‌ تبیین نقش علما و نخبگان عالم اسلامی در پاسخ‌دهی به شبهات (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

مرحله دوم كه با اعلام ختم نبوت آغاز مي گردد دوره اوصياي الهي است . اينان نيز بسبب نيل به مراتب عاليه كمالات  كه براي بشر وصول بدان ممكن است با تبيين و تفسير مكتب انبياء‌ و نيز سيره عملي خود همه تلاششان را در محافظت از آن بكار گرفته و مانع تحريف و تفسيرهاي ناصواب از دين گرديده اند . اوصياي الهي هر چند در مقام عمل – جز در دوران كوتاه حاكميت نبي اكرم و امام علي و امام حسن عليهم السلام - موفق به تشكيل حكومت در راستاي اهداف عالي شان در اجراي عدالت بمعناي واقعي كلمه و هدايتهاي معنوي بشر در نيل به هدف از خلقت نبوده اند اما با تفسير و تبيين جامع دين – حتي بعد از وفاتشان - همچنان در اين مسير قرار داشته و بشريت از بركات وجودي آنان بهره مي گيرد.  

الف – رسالت عالمان و نخبگان ديني :  

1-علم به زمان :‌

در اهميت اين موضوع همين بس كه عدم علم به زمان براي عالمان دين سبب به انزوا كشيدن دين از صحنه اجتماع خواهد بود  . شناخت دقيق مسائل عصر، عالم ديني را  قادر خواهد ساخت دين را بگونه اي زنده به جامعه ارائه دهد. با ترك اين فريضه سياسي اجتماعي دين بسان مجموعه اي خشك و بي روح تلقي گرديده و ذهنيت جامعه نسبت به آن وارونه و مسخ شده خواهد بود. بر عالمان راستين و مرزداران حقيقي شريعت فرض است با افزايش آگاهي شان از مقتضيات زمان ، پيوسته مسائل گوناگون جهان را كه مي تواند در نقش آفريني و كارائي دين تاثير مثبت يا منفي بگذارد رصد نمايند.  

2- آينده نگري و عدم شگفتي از حوادث روزگار  

3- شناسائي صحيح دين و معرفي آن بصورت طرحي جامع :‌

4- ربط متغير به ثابت يا پاسخگوئي به نيازهاي مبتلابه جوامع :‌

ب- تاثيرات كرونا در عقائد مذهبي مردم (القاء‌ شبهات علمي و عملي)

همانگونه كه بيان گرديد ويروس كرونا در سطح جهان علاوه بر تغيير چهره دينداري مومنان سبب پيدايش سوالات و شبهات جدي براي دينداران و محققان در حوزه دين  گرديده است . بديهي است هر نوع نگاه فعال يا منفعلانه عالمان ديني به اين پديده تاثير شگرفي در عقائد بخشهاي عظيمي از جامعه دينداران را بدنبال خواهد داشت. در اين قسمت برخي از شبهات علمي و عملي را كه در اثر پديده كرونا جايگاه دين و دينداران را به چالش كشيده است مطرح خواهيم كرد :‌  

شبهات علمي و عملي

1-تضاد علم و دين :‌ اولين شبهه اي كه كرونا در حوزه دينداري ايجاد نمود مساله تضاد علم و دين است . اين شبهه هر چند سابقه چندين هزار ساله داشته و حتي بعد از رنسانس در جهان غرب سبب پيدايش انديشه سكولاريزم (جدائي دين از عرصه سياست و حيات دنيوي) گرديد  اما اين تضاد در اثر پيشرفت دانش بشري هر زمان بگونه اي مطرح مي گردد. شبهه اين است كه بسياري مي پرسند چگونه مناسك ، اماكن مقدس و شعائر ديني كه به اعتقاد دينداران ملجا و پناهگاه مومنان بهنگام مواجهه با ناملايمات و بلاها هستند يكباره در اثر كرونا تعطيل گرديد بگونه اي كه عالمان ديني نيز مردم را نه تنها مكلف به عدم برپائي اين شعائر و عدم حضور در اماكن مقدس فرا مي خوانند بلكه از آنان مي خواهند همه توصيه هاي جامعه علمي و نظام بهداشت جهاني  را مراعات نمايند ؟بعبارت ديگر شبهه افكنان مي گويند :‌ حرم‌هایی که روزی دارالشفای بیماران و پناهگاه حاجتمندان معرفی می‌شد چرا در وضعيت حاضر باید توسط مواد ضدعفونی، عفونت‌زدایی شود و مردم در آن تجمع نکنند تا مبادا به بیماری مبتلا شوند! گندزدایی و تعطیلی این مراکز برای پیشگیری از بیماری چگونه با دارالشفابودن آن سازگار است؟!

