سیره امام علی (علیه‌السلام) در وحدت اسلامی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

سیره [[علی بن ابی طالب]] (‌علیه‌السلام) در [[وحدت اسلامی]] عنوان مقاله‌ای است که در [[پژوهشگاه مطالعات تقریبی]] در ارتباط با چگونگی سلوک و رفتار وحدت آفرین امام علی (‌علیه‌السلام)نگاشته شده است. <ref>نویسنده: سید مصطفی حسینی رودباری</ref>

از فرازهای اساسی حیات سیاسی امام علی ‌علیه‌السلام سیره رفتاری ان حضرت در حفظ وحدت جامعه اسلامی است. ان حضرت برغم بی مهری‌های فراوانی که نسبت به او و خاندان مکرمش صورت گرفت تمام سعیش را در وحدت اسلامی بکار گرفت. او در عصر خلفا با همه آنان معاشرت داشته و مشاوره‌های لازم را به آنان در مسیر هدایت صحیح جامعه ارائه می‌نمود. ان حضرت در طول 25سال بعد از رحلت پیامبر ص به دلیل جایگاه عظیم وحدت در اسلام با اتخاذ سیاست صبر و سکوت از حقوق مسلم خویش عدول نمود و تنها زمانی به تبیین دلائل این سکوت طولانی پرداخت که به حاکمیت رسید. این هم بدان جهت بود که جامعه اسلامی را نسبت به انحرافاتی که بعد از رسول اکرم ص واقع گردیده بود آگاهی داده و زمینه را برای اصلاح امور جامعه فراهم نماید. سیاست وحدت بخشی امام حتی در واپسین روزهای قبل از شهادت ان حضرت بخوبی هویدا بود. ان حضرت با توصیه‌های لازم در این مسیر خط مشی مسلمانان را بعد از مماتش ترسیم نمود و از آنان خواست که همچنان در مسیر وحدت گام بردارند.

بسیاری از کسانی که قصد نابودی اسلام و حکومت نوپای اسلامی را داشتند مترصد ان بودند که با رحلت ان حضرت نقشه‌های شومشان را عملی سازند. آنان از هر ابزاری در نیل به اهدافشان بهره‌برداری می‌کردند که از جمله آنها ایجاد تنش و اختلاف در بین مسلمانان بود. اقتدار معنوی و سیاسی و اجتماعی رسول اکرم ص در عصر رسالتش مانع بروز فتنه خناسان و تفرقه‌افکنان می‌گردید. امام علی بعنوان برترین رهبر الهی رسالتش را حفظ میراث رسول الله دانسته و تمامی همتش را استمرار حرکت توحیدی ان حضرت می‌دانست.  

== الف – سیره وحدت بخش امام در دوران خلفا ==

‌در خطبه سوم [[نهج‌البلاغه]] که بعد از بیعت مردم با ان حضرت ایراد شده است امام ‌علیه‌السلام جهت روشنگری جامعه اسلامی به تبیین مواضع خویش در برابر دستگاه خلافت مبنی بر صبر، سکوت 25ساله و عدم اعتراض به خلفا و نیز سیاست مشارکت و مدارا با آنان برغم دشوار بودن ان - اشاره نموده و می‌فرماید:‌

هان ای مردم، سوگند به خدا، آن شخص جامهء خلافت را به تن کرد و او خود قطعا میدانست که موقعیت من نسبت به خلافت، موقعیت مرکز آسیاب به آسیاب است که به دور آن میگردد.

سیل انبوه فضیلتهای انسانی - الهی از قله‌های روح من به سوی انسان‌ها سرازیر می‌شود. ارتفاعات سر به ملکوت کشیدهء امتیازات من بلندتر از آن است که پرندگان دور پرواز بتوانند هوای پریدن روی آن ارتفاعات را در سر بپرورانند.

