برغوثیه
| برغوثیه | |
|---|---|
 | |
| نام | برغوثیه |
| موسس | محمد‌بن عیسی |
| عقیده | عقیده‌ای میان عقاید اشاعره و معتزله در باره فاعل واقعی فعل |
برغوثیه شاخه‌ای از فرقه «نجّاریّه» و از پیروان محمد‌بن عیسی ملقب به برغوث بودند.
تاریخچه
در برخی از منابع آمده است که پیروان این فرقه بیشتر در منطقة ری و اطراف آن می‌زیستند[۱]. اما درباره زندگی و کوشش‌های علمی محمد‌بن عیسی و سبب نامیده شدن او به برغوث، اطلاع چندانی در دست نیست، جز آنکه وی معاصر ابوالهذیل علّاف متکلم مشهور معتزلی بوده و برخوردی نامتعارف و غیردوستانه میان ایشان گزارش شده است[۲][۳].
عقاید
موسس این فرقه در بیشتر عقایدش پیرو کیش حسین‌بن محمد نجّار بود، ولی در نظریه‌کسب اینکه چه کسی فاعل واقعی افعال خویش است و نیز درباره افعال متولده که افعال ثانویه نامیده می‌شوند، با نجار مخالف بوده و فاعل واقعی هر فعلی را فقط خداوند می‌دانست، با این توضیح که اگر کسی سنگی پرتاب کرد، عمل نخستین که (پرتاب سنگ است، کسب یا اکتساب نامیده می‌شود، اما حرکاتِ بعدیِ سنگ در هوا که حرکات مولد( تولیدی) خوانده می‌شود، نتیجه فعل انسان یا خود فعل انسان نیست، بلکه فعل خداوند است، زیرا خداوند طبیعت سنگ را چنان آفریده است که اگر پرتاب شود، به طور طبیعی در هوا حرکت کرده و در مکانی سقوط خواهد کرد. نتیجه عملی این بحث آن است که اگر سنگِ پرتاب شده به کسی بخورد، این حرکت و تصادم سنگ در آخرین مرحله از خداوند است و یا حیوان را به‌گونه‌ای آفریده که اگر او را بزنند، درد را احساس می‌کند و به آن واکنش نشان می‌دهد[۴].
برغوث معتقد بود که خداوند اعضای حیوان و انسان را چنان آفریده است که اگر ضربه‌ای بر آن وارد شود، موجب درد می‌شود. پس درد، فعلی تولیدی یا فعل خداوند با ایجاب طبیعت است. اما نجّار و اشاعره به ایجاب طبیعت معتقد نبودند و درد حاصل را نیز فعل خدا می‌دانستند. نجّار و اشاعره معتقد بودند که حرکات سنگ از فعل خداست اما نتیجه کسبِ انسان (پرتاب کننده سنگ) است نه نتیجه طبیعت سنگ[۵][۶].
همچنین این فرقه در مواردی مثل مسأله صفات الهی و خلق قرآن و نفی رؤیت خداوند با معتزله هم‌عقیده بودند، اما در مسأله خلق افعال عباد و استطاعت فاعل قبل از فعل و یا حین انجام فعل، از ایشان جدا شده و به جبرگرایان پیوسته بودند[۷][۸][۹][۱۰].
تفاوت برغوثیه با نجاریه
اگر چه برغوثیّه بیشتر عقاید حسین‌بن‌محمّد نجّار را پذیرفته بودند، اما بر خلاف نجار (مکتسب) را فاعل واقعی نمی‌خواندند. با این حساب معلوم می‌شود که نجاریه جبری مذهب بودند، ولی مانند اشاعره برای آن که از لوازم و نتایج مذهب جبر فرار کنند، به (کسب فعل) اعتقاد داشتند و بر این باور بودند که انسان کاسب افعال خویش است و پاداش و کیفر اعمال او به دلیل همین کسب است. اما برغوث از اطلاق لفظ (فاعل) بر (مکتسب) خودداری می‌کرد تا در برابر خداوند فاعل مختار دیگری را علم نکند. عقیده او در این مسأله که فاعل فعل صرفا هنگام فعل دارای استطاعت خواهد شد و این استطاعت از قبل همراه با فاعل نبوده، نیز همین امر را تأیید می‌کند[۱۱][۱۲].
پانویس
- ↑ جمعی از نویسندگان، دانش‌نامه بزرگ اسلامی انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
- ↑ قاضی عبدالجبار معتزلی، فرق و طبقات المعتزلة، با کوشش علی سامی نشار و عصام‌الدین محمد علی، قاهره، سال 1972 م، ج 1، ص 57.
- ↑ احمد‌بن مرتضی، المنیة و الأمل، ج 1، ص 45.
- ↑ محمد‌جواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، مشهد، انتشارات آستان قدس رضوی، سال 1372 ش، چ دوم، ص 100، با ویرایش و اصلاح گسترده عبارات.
- ↑ ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل والاهواء والنِحَل، بیروت، سال 1403 ق، ج 3، ص 22.
- ↑ عبدالرحیم‌بن محمد خیاط، کتاب الانتصار، بیروت، سال 1957 م، ج 1، ص 98.
- ↑ عبدالقاهر بن‌طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، باکوشش محمد زاهد کوثری، قاهره، سال 1367 ق، ج 1، ص 20.
- ↑ همان، ج 1، ص 197.
- ↑ عبدالکریم شهرستانی، الملل و النحل، ج 1، ص 100 .
- ↑ فخرالدین رازی، اعتقادات فرق المسلمین و المشرکین، ج 1، ص 68 - 69.
- ↑ ابن حزم اندلسی، الفصل فی الملل و الاهواء والنِحَل، بیروت، سال 1403 ق، ج 3، ص 22.
- ↑ . جمعی از نویسندگان، دانش نامه بزرگ اسلامی ، انتشارات مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی .
