اباضیه
| اباضیه | |
|---|---|
 | |
| نام | اباضیه |
| موسس | جابربن زید( ابوشعثاء) یا عبدالله اباض |
| عقیده | عقاید این فرقه در دو گروه عقاید فقهی و عقاید کلامی تقسیم می شود. موارد مربوط به عقاید فقهی عبارت است از: 1. طعام اهل کتاب حرام نیست و اگر تحت ذمه قرار بگیرند، طعام‌شان حلال است. 2. دفع مفسده بر جلب آن تقدم دارد. 3. مسافر نمازش را باید قصر (شکسته)بخواند. 4. باب اجتهاد باز است. 5. نماز جمعه واجب است. موارد مربوط به عقاید کلامی عبارت است از : 1. مرتکبان گناهان کبیره ممکن است مورد شفاعت قرار گیرند. 2. مرتکبان گناه کبیره الزاما به دوزخ نمی‌روند. 3 . صفات خدا زاید بر ذات او هستند. 5. اثبات صفات خبریه بدون تاویل. 6. دیدن خداوند با چشم ظاهری در قیامت برای مومنان ممکن است.7. در موضوعاتی چون صفات خدا، رویت، تنزیه، تاویل و حدوث قرآن با معتزله و شیعه همراه هستند. 8. رای آنها در باب شفاعت، به معتزله نزدیک است. |
اباضیه شاخه ای از فرقه خوارج هستند که در منطقه عمان توسط جابر بن زید (ابوشعثاء) و یا عبدالله اباض تمیمی تأسیس شده است.
تأسیس اباضیه
مذهب اباضیه منسوب به عبدالله اباض تمیمی است عده‌ای از محققان اباضیه، نسبت مذهب خود را به عبدالله اباضی نفی نمی‌کنند، ولی انتساب آن را به جابر بن زید (ابوشعثاء) ترجیح می‌دهند و معتقدند که عبدالله در آراء و اعمال خود طبق فتاوای جابر تصمیم می‌گرفته است. هر چند در برخی از منابع آمده است که جابر این نسبت را رد می‌کرد و حتی از آنها تبرّی می‌جست[۱]. جابر در سال 20 هجری قمری در حُرَقه از توابع عمان متولد شد[۲] و در سال 93 هجری قمری در بصره وفات کرد. برخی دیگر از محققان معتقدند که مذهب اباضی در اصل دو موسس به نام عبدالله اباض رهبر سیاسی و جابر بن زید رهبر علمی و فقهی این مکتب بوده است.
موسس مذهب اباضیه
قول مشهور میان صاحب‌نظران ملل و نحل این است که عبدالله بن اباض تمیمی موسس این مذهب است. گفته شده است که وی عصر معاویة ابن ابی سفیان را درک کرده است. البته عده دیگری موسس این فرقه را جابر بن زید می‌دانند. وی از بسیاری از صحابه کسب دانش کرده و از علی ابن ابی‌طالب، ابن عباس و عایشه حدیث نقل کرده و در فقه و حدیث متبحر بوده است. جابر اهل عمان بود و به همین دلیل بررسی تحولات تاریخی عمان می‌تواند به ما در شناخت جابر و مذهبش کمک کند. با این‌حال، پیشتر بیان شد که جابر خود را از آنها ندانسته و حتی تبرّی جسته بود.
جغرافیای کشور عمان
کشور عمان به عنوان کشوری سلطان‌نشین در جنوب شرقی شبه جزیره عربستان، واقع شده است، پایتخت آن شهر مسقط می‌باشد. به روایت اصطخری، آب و هوای آنجا گرم استوایی می‌باشد. شهرهای صحار، صور، قلهات و دبا مهم‌ترین شهرهای عمان بوده‌اند، اما امروزه مسقط بندرگاه مهم عمان است، مردم این کشور بیشتر پیرو مذهب اباضی هستند. قبلا کانون امامت فرقه اباضی شهر نزوی بوده است. اولین کسی که از اهل عمان مسلمان شد، مازن بن غضوبه بود. یکسال پس از اسلام آوردن مازن، گروه دیگری از اهل عمان نزد پیامبر رفتند و اسلام آوردند. در آن زمان، پادشاه ایران شخصی به نام شیرویه بود و مرزبان ایرانی عمان هم باذان نام داشت و شیرویه از مرزبان خواست که راجع به پیامبر نوظهور تحقیق کند. مرزبان در اثر این ملاقات مسلمان شد و بیشتر اهل عمان را نیز به اسلام درآورد. خوارجی که از زمان خلافت حضرت علی (علیه‌السّلام) شروع به شکل گرفتن نمودند بعدها به دسته‌های مختلف بخش شدند که از آن جمله صفریان، نجدات، اباضیه، عجارده و... بودند، اما اکنون اباضیه پیرو تفکر تند و شدید خوارج را نیستند، ولی به هر حال آنها را جزء خوارج می‌دانند.