[در آن هنگام که خلافت در مسیر دیگری افتاد]، پرده ای میان خود و زمامداری آویخته روی از آن گردانیدم، چون در انتخاب یکی از دو راه اندیشیدم، یا میبایست با دستی خالی به مخالفانم حمله کنم و یا شکیبائی در برابر حادثه ای ظلمانی و پر ابهام پیشه گیرم. [چه حادثه ای] حادثه ای بس کوبنده که بزرگسال را فرتوت و کم سال را پیر و انسان با ایمان را تا بدیدار پروردگارش در رنج و مشقت فرو می‌برد.

به حکم عقل سلیم بر آن شدم که صبر و تحمل را بر حمله با دست خالی ترجیح بدهم. من راه بردباری را پیش گرفتم، چونان بردباری چشمی که خس و خاشاک در آن فرو رود و گلویی که استخوانی مجرایش را بگیرد. [چرا اضطراب سر تا پایم را نگیرد و اقیانوس درونم را نشوراند]. میدیدم حقی که به من رسیده و از آن من است به یغما میرود و از مجرای حقیقیاش منحرف میگردد

پس از وفات رسول خدا ما خاندان باور نمی‏‌کردیم که امت در حق ما طمع کند، اما آنچه انتظار نمی‏رفت واقع شد؛ حق ما را غصب کردند و ما در ردیف توده بازاری قرار گرفتیم، چشمهایی از ما گریست و ناراحتیها به وجود آمد. به خدا سوگند اگر بیم وقوع تفرقه میان مسلمین و بازگشت کفر و تباهی دین نبود، رفتار ما با آنان‏طور دیگر بود.  

در کلامی دیگر ان حضرت از قریش و حامیانشان در پیشگاه الهی اظهار تظلم و شکایت نموده و می‌فرماید:‌ پروردگارا، من از تو برای مقابله با قبیله قریش و از کسانی که مردم قریشی را یاری کردند، یاری می‌جویم، زیرا آنان پیوند خویشاوندی را با من قطع کردند و درباره نزاع و خصومت برای گرفتن حقی که من بر آن از دیگران شایسته تر بودم اتفاق نمودند. و گفتند:

«علی قبل از آنکه به سوی بصره برود، در یک خطبه فرمود: قریش پس از رسول خدا حق ما را از ما گرفت و به خود اختصاص داد دیدم صبر از تفرق کلمه مسلمین و ریختن خونشان بهتر است؛ مردم تازه مسلمان‏اند و دین مانند مشکی که تکان داده می‏شود کوچکترین سستی آن را تباه می‌کند و کوچکترین فردی آن را وارونه می‏نماید.

== گفتار شهید مطهری در تبیین موضع سکوت امام بعد از رحلت پیامبرص ==  

ایشان در بخشی دیگر به حوادث دردناک بعد ا زپیامبر که نسبت به همسر گرامی‌اش زهرا سلام الله علیها اتفاق افتاد اشاره کرده و صبر و تحمل ان حضرت را جهت حفظ وحدت اسلامی اینچنین تبیین می‌کند:‌  

سکوت و مدارا در برخی شرایط بیش از قیامهای خونین نیرو و قدرت تملک نفس می‏خواهد. مردی را در نظر بگیرید که مجسمه شجاعت و شهامت و غیرت است، هرگز به دشمن پشت نکرده و پشت دلاوران از بیمش می‏لرزد؛ اوضاع و احوالی پیش می‌‏آید که مردمی سیاست پیشه از موقع حساس استفاده می‏کنند و کار را بر او تنگ می‏گیرند تا آنجا که همسر بسیار عزیزش مورد اهانت قرار می‏گیرد و او خشمگین وارد خانه می‏شود و با جمله‏هایی که کوه را از جا می‌کند شوهر غیور خود را مورد عتاب قرار می‏دهد و می‏گوید:

«پسر ابوطالب! چرا به گوشه خانه خزیده‏ای؟ تو همانی که شجاعان از بیم تو خواب نداشتند؛ اکنون در برابر مردمی ضعیف سستی نشان می‏دهی؟

علی خشمگین از ماجراها از طرف همسری که بی‏نهایت او را عزیز می‏دارد اینچنین تهییج می‏شود. این چه قدرتی است که علی را از جا نمی‌کند؟! پس از استماع سخنان زهرا، با نرمی او را آرام می‌کند که: نه، من فرقی نکرده‏ام، من همانم که بودم، مصلحت چیز دیگر است. تا آنجا که زهرا را قانع می‌کند و از زبان زهرا می‏شنود: «حَسْبِیَ اللَّهُ وَ نِعْمَ الْوَکیل».  

