زیدیه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''زیدیه''' از جمله مذاهب [[شیعه]] به‌شمار می‌‎رود که پیروان آن همچون دیگر شیعیان پس از [[محمد بن عبد‌الله (خاتم الانبیا)|پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه وآله)]] به مرجعیت [[اهل بیت|اهل‌بیت]] و نیز [[امامت]] [[علی بن ابی طالب|علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)]] و فرزندان ایشان معتقدند.

== پیدایش ==

گروه سوم، شیعیانی بودند که گویا اعتقاد به امامت امام معینی نداشتند و بر آن بودند که امامت در آن گروه از فرزندان [[فاطمه بنت محمد (زهرا)|فاطمه (سلام‌الله علیها)]] استمرار خواهد یافت که دارای شرایط معینی باشد، از جمله آنکه بر علیه ستمگران و ظالمان خروج نماید.

این گروه، پس از آنکه [[زید بن علی|زید بن علی بن حسین (علیه‌السلام)]] در دوران حکومت هشام بن عبدالملک اموی دست به قیام زد، گرد او جمع شدند و او را امام خود دانستند و زیدیه نام گرفتند<ref>قواعد عقائد آل‎محمد، نقل در عدة الـاکیاس فی شرح معانی الـاساس، ج2، ص139؛ مسائل الإمامة، ص42؛ فرق الشیعة، ص53.

</ref>. زید بن علی بن حسین بن علی بن أبی‎طالب(علیه‌السلام) در سال 75 هجری ق، در [[مدینه]] متولد شد و پس از طی مراتب کمال و تربیت در دامان امام سجاد(علیه‌السلام) و برادر بزرگتر خود [[محمد بن علی (باقر العلوم)|امام باقر (علیه‌السلام)]] عاقبت در سال 122 هجری در قیامی خونین در [[کوفه]] بر دستگاه خلافت جائر اموی شورید و به شهادت رسید<ref>تاریخ الطبری، ج3، ص380؛ مروج الذهب، ج 3، ص 28؛ الکامل فی التاریخ، ج 5، ص 497.</ref>. از آن پس، علویان بسیاری با الهام از قیام او که خود ملهم از قیام امام حسین(علیه‌السلام) در عاشورای 61 هجری ق، بود؛ در جای جای سرزمین‎های اسلامی دست به قیام و مبارزه زدند و مکتبی با نام زیدیه شکل گرفت که گروه قابل توجهی از شیعیان در مراکز عمده جهان اسلام خود را پیرو آن می‎دانستند.

== زیدیه پس ازشهادت زید بن علی بن الحسین ==  

آنان پس از اعتقاد به برحق بودن  امامت علی (علیه‌السلام) بعد از پیامبر، و امامت حسن (علیه‌السلام) و حسین (علیه‌السلام)، امامت را منحصر در فرزندان آن دو می‌دانند و معتقدند هر کدام از ایشان که دارای شرایط باشد و مردم را به امامت خود دعوت و علیه ظلم و ستم قیام کند، او امام خواهد بود. به همین دلیل، آنان پس از [[حسین بن علی (سید الشهدا)|امام حسین (علیه‌السلام)]] به امامت زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‎طالب (علیه‌السلام) معتقدند و خود را پیرو او می‌دانند<ref>اوائل المقالات، ص39؛ فرق الشیعة، ص55؛ مروج الذهب، ج3، ص231؛ مقالات الإسلامیین، ج1، ص65.</ref>.

پس از زید بن علی (علیه‌السلام) و فرزندش یحیی که تا پایان قرن دوم در طول بیش از نیم قرن، دست به قیام زدند و به عنوان امامانی جامع شرایط برای زیدیه مطرح بودند، عبارت‌اند از:

ـ محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السلام)، معروف به [[نفس زکیه]] که در سال 145 ق، و در زمان خلافت [[منصور عباسی]] در قیامی خونین در مدینه به شهادت رسید.

ـ حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‎طالب (علیه‌السلام) معروف به [[شهید فخ]] که در سال169 ق، در زمان خلافت [[هارون الرشید|هارون الرشید عباسی]] در مکه مکرمه قیام کرد و در منطقه‎ای به نام فخ به شهادت رسید.

ـ [[یحیی بن عبدالله المحض|یحیی بن عبدالله]]، برادر دیگر نفس زکیه، که پس قیام شهید فخ و مشارکت در آن، در منطقه دیلم در شمال ایران دست به قیام و شکل دادن حرکتی جدید زد، ولی به زودی توسط هارون خلیفه عباسی دستگیر شد و به زندان افتاد و در زندان درگذشت.

