زیدیه

زیدیه
نام	زیدیه
عقیده	زیدیه پس از اعتقاد به برحق بودن امامت علی (علیه‌السّلام) بعد از پیامبر، و امامت حسن (علیه‌السّلام) و حسین (علیه‌السّلام)، امامت را منحصر در فرزندان آن دو می‌دانند و معتقدند هر کدام از ایشان که دارای شرایط امامت باشد و مردم را به سوی خود دعوت و علیه ظلم و ستم قیام کند، امام خواهد بود.

زیدیه از جمله مذاهب شیعه به‌شمار می‌‎رود که پیروان آن همچون دیگر شیعیان پس از پیامبر اسلام (صلّی‌الله علیه وآله) به مرجعیت اهل‌بیت و نیز امامت علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام) و فرزندان ایشان معتقدند.

پیدایش

پس از شهادت امام حسین بن علی (علیه‌السّلام)، شیعیان به چند گروه تقسیم شدند و در حالی‌که بسیاری از آنان به امامت امام زین‌العابدین علی بن حسین (علیه‌السّلام) اعتقاد داشتند، گروه دیگری، محمد فرزند امام علی (علیه‌السّلام)، مشهور به محمدبن حنفیه، را امام خود دانستند. این گروه به «کیسانیه» مشهور شدند. گروه سوم، شیعیانی بودند که گویا اعتقاد به امامت امام معینی نداشتند و بر آن بودند که امامت در آن گروه از فرزندان فاطمه (سلام‌الله علیها) استمرار خواهد یافت که دارای شرایط معینی باشد، از جمله آنکه علیه ستمگران و ظالمان خروج کند. این گروه، پس از آنکه زید بن علی بن حسین (علیه‌السّلام) در دوران حکومت هشام بن عبدالملک اموی قیام کرد، گرد او جمع شدند و او را امام خود دانستند و زیدیه نام گرفتند. زید بن علی بن حسین بن علی بن أبی‎طالب (علیه‌السّلام) در سال 75 هجری ق، در مدینه متولد شد و پس از طی مراتب کمال و تربیت در دامان امام سجاد (علیه‌السّلام) و برادر بزرگ‌تر خود امام باقر (علیه‌السّلام) عاقبت در سال 122 هجری در قیامی خونین در کوفه بر دستگاه خلافت جائر اموی شورید و به شهادت رسید. از آن پس، علویان بسیاری با الهام از قیام او که خود الهام گرفته از قیام امام حسین (علیه‌السّلام) در عاشورای سال 61 قمری بود، در جای‌جای سرزمین‎های اسلامی قیام کردند و مکتبی با نام زیدیه را شکل دادند و در ادامه، گروه قابل توجهی از شیعیان در مراکز عمده جهان اسلام، خود را پیرو این مکتب می‌دانند.

زیدیه پس از شهادت زید بن علی بن الحسین

زید بن علی بن الحسین (علیه‌السّلام) در محرم سال 122 هجری قمری، در کوفه به شهادت رسید. با فاصله اندکی، فرزندش یحیی پرچمدار مبارزه با بنی‌‎امیه شد و در خراسان قیام کرد، ولی حرکت او نیز در سال 125 یا 126 قمری، سرکوب شد و یحیی به شهادت رسید. قیام یحیی بن زید و شهادت او، آغازی بر روند فروپاشی نظام اموی و پس از آن، روی کار آمدن عباسیان در سال 132 بود. در ادامه و پس از سلطه ظالمانه بنی‌‎العباس، علویان همچنان به مبارزات و قیام‌های خود ادامه دادند و زیدیه نیز بر محور آنان جمع ‎شدند و به امامت آنان اعتقاد داشتند.

عقاید

زیدیه پس از اعتقاد به برحق بودن امامت علی (علیه‌السّلام) بعد از پیامبر، و امامت حسن (علیه‌السّلام) و حسین (علیه‌السّلام)، امامت را منحصر در فرزندان آن دو می‌دانند و معتقدند هر کدام از ایشان که دارای شرایط باشد و مردم را به امامت خود دعوت و علیه ظلم و ستم قیام کند، او امام خواهد بود. به همین دلیل، آنان پس از امام حسین (علیه‌السّلام) به امامت زید بن علی بن حسین بن علی بن ابی‎طالب (علیه‌السّلام) معتقدند و خود را پیرو او می‌دانند.