بعد از رحلت رسول اکرم ص عباس عموی پیامبر و ابوسفیان به نزد حضرت امده و او را در جریان بیعت در سقیفه قرار دادند و از ان حضرت خواستند که نسبت به انتخاب خلیفه وقت اعتراض نماید اما امام ‌علیه‌السلام در پاسخ آنها ضمن هشدار به مردم نسبت به لزوم هشیاری در برابر فتنه گران خطاب به آنان فرمود:‌

‌ ای مردم، امواج طوفانی فتنه‌ها را که حیات شما دریانوردان اقیانوس هستی را به تلاطم انداخته است، با کشتیهای نجات بشکافید و پیش بروید. از راه عداوت و نفرت از یکدیگر برگردیدو طریق مهر و محبت پیش بگیرید. تاجهای فریبای مباهات و افتخار بیکدیگر را از تارک خود برداشته بر زمین نهید. آن کس به مقصود خویشتن نائل گشت که پر و بالی داشت و بپرواز در آمد، یا فاقد قدرت بود، از هجوم به مخاطرات خودداری کرد و آسوده گشت.

-امام ‌علیه‌السلام- خیلی چند جانبه و جامع سخن گفت. فرمود فتنه که پیدا می‏شود آدمهای فتنه‏جو می‏خواهند آتش فتنه را بالا ببرند و بیشتر کنند ولی اشخاص صالح می‏خواهند کشتی پیدا کنند که چگونه‌این دریای فتنه را سالم طی کنند. تو – ابوسفیان - از طریق منافره و اختلاف و تنافر و ایجاد نفرت میان مسلمین وارد شدی و از طریق تفاخر که او تیم است و تو هاشم هستی. اسلام این تفاخرات را از بین برده، صحبت افتخار به تیم و هاشم نیست.  

«در داستان شورا چون عباس می‏دانست که نتیجه چیست، از علی خواست که در جلسه شرکت نکند اما علی با اینکه نظر عباس را از لحاظ نتیجه تأیید می‏‌کرد، پیشنهاد را نپذیرفت و عذرش این بود: «انّی اکْرَهُ‏ الْخِلافَ» من اختلاف را دوست نمی‏دارم. عباس گفت: «اذاً تَری‏ ما تَکْرَهُ» یعنی بنابراین با آنچه دوست نداری مواجه خواهی شد.».  

‌ بعد از مشاوره ابوبکر با جمعی از صحابه در زمینه نبرد با رومیان و تردید او در این تصمیم، از امام یاری خواست. امام ‌علیه‌السلام او را تشویق نموده و بدو فرمود: ان فعلت ظفرت:‌ اگر نبرد کنی پیروز خواهی شد. خلیفه از تشویق امام، خوشحال شد و گفت: بشرت بخیر:‌ فال نیکی زدی و به خیر بشارت دادی  

موقعیت زمامدار، همچون رشته مهره‌ها است که آنها را گرد آورده به هم پیوند می‌دهد. اگر رشته از هم بگسلد، مهره‌ها پراکنده می‌شوند و سپس هرگز نمی‌توان آنها را جمع آوری کرده و از نو نظام بخشید. امروز، اگر‌چه عرب از نظر تعداد کم است، اما نیروی اسلام فراوان و در پرتو اجتماع و اتحاد و هماهنگی، عزیز و نیرومند است. بنابراین تو (خلیفه) همچون محور سنگ آسیاب، جامعه را به وسیله مسلمانان به گردش در آور و با همکاری آنان در نبرد، آتش جنگ را برای دشمنان شعله‌ور ساز، زیرا اگر شخصا از این سرزمین خارج شوی، عرب از اطراف و اکناف سر از زیر بار فرمانت بیرون خواهد برد و آنگاه آنچه پشت سرگذاشته ای مهمتر از آن خواهد بود که در پیش رو داری. اگر فردا چشم عجمها بر تو افتد، خواهند گفت: این اساس و ریشه (رهبر) عرب است، اگر ریشه این درخت را قطع کنید، راحت می‌شوید، و این فکر، آنان را در مبارزه با تو و طمع در نابودی تو حریص تر و سرسخت تر خواهد ساخت.