ـ [[ادریس بن عبدالله]]، برادر چهارم نفس زکیه نیز پس از جان در بردن از واقعه فخ، به مغرب دور گریخت و در آنجا با کمک برخی صاحب نفوذان مخالف حکومت عباسیان، تشکیل حکومت داد و پایه‎گذار حکومت ادریسیان، به عنوان اولین حکومت با گرایش زیدی، شد؛ حکومتی که پس از او نیز سال‌ها ادامه یافت و از نسل او در آن دیار حکومت ‎کردند<ref>برخی از منابع زیدیه از جمله الأحکام فی الحلال و الحرام؛ الإفادة فی تاریخ الأئمة السادة و حقائق المعرفة، از ادریس بن عبدالله در ردیف امامان زیدیه در این دوره یاد نکرده است.

</ref>. ـ محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‎طالب(علیه‌السلام)، معروف به [[ابن طباطبا]]، که در سال 199 ق، در زمان [[مامون عباسی]] در قیامی که [[ابوالسرایای سرّی]] فرماندهی آن را بر عهده داشت به عنوان امام زیدیه مطرح شد. وی در اثنای قیام در همان سال بر اثر بیماری درگذشت.

همزمان با اوج‎گیری مبارزات زیدیه در قرن دوم، برخی نظریه‎پردازان و متکلمان زیدی نیز متاثر از جو حاکم بر آن دوره، به طرح مباحث مختلف کلامی روی آوردند و نظریات آنان موجب پیدایش نخستین دسته‌بندی‌ها در میان زیدیه شد.

این اختلافات بیش از هر چیز به بحث امامت و رهبری جامعه باز می‎گشت. زیرا آنان در اصول کلی مورد اختلاف متکلمان آن دوره و مباحثی همچون توحید و نفی تشبیه و تجسیم و بحث عدل الهی و نفی جبر، دیدگاه‌های تقریبا یکسانی ارائه می‌کردند و اختلاف چندانی نداشتند. مهم‌ترین فرقه‌های زیدیه در این مقطع عبارت بودند از:  

[[جارودیه]]، [[صالحیه]] و [[سلیمانیه]]<ref>فرقه‎های اولیه زیدیه مختلف و متعدد ذکر شده است؛ نشوان بن سعید حمیری (متوفای 573 ق) در الحور العین، و محمد بن حسن دیلمی (متوفای 711 ق) در قواعد عقائد آل‎محمد از جمله شخیت‌های زیدیه‌اند که از سه فرقه بتریه و جریریه و جارودیه نام ‎برده‌اند. ر. ک: الحور العین، ص155؛ قواعد عقائد آل‎محمد، مخطوط، نقل شده در عدة الأکیاس فی شرح معانی الأساس، ج2، ص140.

</ref>.

شخصیت‌ها و امامانی در میان زیدیه ظهور کردند که نقش بسیار مهمی در تدوین و احیای مجدد زیدیه به عنوان یک مذهب داشتند که در رأس همه قاسم بن ابراهیم، مشهور به [[قاسم رسّی]] (متوفای 246 ق)، و [[احمد بن عیسی بن زید]] (متوفای 247 ق)، قرار می‌گیرند. این شخصیت‌ها اگر‌چه در مبارزات سیاسی خود موفقیتی کسب نکردند و مجبور به گوشه‎گیری شدند، ولی با تالیف کتاب‌ها و رساله‎های متعدد و ارزشمندی به زیدیه به عنوان یک مذهب سر وسامان بخشیدند.

== دولت ادریسیان ==

در خصوص زندگی ادریس بن عبدالله و جانشینان او اطلاعات زیادی در اختیار نیست و منابع زیدیه نیز کمتر به آن پرداخته‎اند، ولی مسلّم است که ادریس پس از چند سال حکومت و احتمالاً در سال 177 ق، با دسیسه هارون الرشید مسموم شد و به شهادت رسید و پس از شهادتش، عده‎ای از فرزندان و نوادگان او [[دولت ادریسیان]] را تا بیش از دو قرن استمرار بخشیدند، و در مقطعی از قرن پنجم با کنار زدن امویان، بر اندلس نیز تسلط یافتند<ref>بخشی از کتابِ أخبار فخ، تألیف شخصیت زیدیه [[احمد بن سهل رازی]] (متوفای قرن چهارم)، به اخبار ادریس بن عبدالله اختصاص یافته است، ببینید: أخبار فخ و خبر یحیی بن عبدالله و أخیه إدریس بن عبدالله، صص54-67؛ برای اطلاع بیشتر از شرح حال ادریس بن عبدالله و دولت ادریسیان، علاوه بر منابع زیدیه ذکر شده در بخش معرفی امامان زیدیه در قرن سوم و دیگر منابع تاریخی همچون تاریخ الطبری، ج6، ص416؛ الکامل، ج4، ص13؛ مروج الذهب، ج3، ص326، ر. ک: کتاب الأدراسة حقائق جدیدة.

