‏، انصاریان‏، قم‏، 1417ق‏

الفائقفیغریبالحدیثزمخشرى، محمودبنعمر، دارالکتبالعلمیةبیروت، چاپاول، 1417ق. ‏

الفرجبعدالشدة، تنوخى‎‏‏أبوعلیمحسنبنعلیتنوخی، بیروت، چاپ، م1975‏

الکاملفیالتاریخ، عزالدینأبوالحسنعلىبنابىالکرمالمعروفبابنالأثیر(م630)، بیروت، دارصادردار‏بیروت، ‏‏1385/1965.

کتابالمردفاتمنقریشلأبىالحسنعلىبنمحمدالمدائنى135225)‏

‏کتابالمعرفةوالتاریخ، أبویوسفیعقوببنسفیانالبسوى(م277)، تحقیقاکرمضیاءالعمرى، بیروت، مؤسسةالرسالة، ط‏الثانیة، ‏‏1401/1981.

کتابجملمنانسابالأشراف، أحمدبنیحیىبنجابرالبلاذرى(م279)، تحقیقسهیلزکاروریاضزرکلى، بیروت، دار‏الفکر، ‏طالأولى، 1417/1996.

لباب الأنسابوالألقابوالأعقاب، أبوالحسنظهیرالدینعلیبنزیدالبیهقی، الشهیربابنفندمه(المتوفى565هـ)بیتابیچا

المجدیفیأنسابالطالبیین‏، ابنصوفىنسابه‏، وفات466ق‏، مکتبةآیةاللهالمرعشىالنجفى‏، قم‏، 1422ق‏

المحاسنبرقى، احمدبنمحمدبنخالد، دارالکتبالإسلامیةقم، چاپدوم، 1371ق. ‏

مروج الذهبومعادنالجوهر، أبوالحسنعلىبنالحسینالمسعودی(م346)، تحقیقاسعدداغر، قم، دارالهجرة، چدوم، 1409. ّ

المزارقزوینى، سیدمهدى، ناشردارالرافدین‏بیروت، چاپاول، 1426ق. ‏

مستدرکالوسائلومستنبطالمسائلنورى، حسینبنمحمدتقى، مؤسسةآلالبیتعلیهمالسلام‏قم، چاپاول، 1408ق. ‏

معجم رجالالحدیثوتفصیلطبقاتالرجال، خویى، سیدابوالقاسمموسوى، بیتا

‎‎مقاتلالطالبیین، ابوالفرجعلىبنالحسینالأصفهانىتحقیقسیداحمدصقر، بیروت، دارالمعرفة، بىتا.

مقتل الحسین ‌علیه‌السلام، ‏، موفق بن احمد خوارزمى‏، انوار الهدى‏، قم‏، 1423 ق‏، دوم‏

المنتظمفىتاریخالأمموالملوک، أبوالفرجعبدالرحمنبنعلىبنمحمدابنالجوزى(م597)، تحقیقمحمدعبدالقادرعطا‏و‏مصطفىعبدالقادرعطا، بیروت،

دارالکتبالعلمیة، طالأولى، 1412‏

منتقلهالطالبیه، ابنطباطباعلوىاصفهانى، ابراهیمبنناصر، المکتبهالحیدریه‏قم، چاپاول، 1377ش. ‏

مهجالدعواتومنهجالعبادات، ابنطاووس، علىبنموسى، دارالذخائرقم، چاپاول، 1411ق. ‏

نوادرالمخطوطاتعبدالسلاممحمدهارون(گردآورنده)، شرکةمکتبةومطبعةمصطفىالبابیالحلبی‏قاهرة، چاپدوم، م/1972ق‏1393.

‏نور الأبصار فی مناقب آل بیت النبی المختار صلى الله علیه و آله و سلم‏، مؤمن بن حسن شبلنجى‏، رضى‏، قم‏، بی تا