ویکی‌وحدت

حق: تفاوت میان نسخه‌ها

صفحه بحث

حق (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۱ ژوئن ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۵۹

۲۹٬۶۷۲ بایت اضافه‌شده ،  ‏۲۱ ژوئن ۲۰۲۱
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۲۷: خط ۲۷:
مهم ‌ترین زمینه معنایی واژه «حَق» در قرآن، مربوط به مفاهیم وجود و هستی است. مطابق آیات قرآن، مصداق کامل و منشأ اصلی حق، خداوند است.<ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶۲.    </ref><ref>نور/سوره ۲۴، آیه ۲۵.    </ref><ref>لقمان/سوره ۳۱، آیه ۳۰.    </ref> علاوه بر این، «الحق» یکی از «اسماء الحسنی» است. <ref>طه/سوره ۲۰، آیه ۱۱۴.    </ref><ref>مؤمنون/سوره ۲۳، آیه ۱۱۶.    </ref>
مهم ‌ترین زمینه معنایی واژه «حَق» در قرآن، مربوط به مفاهیم وجود و هستی است. مطابق آیات قرآن، مصداق کامل و منشأ اصلی حق، خداوند است.<ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۶۲.    </ref><ref>نور/سوره ۲۴، آیه ۲۵.    </ref><ref>لقمان/سوره ۳۱، آیه ۳۰.    </ref> علاوه بر این، «الحق» یکی از «اسماء الحسنی» است. <ref>طه/سوره ۲۰، آیه ۱۱۴.    </ref><ref>مؤمنون/سوره ۲۳، آیه ۱۱۶.    </ref>