</ref>.

== دولت طبرستان و دیلمان ==

اولین حضور پیشوایان زیدیه در ایران به قرن دوم ق، و به قیام یحیی بن زید بن علی (علیه‌السلام) در خراسان و پس از آن به نهضت یحیی بن عبدالله، برادر نفس زکیه، در منطقه [[دیلمان]] باز می‎گردد که هیچ یک موفقیت پایداری پدید نیاورد.  

درسال 250 ق، حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‎طالب (علیه‌السلام)، معروف به داعی کبیر، با کمک مردم دیلم و [[طبرستان]] قیام کرد و اولین حکومت علویان زیدی را در شمال ایران تشکیل داد. این حکومت در طول چندین قرن با فراز و نشیب‌ها و فاصله‌های زمانی بسیار، تا قرن دهم هجری استمرار یافت.

پس از وفات داعی کبیر در سال 270 ق، برادرش محمد بن زید که او نیز داعی خوانده می‎شد، جانشین او شد. محمد بن زید در سال 287 ق، در جنگ با [[سامانیان]] در [[گرگان]] کشته شد<ref>شرح حال حسن بن زید و برادرش محمد بن زید را ببینید در: التاجی فی أخبار الدولة الدیلمیة، بخش منتشر شده در أخبار أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، صص19-23؛ تاریخ طبرستان، صص228-259؛ تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، صص201-214؛ التحف شرح الزلف، صص161-166.

</ref>. منابع زیدیه در امام دانستن این دو برادر هماهنگ نیستند و اغلب آنان را واجد شرایط این مقام نمی‎دانند و از آنان به عنوان امام یاد نمی‎کنند<ref>برخی از منابع زیدیه به انتقاد صریح و تند از حسن و محمد بن زید نیز پرداخته‎اند و از آن جمله احمد بن موسی طبری (متوفای 340 ق) از هادی یحیی بن حسین (متوفای 298 ق) روایت می‎کند، که گفته است: «جایگاه حسن و محمد بن زید در نزد خدا همانند جایگاه سبکتکین و برادر اوست که نوکر حلقه به گوش بنی‎عباس بودند، بلکه این دو به دلیل خویشاوندی با پیامبر، جرمشان سنگین‎تر است.» المنیر، ص172.

</ref>. ولی زمانی که [[حسن اطروش]]، فرزند علی بن حسن بن علی بن عُمر بن زین‎العابدین(علیه‌السلام)، معروف به ناصر کبیر، در سال‌های پایانی قرن سوم و اوایل قرن چهارم ق، در همین منطقه حکومت را به دست گرفت، همه زیدیه بر مقام امامت او اتفاق نظر داشتند و او را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین امامان خود شناختند. ناصر اطروش پایه‎های حکومت شیعی را در شمال ایران تحکیم کرد و دشمنان شیعه را سرکوب نمود و در سال 304 ق، در آمل وفات یافت و در همان شهر که مرکز فرمانروایی او نیز بود، به خاک سپرده شد و تاکنون قبر او به عنوان مزار مورد توجه است<ref>شرح حال و اخبار ناصر کبیر را ببینید در: التاجی فی أخبار الدولة الدیلمیة، بخش منتشر شده در أخبار أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، صص23-33؛ تتمة المصابیح، المصابیح، صص602-607؛ الإفادة فی تاریخ الأئمة السادة، صص117-126؛ الحدائق الوردیة فی مناقب أئمة الزیدیة، ج2، صص55-79؛ مآثر الأبرار فی تفصیل مجملات جواهر الأخبار، ج2، صص620- 632؛ التحف شرح الزلف، صص184-187؛ تاریخ طبرستان، صص268-275.</ref>.