یکی از مظاهر اساسی و شگفت اور در سیره سیاسی امام ‌علیه‌السلام تلاش ان حضرت در پیشگیری از فتنه جدیدی بود که بعد از قتل عمر بیم وقوع ان می‌رفت. اعتراض شدید و عمومی مردم مدینه و شهرهای گوناگون به سیاست‌های تبعیض امیز خلیفه عثمان بحدی بود که قدرت مقابله را از دستگاه خلافت سلب کرده بود. امام علی با دعوت معترضین به ارامش و نصایح خیر خواهانه به عثمان در موافقت با خواسته‌های مشروع مردمی تلاش می‌نمود تا مشکلات پیش امده بین مردم و حاکمیت بشکل مسالمت امیز پایان یابد. در این راستا امام تمام تلاشش را در دفاع از عثمان بکار گرفت حتی فرزندانش را به دفاع از عثمان فراخواند.  

شدت اهتمام ان حضرت در محافظت از عثمان از این سخن حضرت که:"‌ و الله لقد دفعت‌ عنه‌ حتی‌ خشیت‌ أن‌ أکون‌ آثما؛ :‌ ‌ بخدا قسم‌ تا آن‌ حد، از عثمان‌ دفاع‌ کردم‌ که‌ خوف‌ آن‌ را دارم‌ که‌ مرتکب‌ گناه‌ شده‌ باشم" بخوبی استفاده می‌شود.

خوارج برغم مواضع افراطی شان در برابر امام ‌علیه‌السلام بخصوص تکفیر ان حضرت همچنان مورد عنایت امام بوده و نهایت تلاش در هدایت و جذب آنان توسط امام صورت می‌گرفت. برخورد قاطع امام با اینان زمانی بود که اقدام به ایجاد ناامنی در جامعه نموده و نبرد مسلحانه علیه نظام اسلامی را اغاز کردند.  

این سخنان وحدت بخش حضرت نسبت به کسانی است که به رهبری معاویه و باند اموی بیشترین درگیری را با امام داشته و تبلیغات گسترده‌ای علیه ان حضرت راه انداخته اند اما امام بجهت اهمیت وحدت و یکپارچگی جامعه اسلامی حتی با اینان نیز چنین روشی را اتخاذ نموده و به ذکر مشترکات دو جبهه می‌پردازد.

حرکت نفاق افکنانه اصحاب جمل ان هم بعد از بیعتشان با امام علی ‌علیه‌السلام یکی از فرازهای مهم و عبرت اموز تاریخ اسلام است.  

مرحوم‌ علامة‌ شهید مطهری‌ تحت عنوان‌ «اتحاد اسلام» در مقایسه ای بین مواضع وحدت بخش امام علی ‌علیه‌السلام بعد از رحلت پیامبرص ان هم برغم غصب حق شان و مواضع تفرقه‌افکنانه طلحه و زبیردر دوران خلافت بحق امام علی می‌گوید:‌  

... – امام ‌علیه‌السلام - مخصوصا در دوران‌ خلافت‌ خودش‌ آنگاه‌ که‌ طلحه‌ و زبیر نقض‌ بیعت‌ کردند و فتنة‌ داخلی‌ ایجاد نمودند، علی(ع) مکرراً‌ وضع‌ خود را بعد از پیغمبر با این‌ها مقایسه‌ می‌کند و می‌گوید: من‌ به‌خاطر پرهیز از تفرق‌ کلمة‌ مسلمین، از حق‌ مسلم‌ خودم‌ چشم‌ پوشیدم‌ و اینان‌ با اینکه‌ به‌ طوع‌ و رغبت‌ بیعت‌ کردند، بیعت‌ خویش‌ را نقض‌ کردند. و پروای‌ ایجاد اختلاف‌ در میان‌ مسلمین‌ را نداشتند.  