"
=== آیات دال برعینیت خدا و«حق»===
=== آیات دال برعینیت خدا و«حق»===
آیاتی که خدا را عین حق دانسته یا با وصف حق توصیف کرده در دو زمینه اصلی بیان شده است:
آیاتی که خدا را عین حق دانسته یا با وصف حق توصیف کرده در دو زمینه اصلی بیان شده است:
خط ۵۰: خط ۴۹:
همچنین، ترکیب اضافی «قَوْلَ الحَقِّ» <ref>مریم/سوره ۱۹، آیه ۳۴.    </ref> درباره حضرت عیسی علیه‌السلام، عموماً تعبیری دیگر از «کلمة اللّه» <ref>آل عمران/سوره ۳، آیه ۴۵.    </ref><ref>نساء/سوره ۴، آیه ۱۷۱.    </ref> تفسیر می‌شود <ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره مریم آیه ۳۴.</ref><ref>محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل سوره مریم آیه ۳۴، قاهره، چاپ افست تهران.</ref> که به نحوه خاص خلقت حضرت عیسی به واسطه یک کلمه خدا ــ کُن <ref>آل عمران/سوره ۳، آیه ۵۹.    </ref> ــ مربوط است. <ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره مریم آیه ۳۴.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره مریم آیه ۳۴.</ref>
همچنین، ترکیب اضافی «قَوْلَ الحَقِّ» <ref>مریم/سوره ۱۹، آیه ۳۴.    </ref> درباره حضرت عیسی علیه‌السلام، عموماً تعبیری دیگر از «کلمة اللّه» <ref>آل عمران/سوره ۳، آیه ۴۵.    </ref><ref>نساء/سوره ۴، آیه ۱۷۱.    </ref> تفسیر می‌شود <ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره مریم آیه ۳۴.</ref><ref>محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، ذیل سوره مریم آیه ۳۴، قاهره، چاپ افست تهران.</ref> که به نحوه خاص خلقت حضرت عیسی به واسطه یک کلمه خدا ــ کُن <ref>آل عمران/سوره ۳، آیه ۵۹.    </ref> ــ مربوط است. <ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره مریم آیه ۳۴.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره مریم آیه ۳۴.</ref>
وعده های الهی، که از بارزترین مصادیق قول خداوند هستند، در آیات متعدد، با تعبیر «اِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ» <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۴.    </ref><ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۵۵.    </ref><ref>هود/سوره ۱۱، آیه ۴۵.    </ref><ref>قصص/سوره ۲۸، آیه ۱۳.    </ref><ref>روم/سوره ۳۰، آیه ۶۰.    </ref><ref>لقمان/سوره ۳۱، آیه ۳۳.    </ref><ref>غافر/سوره ۴۰، آیه ۵۵.    </ref> وصف شده اند.
وعده های الهی، که از بارزترین مصادیق قول خداوند هستند، در آیات متعدد، با تعبیر «اِنَّ وَعْدَ اللّهِ حَقٌّ» <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۴.    </ref><ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۵۵.    </ref><ref>هود/سوره ۱۱، آیه ۴۵.    </ref><ref>قصص/سوره ۲۸، آیه ۱۳.    </ref><ref>روم/سوره ۳۰، آیه ۶۰.    </ref><ref>لقمان/سوره ۳۱، آیه ۳۳.    </ref><ref>غافر/سوره ۴۰، آیه ۵۵.    </ref> وصف شده اند.
حق بودن وعده های الهی، مانند نصرت و اعزاز دین پیامبر، برگشت انسان‌ها به سوی پروردگارشان، ثواب و عقاب یا برگرداندن موسی به مادرش، به معنای وقوع حتمی آن هاست. <ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۵۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره هود آیه ۴۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره قصص آیه ۱۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره روم آیه ۶۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره لقمان آیه ۳۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره غافر آیه ۵۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره یونس آیه ۴.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره یونس آیه ۵۵.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره هود آیه ۴۵.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره قصص آیه ۱۳.</ref>[۱۴۸][۱۴۹][۱۵۰]
حق بودن وعده های الهی، مانند نصرت و اعزاز دین پیامبر، برگشت انسان‌ها به سوی پروردگارشان، ثواب و عقاب یا برگرداندن موسی به مادرش، به معنای وقوع حتمی آن هاست. <ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۴، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره یونس آیه ۵۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره هود آیه ۴۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره قصص آیه ۱۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره روم آیه ۶۰، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره لقمان آیه ۳۳، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره غافر آیه ۵۵، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره یونس آیه ۴.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره یونس آیه ۵۵.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره هود آیه ۴۵.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره قصص آیه ۱۳.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره روم آیه ۶۰.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره لقمان آیه ۳۳.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره غافر آیه ۵۵.</ref>
همچنین تعابیری مانند «حَقَّ عَلَیهِمُ القَولُ»، <ref>فصلت/سوره ۴۱، آیه ۲۵.    </ref> «حَقَّ عَلیهِ کلمةُ العَذابِ» <ref>زمر/سوره ۳۹، آیه ۱۹.    </ref> و مشابه این ها، <ref>اعراف/سوره ۷، آیه ۳۰.    </ref><ref>اِسراء/سوره ۱۷، آیه ۱۶.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۱۸.    </ref><ref>ص/سوره ۳۸، آیه ۱۴.    </ref> حاکی از محقق شدن قولِ وعیدی خداوند درباره گمراهی و عذاب کافران در دنیا و آخرت است.
 