پس از ناصر اطروش، فرزندان او با دیگر علویان و احیانا با خود بر سر حکومت درگیر شدند، ولی در میان جانشینان ناصر، حسن بن قاسم که از سرداران ناصر کبیر و از نوادگان امام حسن و معروف به داعی صغیر بود، موفق‎تر از دیگران حکومت زیدیه را رهبری کرد<ref>منابع زیدیه در امام دانستن حسن بن قاسم نیز اتفاق نظر ندارند و بسیاری از او در ردیف امامان زیدیه نام نمی‎برند. شرح حال او ببینید در: الإفادة فی تاریخ الأئمة السادة، ص132؛ مآثر الأبرار فی تفصیل مجملات جواهر الأخبار، ج2، صص633- 634؛ التحف شرح الزلف، 188؛ تاریخ طبرستان، صص274-292؛ تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، صص221-223</ref>.

ـ [[مهدی ‎الدین‎الله محمد]]، فرزند [[حسن بن قاسم داعی صغیر]]، معروف به ابن‎داعی که در اواسط قرن چهارم در سال 353 ق، از بغداد به شمال ایران آمد و عهده‎دار منصب امامت زیدیه شد و در سال 360 ق، وفات یافت<ref>برای شرح حال ابن‎داعی ر. ک: التاجی فی أخبار الدولة الدیلمیة، بخش منتشر شده در أخبار أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، صص40-42؛ الإفادة فی تاریخ الأئمة السادة، صص137-150؛ الحدائق الوردیة فی مناقب أئمة الزیدیة، ج2، صص101-113؛ مآثر الأبرار فی تفصیل مجملات جواهر الأخبار، ج2، صص675- 684؛ التحف شرح الزلف، صص209-210.

</ref>.

ـ [[مؤیدبالله]] ابوحسین احمد بن حسین بن هارون (متوفای 411 ق) از نوادگان امام حسن (علیه‌السلام) یکی از مهم‎ترین امامان زیدیه به شمار می‎آید. وی نقش ویژه‎ای در ترویج مکتب زیدیه و امامان زیدی حجاز و یمن، در شمال ایران داشته و احیاناً خود او نیز صاحب مکتب خاصی قلمداد شده است. آنچه مسلّم است او و برادرش ابوطالب متاثر از مکتب قاضی عبدالجبار (متوفای 415 ق) و دیگر بزرگان معتزله در آن دوران بوده‎اند<ref>شرح حال مؤیدبالله را علاوه بر تألیف مستقلی که امام زیدیه مرشدبالله یحیی بن حسین (متوفای 479 ق) نوشته و با نام سیرة الامام المؤیدبالله منتشر شده است، می‎توان در منابع زیر نیز دید: شرح عیون المسائل، بخش منتشر شده در فضل الاعتزال و طبقات المعتزلة، ص376؛ روضة الأخبار، بخش منتشر شده در تاریخ أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، صص353-354؛ مآثر الأبرار فی تفصیل مجملات جواهر الأخبار، ج2، صص685- 696؛ التحف شرح الزلف، صص211-212.</ref>.

ـ [[ناطق‎بالحق]] ابوطالب یحیی بن حسین بن هارون برادر مؤیدبالله بود که پس از او به مقام امامت زیدیه نائل آمده و گویا تا سال 424 ق، در قید حیات بوده است. او همچون برادرش یکی از شخصیت‌های مؤثر و مهم تاریخ زیدیه محسوب می‌شود که علی‌رغم ظهور در شمال ایران که به صورت سنتی پیرو تعالیم و مکتب ناصر کبیر بودند، تا حدود زیادی متأثر از مکتب معتزله و زیدیه حجاز و یمن بود<ref>شرح حال ابوطالب ناطق‎بالحق را نیز می‎توان در منابع پیش گفته، پس از شرح حال برادرش مؤیدبالله، دید.</ref>.

ـ [[مستظهربالله]] مانگدیم، احمد بن حسین، یکی دیگر از امامان حسنی زیدیه در شمال ایران است که با برادران هارونی معاصر بوده و بنابر برخی گزارش‌ها در منطقه تحت نفوذ مؤیدبالله هارونی جانشین وی شده است. وی نیز با تأثیر پذیرفتن از معتزله و نوشتن تعلیقاتی مهم بر کتاب الاصول الخمسة، تألیف قاضی عبدالجبار معتزلی (متوفای 415 ق)، ادامه دهنده مکتب مؤیدبالله بود و گویا در سال 425 ق، در ری وفات یافته است<ref>شرح حال او را ببینید در: مآثر الأبرار فی تفصیل مجملات جواهر الأخبار، ج2، ص701؛ رحیق الأنهار فی تراجم رجال شرح الأزهار، چاپ شده در مقدمه شرح الأزهار، ج1، ص28-29؛ التحف شرح الزلف، ص216.</ref>.