مهم‎ترین امامان زیدیه

پس از زید بن علی (علیه‌السّلام) و فرزندش یحیی که تا پایان قرن دوم هجری قمری در طول بیش از نیم قرن قیام کردند، امامانی جامع الشرایط، رهبری این مکتب را بر عهده گرفتند که عبارت‌اند از: محمد بن عبدالله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‌طالب (علیه‌السّلام)، معروف به نفس زکیه که در سال 145 ق، و در زمان خلافت منصور عباسی در قیامی خونین در مدینه به شهادت رسید. ابراهیم بن عبدالله، برادر نفس زکیه، که او نیز به دنبال قیام و شهادت برادرخود در عراق قیام کرد و در همان سال به شهادت رسید. حسین بن علی بن حسن بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‎طالب (علیه‌السّلام) معروف به شهید فخ که در سال169 ق، در زمان خلافت هارون الرشید عباسی در مکه مکرمه قیام کرد و در منطقه‎ای به نام فخ به شهادت رسید. یحیی بن عبدالله، برادر دیگر نفس زکیه، که پس از قیام شهید فخ و مشارکت در آن، در منطقه دیلم در شمال ایران اقدام به قیام و شکل دادن حرکتی جدید کرد، ولی در زمانی کوتاه توسط هارون خلیفه عباسی دستگیر شد و به زندان افتاد و در زندان درگذشت. ادریس بن عبدالله، برادر چهارم نفس زکیه نیز پس از جان در بردن از واقعه فخ، به مغرب دور گریخت و در آنجا با کمک برخی صاحب نفوذان مخالف حکومت عباسیان، تشکیل حکومت داد و پایه‎گذار حکومت ادریسیان، به عنوان اولین حکومت با گرایش زیدی، شد؛ حکومتی که پس از او نیز سال‌ها ادامه یافت و از نسل او در آن دیار حکومت ‎کردند. برخی از منابع زیدیه از جمله الأحکام فی الحلال و الحرام؛ الإفادة فی تاریخ الأئمة السادة و حقائق المعرفة، ادریس بن عبدالله را در ردیف امامان زیدیه به حساب نیاورده است. محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن حسن بن علی بن ابی‎طالب(علیه‌السّلام)، معروف به ابن طباطبا، که در سال 199 ق، در زمان مامون عباسی در قیامی که ابوالسرایای سرّی فرماندهی آن را بر عهده داشت به عنوان امام زیدیه مطرح شد. وی در اثنای قیام در همان سال بر اثر بیماری درگذشت. همزمان با اوج‎گیری مبارزات زیدیه در قرن دوم هجری قمری، برخی نظریه‎پردازان و متکلمان زیدی نیز متاثر از فضای حاکم بر آن دوره، به طرح مباحث مختلف کلامی روی آوردند و دیدگاه‌های آنان موجب پیدایش نخستین دسته‌بندی‌ها در میان زیدیه شد. این اختلافات بیش از هر چیز به بحث امامت و رهبری جامعه باز می‎گشت، زیرا آنان در اصول کلی مورد اختلاف متکلمان آن دوره و مباحثی همچون توحید و نفی تشبیه و تجسیم و بحث عدل الهی و نفی جبر، دیدگاه‌های تقریبا یکسانی ارائه می‌کردند و اختلاف چندانی نداشتند. و اما مهم‌ترین فرقه‌های زیدیه در این مقطع عبارت بودند از:

جارودیه، صالحیه و سلیمانیه فرقه‎های اولیه زیدیه مختلف و متعدد ذکر شده است؛ نشوان بن سعید حمیری (متوفای 573 ق) در الحور العین، و محمد بن حسن دیلمی (متوفای 711 ق) در قواعد عقائد آل‎محمد از جمله شخیت‌های زیدیه‌اند که از سه فرقه بتریه و جریریه و جارودیه نام ‎برده‌اند.