امام در موضع دیگر قبل از حرکت بسوی بصره جهت مقابله با ناکثین می‌فرماید: ...چه می‏شود طلحه و زبیر را؟ خوب بود سالی و لااقل چند ماهی صبر می‌کردند و حکومت مرا می‏دیدند، آنگاه تصمیم می‏گرفتند. اما آنان طاقت نیاوردند و علیه من شوریدند و در امری که خداوند حقی برای آنها قرار نداده با من به کشمکش پرداختند.».

. در روایتی امده است:‌ که فردی از یهودیان به ان حضرت از روی شماتت و سرزنش عرضه داشت:  

یکی از فرازهای برجسته در سیره امام علی ‌علیه‌السلام توصیه به وحدت و اجتناب از تفرق در فاصله ضربت خوردن تا شهادت است. ساعاتی که امام آخرینلحظات عمرشریقش را سپری نموده و طبعا در چنین زمان حساس انسان‌ها مهمترین توصیه‌ها و دغدغه‌های خویش را بیان می‌کنند. دقت در این بخش ا ز سیره نظری و عملی امام بیانگر افق متعالی نگاه ان بزرگوار نسبت به اهمیت وحدت اسلامی‌خواهد بود.  

اما وصیت من به شما ان است که از هر نوع شرک به خدا اجتناب نموده و سنت محمد صلی الله علیه و آله را ضایع نکنید و این دو ستون را همواره برپای دارید و این دو چراغ را همواره افروخته نگه دارید. بدانید تا زمانی که متحد بوده و پراکنده نشده اید، کسی شما را نکوهش نخواهد کرد. هر کس از شما باید به قدر طاقتش بکوشد و بر نادانان آسان گیردپروردگاری است بخشاینده و دینی است استوار و درست و پیشوایی است دانا  

در وصیتی دیگر ان حضرت خطاب به امام حسن و امام حسین و همه کسانی پیام حضرت را دریافت می‌کنند می‌فرماید:‌

همه با هم به ریسمان خدا چنگ بزنید و بر اساس ایمان به خدا متحد باشید و از هم جدا نشوید، همانا از پیغمبر خدا شنیدم که می ‌فرمود: اصلاحِ میان مردم از نماز و روزه دائم افضل است و چیزی که دین را محو و نابود می ‌کند فساد و اختلاف است، ولاحَولَ ولاقُوَّة إلّابِاللَّهِ العلیّ العظیم....بر شما باد که بر روابط دوستانه میان خود بیافزایید، به یکدیگر نیکی کنید از کناره‌ گیری از یکدیگر و قطع ارتباط و تفرقه و تشتت بپرهیزید. کارهای خیر را به مدد یکدیگر و اجتماعاً انجام دهید و از همکاری در مورد گناهان و چیزهایی که موجب کدورت و دشمنی می ‌شود بپرهیزید  

سیره وحدت بخش امام علی ‌علیه‌السلام در عصری که امواج فتنه‌ها کیان جامعه نوپای اسلامی را تهدید می‌نمود برغم سختی‌های فراوانی که بر ان حضرت و اهل بیتش هجوم اورد بیانگر جایگاه عظیم این اصل - وحدت و یکپارچگی – در اسلام می‌باشد. صبر و سکوت 25ساله ان در عصر خلفا و تبیین دلائل ان در عصر خلافت بزرگ‌ترین درسی است که امام ‌علیه‌السلام با سیره اش به مسلمانان اموخت. او به مسلمانان فهماند که تنها در پرتو وحدت و انسجام اسلامی است که می‌توان از شریعت محافظت نموده و زمینه اجرای احکام الهی را فراهم نمود. والسلام