=== دلالت واژه«حق» برعقیده===
واژه «حَق»، در دلالتی معرفتی، وصفی است برای عقیده، <ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمد سید کیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.</ref> از این وجه، حوزه معنایی دیگر حق در قرآن، در زمینه عقیده و فعل انسان است.
در آیات متعدد، عقیده مطابق با واقع، حق نامیده شده است. <ref>انبیاء/سوره ۲۱، آیه ۲۴.    </ref><ref>احقاف/سوره ۴۶، آیه ۳۰.    </ref><ref>حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، ذیل واژه «حَق»، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره حج آیه ۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره فرقان آیه ۲۶، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره انبیاء آیه ۱۸</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref>
در این معنا حق مقابل «ظن» و «ضلال» قرار می‌گیرد. <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۲.    </ref><ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۶.    </ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره یونس آیه ۳۵.</ref>
مثال معروف حق و باطل در آیه ۱۷ سوره رعد بیان می‌کند که موضع انسان‌ها در برابر حقیقت متفاوت است؛ برخی حق بودنِ حقایقی چون قرآن را درمی یابند و برخی نسبت به آن کور و چشم بسته اند. <ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۷۱۹.    </ref>
مطابق این تمثیل، از آبی که خدا از آسمان فرو می‌فرستد، دشت‌ها به قدر خود مقداری از آب را در خود روان می‌کنند و کف زائد را سیل می‌برد.
همچنین زیور آلاتی که در آتش گداخته می‌شود، ماده خالصی دارد که باقی می‌ماند و پس مانده‌هایی که بی فایده است. <ref>ابو الفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.( برای تعداد مثال‌ها در این آیه)</ref><ref>سیوطی، الدّر المنثور فی التفسیر بالمأثور، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.( برای تعداد مثال‌ها در این آیه)</ref>
در این تمثیل، ویژگی مهم و مؤکد حق، ثبات و منشأ آثار بودن است و خصوصیت باطل، ظاهر نمایی و بی ثمری است. <ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.</ref>
به همین ترتیب، در عالم هستی، موجودی حق است که ثابت باشد و هرچه ناپایدار و میرا باشد، از این جهت، باطل است. <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref>
براین اساس، اگر انسان معتقد به چیزی باشد که وجود خارجی ندارد، یا برای موجودات، خواص وجودی ای فرض کند که فاقد آن باشند، مانند استقلال یا بقا برای موجودات ممکن الموجود، یا اعتقاد به تجسد یافتن خدا در شخص انسانی، این عقاید باطل است. <ref>عبد الرزاق کاشی، شرح فصوص الحکم، ج۱، ص۳۰۳، چاپ مجید هادی زاده، تهران ۱۳۸۳ش.</ref><ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref><ref>توشی هیکو ایزوتسو، تصوف و تائویسم: یک مطالعه مقایسه ای از مفاهیم کلیدی فلسفی، ج۱، ص۳۳، توکیو ۱۹۸۳.</ref>
 
=== عارفان به«حق» درقرآن===
قرآن افراد خاصی را به عنوان کسانی که حق (به طور خاص، حق بودنِ قرآن) را در می‌یابند، معرفی کرده است: کسانی که از جانب خدا به ایشان علم داده شده، صاحبان خردهای ناب، برخی از اهل کتاب، و مؤمنان. <ref>بقرة/سوره ۲، آیه ۱۴۴.    </ref><ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۸۳.    </ref><ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۸۴.    </ref><ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۹.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۵۴.    </ref><ref>سبأ/سوره ۳۴، آیه ۶.    </ref><ref>شوری/سوره ۴۲، آیه ۱۸.    </ref>
این افراد به احوال اشک ریختن از سر معرفت حق، ایمان آوردن، نرم دلی و دارا بودن بصیرت، وصف شده اند. <ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۸۳.    </ref><ref>رعد/سوره ۱۳، آیه ۱۹.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۵۴.    </ref><ref>شوری/سوره ۴۲، آیه ۱۸.    </ref>
 
=== اتصاف افعال انسان به صفت حق===
علاوه بر حوزه معرفت، به بیان علامه طباطبائی <ref>طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره رعد آیه ۱۷.</ref> در حوزه افعال انسان‌ها نیز هر فعل هنگامی حق است که با غایت و نتیجه ای که برایش مقرر شده است (مانند سیری برای خوردن)، هماهنگ باشد، در غیر این صورت، فعل باطل است.
ظاهرآ تعبیر «بِغَیرِالحقّ» در توصیف برخی افعال انسان‌ها از همین باب است؛ افعالی چون غلوّ در دین، بَغیْ (ظلم)، بیرون راندن مؤمنان از سرزمینشان و فَرَح. <ref>مائدة/سوره ۵، آیه ۷۷.    </ref><ref>اعراف/سوره ۷، آیه ۳۳.    </ref><ref>حج/سوره ۲۲، آیه ۴۰.    </ref><ref>غافر/سوره ۴۰، آیه ۷۵.    </ref>
تعبیر «یا اَیها النّاسُ اِنَّما بَغیکُم عَلی اَنفُسِکُم» در آیه ۲۳ [[سوره یونس]]، <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۲۳.    </ref> و تأکید بر این‌که عذاب قوم مستکبر عاد در آخرت خوار کننده تر از عذاب دنیوی آنهاست، <ref>فصلت/سوره ۴۱، آیه ۱۶.    </ref> دلالتی ضمنی است بر این‌که این گونه اعمال، انسان‌ها را به هدف و غایتی که در پی آن‌اند نمی‌رساند. چون در عالم وجود، حقِ مطلق فقط خداوند است و تنها اوست که به سوی حق هدایت می‌کند<ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۲.    </ref><ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۵.    </ref> و دستیابی انسان به حقیقت در اندیشه و کردار، جز با پیروی از دین حق میسر نیست. <ref>یونس/سوره ۱۰، آیه ۳۵.    </ref>
 