نام برخی از شخصیت‌های تاثیرگذار زیدیه

شخصیت‌ها و امامانی در میان زیدیه ظهور کردند که نقش بسیار مهمی در تدوین و احیای مجدد زیدیه به عنوان یک مذهب داشتند که در رأس همه قاسم بن ابراهیم، مشهور به قاسم رسّی (متوفای 246 ق)، و احمد بن عیسی بن زید (متوفای 247 ق)، قرار می‌گیرند. این شخصیت‌ها اگر‌چه در مبارزات سیاسی خود موفقیتی کسب نکردند و مجبور به گوشه‎گیری شدند، ولی با تالیف کتاب‌ها و رساله‎های متعدد و ارزش‌مند؛ به زیدیه به عنوان یک مذهب سر و سامان بخشیدند. شکل‌گیری جدید فکری در مذهب زیدیه، همزمان با پدید آمدن نقطه عطفی مهم در مبارزات سیاسی زیدیه در همین مقطع بود، چرا که از اواسط قرن سوم هجری قمری، به تدریج مبارزات سیاسی زیدیه وارد مرحله جدیدی شد و به جای شورش‌های منطقه‎ای علیه دستگاه خلافت، امامان زیدی بیشتر با قرار گرفتن در هرم قدرت و به دست گرفتن رهبری حکومت‌هایی در ایران و یمن مطرح می‎شدند. این حکومت‌ها موفقیت‌های جدیدی را برای تجربه سیاسی زیدیه به ارمغان آورد. در حالیکه پیش از این، حکومت ادریسیان در مغرب تنها حکومت موفق و پایدار در تجربه سیاسی زیدیه محسوب می‎شد.

دولت ادریسیان

ادریس بن عبدالله پس از همکاری با حسین فخی و شکست قیام او، به مغرب دور گریخت. او در سال 172 هجری قمری، پس از دعوت و بیعت قبایل آن منطقه، دولتی مستقل از دستگاه خلافت عباسی در آن سامان تأسیس کرد. درباره دعوت ادریس آورده‌اند که او در یک مرحله داعی برادرش محمد نفس زکیه و در مرحله بعد داعی حسین فخی و در مرحله سوم داعی برادر دیگرش یحیی صاحب دیلم بود، و در نهایت وقتی خبر کار یحیی به او رسید، دعوت به خود کرد و برای تاسیس دولت به «طنجه» رفت و پایه گذار اولین دولت زیدیه شد. در خصوص زندگی ادریس بن عبدالله و جانشینان او اطلاعات کافی در اختیار نیست و منابع زیدیه نیز کمتر به آن پرداخته‎اند، ولی به طور قطع ادریس پس از چند سال حکومت و احتمالاً در سال 177 هجری قمری، با دسیسه هارون الرشید مسموم شد و به شهادت رسید و پس از شهادتش، عده‎ای از فرزندان و نوادگان او دولت ادریسیان را بیش از دو قرن استمرار بخشیدند و در مقطعی از قرن پنجم هجری قمری، با کنار زدن امویان، بر اندلس نیز مسلط شدند. بخشی از کتاب أخبار فخ، تألیف شخصیت زیدیه احمد بن سهل رازی (متوفای ق 4)، به اخبار ادریس بن عبدالله اختصاص یافته است.

دولت طبرستان و دیلمان

اولین حضور پیشوایان زیدیه در ایران به قرن دوم هجری قمری و به قیام یحیی بن زید بن علی (علیه‌السّلام) در خراسان و پس از آن به نهضت یحیی بن عبدالله، برادر نفس زکیه، در منطقه دیلمان باز می‎گردد که هیچ‌کدام پایدار نبود. درسال 250 هجری قمری، حسن بن زید بن محمد بن اسماعیل بن حسن بن زید بن حسن بن علی بن ابی‎طالب (علیه‌السّلام)، معروف به داعی کبیر، با کمک مردم دیلم و طبرستان قیام کرد و اولین حکومت علویان زیدی را در شمال ایران تشکیل داد. این حکومت در طول چندین قرن با فراز و نشیب‌ها و فاصله‌های زمانی بسیار، تا قرن دهم هجری قمری استمرار یافت. پس از وفات داعی کبیر در سال 270 هجری قمری، برادرش محمد بن زید که او نیز داعی خوانده می‎شد، جانشین او شد. محمد بن زید در سال 287 هجری قمری، در جنگ با سامانیان در گرگان کشته شد. منابع زیدیه در امام دانستن این دو برادر هماهنگ نیستند و اغلب آنان را واجد شرایط این مقام نمی‎دانند و از آنان به عنوان امام یاد نمی‎کنند.