2- موضع مشترك دينداران و مخالفان در برابر كرونا :‌

ج - راهكارهاي عالمان ديني  در زدودن شبهات علمي و عملي ناشي از كرونا و پساكرونا  

1-لزوم تفكيك بين روح و قالب دين  

اسلام با قراردادن هدفها در قلمرو خود و واگذاشتن شكلها و صورتها و ابزارها در قلمرو علم و فن، از هرگونه تصادمى با توسعه فرهنگ و تمدن پرهيز كرده است؛ بلكه با تشويق به عوامل توسعه تمدن يعنى علم و كار و تقوا و اراده و همت و استقامت، خود نقش عامل اصلى پيشرفت تمدن را به عهده گرفته است.(مطهري ،  )   

تطبيق اين اصل در حل شبهات بر آمده از كرونا :‌  

با توجه به اصل مذكور بايد گفت  يكي از عوامل اصلي پيدايش شبهاتي نظير شبهه تعارض علم و دين در ماجراي كرونا ، عدم تفكيك و تمايز  بین روح دین و پوسته دین مي باشد .  بدين معنا كه شبهه افكنان يا سطحي نگران در مسائل دين ، شعائر و ظواهر دینی را بعنوان اصول و روح دین پنداشته و چون تعطیلی موقت شعائر و مناسك مذهبي را بدلیل عدم شیوع این بیماری مشاهده نموده اند گمان کرده اند که پس تاریخ مصرف دین تمام شد و همه اموزه های دین خرافاتی بیش نبوده است . غافل از انکه انچه اصل و حقيقت دین را تشكيل ميدهد حقيقت توحید است ، حقيقت قران است ، حقيقت و جود پیامبر و اهل بیت است ، نه اماکن منسوب به انان ، اين امور بمنزله شعائر دين بوده كه جهت حفظ روح و محتواي دين تشريع گرديده است . معتقدان به دين اكنون نيز مي گويند:‌ توسل به اولياي الهي هميشه می تواند ملجائي مطمئن جهت آرامش انسانها و رفع آلامشان باشد. شخصیت حقیقی اهل بیت و اولياي الهي  وابسته به این اماکن نیست تا تعطیلی یا حتی تخریب انها لطمه ای به عظمت شان وارد نماید . اين  اماکن مقدس – اعم از مساجد و مراکززیارتی اهل بیت علیهم السلام – جهت تعظيم شعائر الهي توسط مردم ساخته شده  و تنها به دليل انتساب به این بزرگواران است که قداست یافته است . عظمت این نمونه های عالی انسانیت به مقامات عالی است كه در محضر ربوبي دارند نه به بارگاههای ظاهری شان ؛ قداست و بزرگی اینان بجهت مراتب قرب معنوی شان به حضرت حق است و بديهي است كه چنین اموری همچنان ثابت بوده و همگان در هر زمان كه مي بخواهند می توانند با توسل خالصانه به این مشعل های هدایت به قرب الهی نائل گردند .یک موحد تمامی هستی را با نگاه توحیدی می بیند او معتقد است : لا حول و لا قوه الا بالله العلی العظیم ؛ او معتقد است در عالم و هستی فقط یک موثر حاکم است که انهم فقط الله است : لا موثر فی الوجود االا الله و بقیه اسباب عالم در طول اراده مطلقه او قرار دارند. به شبهه افكنان در فكر منحط تضاد علم و دين  و سطحی انديشان در حوزه مباحث ديني  باید گفت نگرش توحیدی ، شفا و سلامتی را از ناحیه خداوند می داند : اذا مرضت فهو یشفین و همین معرفت دینی بما می گوید : مدبر عالم ، نظام هستی را – از جمله نظام بیماری و سلامت و دیگر نظامات را - بر اساس اسباب و مسببات مادی و معنوی مدیریت می کند : ابی الله ان یجری الامور الا باسبابها  " سنت و بنای خداوند این نیست که امور عالم را جز به اسباب و مسبباتی که خودش در نظام تکوین قرار داده است اداره کند ." از منظر قران ، جهان هستی با سنن و قوانینی مدیریت می شود که علم بشر در برابر ان بسیار اندک است : و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا(  )  ؛ مدعیان تعارض دين و علم اگر کمی از غرور جاهلانه شان برگردند خواهند دید که قران و رهبران الهی بزرگترین مشوقان بشریت به علم و دانش بوده اند.  