تحولات تاریخی اباضیه
اندیشه اباضیه از سال 132 هجری قمری مذهب رسمی عمان شد. البته اولین تاریخ رسمی ورود اباضیه به عمان بین سال‌های 75 تا 95 هجری قمری می‌باشد، وقتی جابر بن زید توسط حجاج بن یوسف ثقفی از بصره به عمان تبعید شد. چند دلیل اجابت اهل عمان به دعوت اباضیه عبارت است از: 1. جابر خود اهل ازد است و قبیله غالب در عمان هم همین قبیله بوده است. 2. علاوه بر این؛ افکار معتدل و آرای رهبر اباضی یعنی جابر ابن زید نیز در این مسأله نقش مهمی‌داشته است. 3. در اواخر دوران اموی، اباضیان به صورت غیر رسمی و در مرحله کتمان در جبال و کوهستان‌های عمان زندگی می‌کردند و آنها عمر ابن عبدالعزیز را امیرالمومنین می‌خواندند.4. در زمان عباسیان نیز که جناح بن عباده و محمد بن جناح حاکم عباسی بودند، در قدرت‌یابی اباضیه نقش موثری داشتند. در هر صورت، پس از سال‌ها دعوت مخفیانه و کتمانی اباضیه توسط داعیان و رهبران این فرقه، سرانجام تمام تلاش‌های گذشتگان برای اقامه امامت و حاکمیت اباضیه در عمان به ثمر نشست.
امامان اباضیه
امامان اباضیه به ترتیب عبارتند از؛ جلندی بن مسعود، محمد ابن عبدالله بن ابی عفان، وارث بن کعب خروصی، غسان بن عبدالله یحمدی، عبدالملک بن حمید، مهنا بن جیفر، راشد بن نظر. حضور استعمارگران در منطقه و خصوصا در عمان و عدم اقتدار ارگان امامت در جامعه دینی و سیاسی قرن نهم و دهم هجری قمری، باعث استقرار دولت‌های غربی در این کشور می‌شود.
شخصیت‌های اباضی عمان
- الامام جابر بن زید، قواعد و اصول مذهبی فرقه اباضیه را او پی‌ریزی کرده است.
- ابوعبیده مسلم بن ابی کریمه تمیمی؛ تکمیل صورت نهایی مذهب اباضی به لحاظ فکری و عقیدتی و تحریر آرا و اقوال آن در زمان وی انجام شد.
- ربیع بن حبیب فراهیدی؛ او محدث و فقیه بود.
ویژگی‌های فقهی اباضیه
مصادر تشریع اباضی قرآن، سنت، اجماع، قیاس و استدلال می‌باشد،
آنها مصدر اساسی دین در عقاید، عبادات، اخلاق ومعاملات را قرآن می‌دانند.
مصدر دوم: سنتی است که باید به حد تواتر رسیده باشد.
مصدر سوم: اجماع مصدر سوم است که البته اجماع قولی را حجت قطعی و اجماع سکوتی را حجت ظنی می‌دانند.
مصدر چهارم: قیاس است که طبق قواعد و ضوابط خاص خود در کتب اصول باید به آن پرداخت.
مصدر پنجم: استدلال است که استصحاب، استحسان و مصالح مرسله در آن می‌گنجد.
ممیزات فقهی اباضیه
- شهادت به یکتایی خداوند، نبوت، حقانیت قرآن، عباداتی مثل نماز و روزه را جزء ایمان می‌دانند.