برخی از منابع زیدیه به انتقاد صریح و تند از حسن و محمد بن زید نیز پرداخته‎اند و از آن جمله احمد بن موسی طبری (متوفای 340 ق) از هادی یحیی بن حسین (متوفای 298 ق) روایت می‎کند، که گفته است: «جایگاه حسن و محمد بن زید در نزد خدا همانند جایگاه سبکتکین و برادر اوست که نوکر حلقه به گوش بنی‌العباس بودند، بلکه این دو به دلیل خویشاوندی با پیامبر، جرم‌شان سنگین‎تر است». ولی زمانی که حسن اطروش، فرزند علی بن حسن بن علی بن عُمر بن زین‎العابدین (علیه‌السّلام)، معروف به ناصر کبیر، در سال‌های پایانی قرن سوم و اوایل قرن چهارم هجری قمری، در همین منطقه حکومت را به دست گرفت، همه زیدیه بر مقام امامت او اتفاق نظر داشتند و او را به عنوان یکی از بزرگ‌ترین امامان خود شناختند. ناصر اطروش پایه‎های حکومت شیعی را در شمال ایران تحکیم و دشمنان شیعه را سرکوب کرد و در سال 304 هجری قمری، در آمل از دنیا رفت و در همان شهر که مرکز فرمانروایی او نیز بود، به خاک سپرده شد و قبر او تا امروز مورد توجه مردم است. پس از ناصر اطروش، فرزندان او با دیگر علویان و احیانا با خود بر سر حکومت درگیر شدند، ولی در میان جانشینان ناصر، حسن بن قاسم که از سرداران ناصر کبیر و از نوادگان امام حسن و معروف به داعی صغیر بود، موفق‎تر از دیگران حکومت زیدیه را رهبری کرد. منابع زیدیه در امام دانستن حسن بن قاسم نیز اتفاق نظر ندارند و بسیاری از او در ردیف امامان زیدیه نام نمی‎برند. پس از کشته شدن داعی صغیر در سال 316 هجری قمری، در آمل، حکومت زیدیه در شمال ایران به صورت منطقه‎ای و پراکنده و احیاناً با درگیری‌های داخلی و فترت‌هایی طولانی تا زمان بسط و گسترش حکومت صفویه بر همه مناطق ایران در قرن دهم، ادامه پیدا کرد.

در این دوره، علاوه بر شخصیت‌هایی که از آنها نام بردیم، مهم‎ترین امامان زیدیه که در این منطقه ظهور کردند عبارت‌اند از: مهدی‌‎الدین ‎الله محمد، فرزند حسن بن قاسم داعی صغیر، معروف به ابن‎داعی که در اواسط قرن چهارم در سال 353 هجری قمری، از بغداد به شمال ایران آمد و عهده‎دار منصب امامت زیدیه شد و در سال 360 هجری قمری از دینا رفت.. مؤید بالله ابوحسین احمد بن حسین بن هارون (متوفای 411 ق) از نوادگان امام حسن (علیه‌السّلام) یکی از مهم‎ترین امامان زیدیه به شمار می‎آید. وی نقش ویژه‎ای در ترویج مکتب زیدیه و امامان زیدی حجاز و یمن در شمال ایران داشته و احیاناً خود او نیز صاحب مکتب خاصی قلمداد شده است. آنچه قطعی است او و برادرش ابوطالب متاثر از مکتب قاضی عبدالجبار (متوفای 415 ق) و دیگر بزرگان معتزله در آن دوران بوده‎اند. ناطق ‎بالحق ابوطالب یحیی بن حسین بن هارون برادر مؤیدبالله بود که پس از او به مقام امامت زیدیه نائل آمده و گویا تا سال 424 هجری قمری، در قید حیات بوده است. او همچون برادرش یکی از شخصیت‌های مؤثر و مهم تاریخ زیدیه محسوب می‌شود که علی‌رغم ظهور در شمال ایران که به صورت سنتی پیرو تعالیم و مکتب ناصر کبیر بودند، تا حدود زیادی متأثر از مکتب معتزله و زیدیه حجاز و یمن بود. شرح حال ابوطالب ناطق‎بالحق را نیز می‎توان در منابع نام برده شده، پس از شرح حال برادرش مؤیدبالله دید. از ابوطالب و برادرش مؤیدبالله هارونی به دلیل نقش بارزی که در احیای مکتب زیدیه در قرن چهارم هجری قمری داشتند، به عنوان دو مجدد مذهب زیدیه در این قرن یاد شده است. مستظهربالله، احمد بن حسین، یکی دیگر از امامان حسنی زیدیه در شمال ایران است که با برادران هارونی معاصر بوده و بنابر برخی گزارش‌ها در منطقه تحت نفوذ مؤیدبالله هارونی جانشین وی شده است. وی نیز با تأثیر پذیرفتن از معتزله و نوشتن تعلیقاتی مهم بر کتاب الاصول الخمسة، تألیف قاضی عبدالجبار معتزلی (متوفای 415 ق)، ادامه دهنده مکتب مؤید بالله بود و گویا در سال 425 هجری قمری، در ری از دنیا رفته است.