_ [[موفق‎بالله]] حسین بن اسماعیل شجری گرگانی (متوفای 420 ق) و فرزندش مرشدبالله یحیی (متوفای 479 ق) نیز هر دو از امامان مطرح و بنام زیدیه در شمال ایران بوده‎اند<ref>بسیاری از منابع زیدیه از امام موفق‎بالله در شمار امامان خود یاد نکرده‎اند، ولی شرح حال او را در این منابع می‎توان دید: المراتب فی فضائل علی بن أبی‎طالب، صص166-167؛ رحیق الأنهار فی تراجم رجال شرح الأزهار، چاپ شده در مقدمه شرح الأزهار، ج1، ص47؛ التحف شرح الزلف، صص222-223؛ 107. همچنین شرح حال مرشدبالله را ببینید در: التحف شرح الزلف، ص223.</ref>.

_ [[احمد بن یحیی]]، نواده مؤیدبالله ابوحسین هارونی، یکی از آخرین امامان مطرح و مهم زیدیه در ایران است که به ابوطالب اخیر مشهور بوده و در آغاز قرن ششم در شمال ایران به مقام امامت زیدیه رسیده است. او برای اولین بار موفق شد که دامنه نفوذ خود را تا یمن امتداد داده، برای مقطعی به عنوان امام زیدیه در ایران و یمن شناخته شود. ابوطالب اخیر که از او به عنوان مجدد مذهب زیدیه در آغاز قرن ششم نام برده می‌شود، در سال520 ق، به دست فداییان اسماعیلی در شمال ایران به قتل رسید<ref>برای شرح حال ابوطالب اخیر ر. ک: کتاب وصل إلی الفقیه العلامة عمران بن الحسن، منتشر شده در أخبار أئمة الزیدیة فی طبرستان و دیلمان و جیلان، صص154-158؛ الحدائق الوردیة فی مناقب أئمة الزیدیة، ج2، صص203-218؛ مآثر الأبرار فی تفصیل مجملات جواهر الأخبار، ج2، صص705- 708؛ التحف شرح الزلف، صص225-230.</ref>.

همچنین امامان دیگری نیز در این فاصله و پس از آن تا پایان قرن ششم در شمال ایران ظهور کرده‎اند که به دلیل اهمیت کمتر آنان و رعایت اختصار، از ذکرشان چشم‌پوشی کردیم؛ با این توجه که اغلب وجهه سیاسی این امامان، بیش از تأثیرگذاری کلامی و عقیدتی آنان بوده است.

از اواسط قرن هفتم و پس از حمله و سلطه مغول بر ایران، برای حدود یک قرن کمترین اطلاعات و گزارش‌ها را از زیدیه در ایران در اختیار داریم تا اینکه در اواسط قرن هشتم برای بار دیگر گزارش‌ها از روی کار آمدن سلسله کیاییان ‎زیدی مذهب در بخش‌هایی از شمال ایران و گیلان کنونی حکایت دارد که در راس آن ساداتی حسینی و زیدی مذهب قرار داشتند<ref>شرح حال این سلسله و وقایع آن دوره را ببینید در دو کتاب: تاریخ گیلان و دیلمستان، تالیف ظهیرالدین مرعشی (زنده در894 ق) و مجالس المؤمنین، تالیف قاضی نورالله شوشتری(متوفای 1019ق).

</ref>. ولی وجود شخصیت‌های دارای شرایط و مدعی امامت در میان زیدیه شمال ایران، از قرن هفتم به بعد محل تردید است.

 

آنچه مسلّم است آنکه پس از تسلط صفویان بر مناطق مختلف ایران و برچیده شدن حکومت‌های محلی و از جمله حکومت کیاییان در گیلان، مذهب زیدیه نیز در این منطقه دوام نیاورده و به تدریج از میان رفته است و پیروان زیدیه نیز به تدریج به مذاهب دیگر و به ویژه به مذهب امامیه گرویدند<ref>قاضی نورالله شوشتری (متوفای 1019 ق) در شرح احوال حاکم زیدی گیلان، کارکیا سلطان احمد بن کارکیا سلطان حسین (متوفای940 ق) آورده است که او: «از مذهب شیعه زیدیه جارودیه که مذهب قدیم اهل گیلان بود، به مذهب امامیه اثنی عشریه انتقال نمود.» مجالس المؤمنین، ج2، ص378.</ref>.