- از ممیزات فقهی اباضیه، اعتدال آنان در بین افراط و تفریط است. این اعتدال از چند جنبه بررسی می شود:
اعتدال در مساله حدیث و رای؛
اعتدال در منش سیاسی و روش مذهبی.
مسائل فقهی اباضیه
- طعام اهل کتاب را حرام می‌دانند، ولی اگر تحت ذمه بیایند طعام‌شان حلال است.
- دفع مفسده بر جلب آن تقدم دارد.
- مسافر نمازش را باید قصر بخواند.
- باب اجتهاد را باز می‌دانند. صفات مجتهد، عالم در لغت واصول دین و فقه و مصادر ادله.
- واجبات؛ علم و ایمان، نماز، روزه، زکات، حج، توبه، امر به معروف و نهی از منکر و جهاد.
- معتقد به وجوب نماز جمعه هستند.
- قنوت را نمی‌خوانند.
عقاید کلامی اباضیه
گروهی معتقدند که اباضیه تنها در مسأله تخطئه حکمیت و شرط ندانستن قرشی بودن امام با سایر فرقه ها عقیده‌ای متفاوت دارند، اما راجع به سایر مسائل درنهایت با یکی از آن فرقه‌ها موافق‌اند. مثلا در مسأله صفات خداوند، رویت، تنزیه، تاویل و حدوث قرآن با معتزله و شیعه همراه بوده و نیز رای آنها در باره شفاعت به معتزله نزدیک است. در ادامه به چند مورد از تفاوت‌ها و توافق‌های اباضیه با مذاهب دیگر اشاره می‌کنیم.
اختلاف ها و اشتراک های عقیدتی اباضیه با اهل‌سنت، اشاعره و معتزله
موارد اختلافی اباضیه با اشاعره:
1. مرتکبان گناه کبیره ممکن است مورد شفاعت قرار گیرند. 2. مرتکبان گناه کبیره الزاما به دوزخ نمی‌روند. 3. صفات خدا زائد بر ذات او هستند. 4. اثبات صفات خبریه بدون تاویل، 5. رویت بصری خدا در قیامت برای مومنان.
موارد اختلافی اباضیه و معتزله:
1.قدر الهی در افعال انسان دخالت مستقیم ندارد. 2. اراده خدا بر افعال قبیح تعلق نمی‌گیرد. 3. برای مرتکبان گناهان کبیره، منزلتی بین ایمان و کفر وجود دارد.
موارد اشتراکی اباضیه و معتزله:
1.صفات خدا عین ذات او هستند. 2. خداوند حتی در قیامت با چشم سر دیده نمی شود. 3. انکار نصّ در مسأله امامت. 4. اثبات استحقاق ثواب برای مومن، هر گاه مرتکب گناه نشود یا توبه کند.
برخی از آثار فقهی و کلامی و نیز تاریخی اباضیه
- اجوبة ابی نبهان؛
- اجوبه فقهیه، نوشته: ابویعقوب وارجلانی؛
- احکام الدماء، نوشته: ابی العباس احمد ابن محمد؛
- احکام الزکات، نوشته: جاعد ابن خمیس خروصی؛
- احکام السفر فی الاسلام، نوشته: یحیی معمر؛
- رسالة فی احکام الزکات، نوشته: مسلم ابن ابی کریمه.
- الفرق الاسلامیة من خلال الکشف والبیان، نوشته : ابوسعید محمد بن سعید ازدی قلهاتی؛
- اللّمعة المرضیة من اشعة الإباضیة سالمی، نوشته: نورالدین عبدالله بن حمید السالمی؛
- معجم مصادر الاباضیة، نوشته: علی‌اکبر ضیائی؛
- الاباضیة فی المصر والمغرب، نوشته: عبدالحلیم، رجب محمد؛
- الاباضیة بین الفرق الاسلامیّة، نوشته: معمر علی یحیی؛
- دایرةالمعارف بزرگ اسلامی، نوشته: جمعی از نویسندگان؛
- مشوهات الاباضیة، ابراهیم بحاز؛
- من هم الاباضیة، خلیفه نامی عمرو.
منابع
- اباضیه، سایت رحماء.