احمد بن یحیی، نواده مؤید بالله ابوحسین هارونی، یکی از آخرین امامان مطرح و مهم زیدیه در ایران است که به ابوطالب اخیر مشهور بوده و در آغاز قرن ششم در شمال ایران به مقام امامت زیدیه رسیده است. او برای اولین بار موفق شد که دامنه نفوذ خود را تا یمن امتداد داده برای مقطعی به عنوان امام زیدیه در ایران و یمن شناخته شود. ابوطالب اخیر که از او به عنوان مجدد مذهب زیدیه در آغاز قرن ششم هجری قمری نام برده می‌شود، در سال520 هجری قمری، به دست فداییان اسماعیلی در شمال ایران کشته شد. همچنین امامان دیگری نیز در این فاصله و پس از آن تا پایان قرن ششم هجری قمری در شمال ایران ظهور کرده‎اند که به دلیل اهمیت کمتر آنان و رعایت اختصار، از ذکر نام آنها چشم‌پوشی کردیم، با این‌توجه که اغلب وجهه سیاسی این امامان، بیش از تأثیرگذاری کلامی و عقیدتی آنان بوده است. زیدیه شمال ایران در قرن‌های پنجم و ششم، علاوه بر دشمنان خارجی و حکومت‌های غیر شیعی تابع خلفای عباسی، از سوی دو جریان عمده شیعی نیز تحت فشار سیاسی و عقیدتی بودند. از طرفی با گسترش مذهب امامیه اثنی‌عشریه در ایران و به ویژه در مازندران، مناطق تحت نفوذ زیدیه در شمال ایران محدودتر می‎شد و از طرف دیگر، اسماعیلیان نزاری که قلعه الموت و برخی مناطق کوهستانی شمال ایران را مرکز فعالیت‌های خود قرار داده بودند، رقابتی سرسختانه و خونین را با آنان آغاز کرده بودند.

از اواسط قرن هفتم هجری قمری و پس از حمله و سلطه مغول بر ایران، برای حدود یک قرن کمترین اطلاعات و گزارش‌ها را از زیدیه در ایران در اختیار داریم تا اینکه در اواسط قرن هشتم برای بار دیگر گزارش‌ها از روی کار آمدن سلسله کیاییان ‎زیدی مذهب در بخش‌هایی از شمال ایران و گیلان کنونی حکایت دارد که در راس آن سادات حسینی و زیدی مذهب قرار داشتند، ولی وجود شخصیت‌های دارای شرایط و مدعی امامت در میان زیدیه شمال ایران، از قرن هفتم هجری قمری به بعد محل تردید است. آنچه یقینی است اینکه پس از تسلط صفویان بر مناطق مختلف ایران و برچیده شدن حکومت‌های محلی و از جمله حکومت کیاییان در گیلان، مذهب زیدیه نیز در این منطقه دوام نیاورده و به تدریج از میان رفته است و پیروان زیدیه نیز به تدریج به مذاهب دیگر و به ویژه به مذهب امامیه گرویدند. قاضی نورالله شوشتری (متوفای 1019 ق) در شرح احوال حاکم زیدی گیلان، کارکیا سلطان احمد بن کارکیا سلطان حسین (متوفای 940 ق) آورده است که او: «از مذهب شیعه زیدیه جارودیه که مذهب قدیم اهل گیلان بود، به مذهب امامیه اثنی‌عشریه تغییر عقیده داد».