2- اصالت عقل و قاعده ملازمه بين حكم عقل و شرع :‌  

[قاعده‏] «كل ما حكم به الشرع حكم به العقل» مى‏خواهد بگويد اسلام يك دين منطقى است؛ فرضاً فلسفه يك حكمش الآن براى عقل روشن نيست ولى يك امر مرموزِ مربوط به عالم مجهولات هم نيست كه اصلًا بكلى ضد عقل باشد، مثل حرفهايى كه مسيحيت در باب تثليث مى‏گويد كه ايمان غير از عقل است. ايمان غير از عقل نيست. حساب اينكه ايمان از عقل جداست در اسلام وجود ندارد و همين امر قدرتى به فقه اسلامى بخشيده است. (اصول دين اسلامى كه اساساً منطقه انحصارى عقل است، به عكس مسيحيت كه اصول دين براى عقل منطقه ممنوعه است.) اين مسئله سبب شده است كه به علماى اسلام يك ميدان باز بدهد كه در مسائل، عقل را دخالت بدهند و خود همين يكى از اسباب پيروزيهاى فقه اسلامى در ادوار گذشته است.( مطهري ،  )   

بنابر اين اصالت دادن به عقل نيز راه ديگري است كه خود اسلام اجازه داده است  تا در تطبيق و اجراي احكام اسلام در شرائط گوناگوني كه بر اثر مقتضيات زمان پيش مي آيد خللي ايجاد نشود. در شرائط كنوني بعد از كرونا نيز علاوه بر اينكه دلائل نقلي در حل شبهات مطرح شده وجود دارد اما بر اساس حكم قطعي عقل به لزوم رعايت توصيه هاي پزشكي و اجتناب از حضور در تجمعات به حكم ملازمه  مي توان حكم شرع در قابل جمع بودن بين اجراي مناسك و رعايت اصول بهداشتي را نيز كشف نمود.   

3- قانون امر بمعروف و نهي از منكر   

4- تشريع قوانين كنترل كننده‏ در اسلام  

4-1-قاعده لاضرر و لاحرج :‌

4-2- قاعده تزاحم و اهم و مهم  

4-3- اختيارات حاكم شرعى

از جمله قوانين كنترل كننده در اسلام اسلام قانوني است كه بعنوان اختيارات حاكم شرعى در شريعت تشريع گرديده  است. در تبين اين اصل بايد گفت :‌ اساسا در تمامي نظامات سياسي دنيا برغم آنكه تشريع قوانين بر عهده قوه مقننه مي باشد اما اختيارات ويژه اي به روساي جمهور داده مي شود كه در شرائط خاص و اضطراري بر اساس مصالح نظام تصميم گيري نمايد. در اسلام نيز از اين اصل بعنوان اختيارات ويژه حاكم اسلامي ياد مي شود . بر اساس اين قانون حاكم اسلامي مي تواند در صورت وجود مصلحت عمومي تصميماتي را كه – چه بسا بر اساس ملاكات ظاهري دين سابقه ندارد - در راستاي رسيدن به هدف شريعت اتخاذ نمايد. در اين راستا حاكم مي تواند حتي از اجراي اعمالي كه ذاتا مباح و حلال است  اما در شرائط خاص اجراي آن جامعه سبب بروز مشكلات عظيمي براي مردم شده يا سبب وهن اسلام مي گردد جلو گيري كند . در اين راستا مي توان به حكم معروف ميرزاي شيرازي در فتواي مشهورش نسبت به حرمت استعمال تنباكو اشاره نمود. بكار گيري كلمه اليوم(اليوم استعمال توتون و تنباكو باي نحو كان در حكم محاربه با امام زمان است ) در اين فتواي مشهور بخوبي بيانگر آن است كه اين حكم موقت بوده و در شرائط خاص جامعه آنروز تشريع گرديده است و ميرزاي شيرازي بعنوان اختيارات حاكم اسلامي از آن در صدور فتوا استفاده نموده است .  

گفتار شهيد مطهري در منشا پيدايش انديشه تناقض علم و دين  

بايد گفت :‌ اگر فكر تناقض علم و دين در جوامع غرب  را – بدليل نارسائيهاي فكري و علمي در مكتب مسيحيت  امري طبيعي بدانيم چنين انديشه اي در اسلام بطور كلي منتفي است . چون اولا در دين اسلام احكامي (نظير قانون ملازمه حكم عقل و شرع اهم و مهم و تزاحم اختيارات حاكم امربمعروف ونهي از منكر ) وجود دارد كه به اين دين خاصيت انطباق با ترقيات زمان بخشيده است؛(مطهري ،  )     

ثانيا توهم تضاد علم و دين ناشي از غفلتي است كه بر مطرح كنندگان اين شبهه . عارض شده است . در اين جهت مي گوئيم :‌ علم و دين هر كدام در صورتي كه در جايگاه خود قرار گيرد مكمل يكديگر بوده و تضاديا تناقضي بين آنان بروز نخواهد كرد . شهيد مطهري در بياني زيبا و جامع  در زمينه رابطه علم و ايمان(دين) و اختلاف قلمرو و كاركرد هريك از آنها مي نويسد :‌

علم به ما روشنايى و توانايى مى‏بخشد و ايمانْ عشق و اميد و گرمى؛ علم ابزار مى‏سازد و ايمان مقصد؛ علم سرعت می‌‏دهد و ايمان جهت؛ علم توانستن است و ايمانْ خوب خواستن؛ علم می‌‏نماياند كه چه هست و ايمان الهام مى‏بخشد كه چه بايد كرد؛ علم انقلاب برون است و ايمان انقلاب درون؛ علم جهان را جهان آدمى مى‏كند و ايمان روان را روان آدميت مى‏سازد؛ علم وجود انسان را به صورت افقى گسترش مى‏دهد و ايمان به شكل عمودى بالا مى‏برد؛ علم طبيعت‏ساز است و ايمان انسان‏ساز. هم علم به انسان نيرو مى‏دهد، هم ايمان؛ اما علم نيروى منفصل مى‏دهد و ايمان نيروى متصل. علم زيبايى است و ايمان هم زيبايى است؛ علم زيبايى عقل است و ايمان زيبايى روح؛ علم زيبايى انديشه است و ايمان زيبايى احساس. هم علم به انسان امنيت مى‏بخشد و هم ايمان؛ علم امنيت برونى مى‏دهد و ايمان امنيت درونى. علم در مقابل هجوم بيماريها، سيلها، زلزله‏ها، طوفانها ايمنى مى‏دهد و ايمان در مقابل اضطرابها، تنهاييها، احساس بى‏پناهيها، پوچ‏انگاريها. علم جهان را با انسان سازگار مى‏كند و ايمان انسان را با خودش. (مطهري ،  )