=== چیرگی دین حق برسایر ادیان===
دین حق، که همان اسلام است، <ref>توبه/سوره ۹، آیه ۲۹.    </ref><ref>توبه/سوره ۹، آیه ۳۳.    </ref><ref>صف/سوره ۶۱، آیه ۹.    </ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره توبه آیه ۲۹۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره توبه آیه ۳۳۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، ذیل سوره صف آیه ۹، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره توبه آیه ۲۹.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره توبه آیه ۳۳.</ref><ref>زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل، ذیل سوره صف آیه ۹.</ref><ref>طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، ذیل سوره توبه آیه ۲۹.</ref>[۲۰۸][۲۰۹][۲۱۰][۲۱۱][۲۱۲] به دلیل موافقت با فطرت و سنّت تکوین، انسان‌ها را در دنیا و آخرت به سعادت می‌رساند [۲۱۳][۲۱۴] و به اراده الهی سرانجام بر همه ادیان چیره می‌گردد. [۲۱۵][۲۱۶]
قرآن در آیات متعدد، به تمثیل یا به تصریح، از پیروزی نهایی حق بر باطل خبر می‌دهد [۲۱۷][۲۱۸][۲۱۹] و انسان‌ها را از معارضه با حق، کتمان حق، در هم آمیختن حق و باطل و تکذیب حق بازمی دارد. [۲۲۰][۲۲۱][۲۲۲]
چون گاهی حق، مدتی پوشیده می‌ماند [۲۲۳][۲۲۴][۲۲۵][۲۲۶][۲۲۷] و مهلت دادن به باطل از سنّت های الهی است [۲۲۸][۲۲۹] و غلبه ظاهری باطل و دشواری التزام به حق ممکن است به یأس و تردید اهل حق بینجامد، [۲۳۰][۲۳۱]
در آیات متعدد، فرمان صبر به پیامبر، با تأکید بر حق بودن وعده های الهی قرین گشته [۲۳۲][۲۳۳][۲۳۴] و تواصی به حق، در کنار تواصی به صبر، از صفات مؤمنان شمرده شده است. [۲۳۵]
 
=== دلالت حقوقی واژه«حق» درقرآن===
گذشته از دو حوزه معنایی وجود شناسانه و معرفت شناسانه، واژه «حَق» در قرآن با دو دلالت حقوقی نیز به کار رفته است: یکی به معنای عمل یا تکلیفی که برعهده فرد است و بر انجام دادن آن تأکید شده است، مانند وصیت کردن [۲۳۶] یا رعایت بهره زوجه از سوی زوج در احکام طلاق، [۲۳۷][۲۳۸] و دیگری به معنای نصیب یا بهره ای که متعلق به فرد خاصی است، مانند آیاتی که به دادن حق خویشاوندان، مسکینان و در راه ماندگان امر می‌کند، [۲۳۹][۲۴۰] یا نگاه داشتن بهره ای معین از اموال را برای سائل و محروم، از ویژگی های نمازگزاران و متقین برمی شمارد. [۲۴۱][۲۴۲]
 
=== دلالت واژه«حق» برتأکید درقرآن===
واژه «حَق» در قرآن در یک ساختار نحوی ویژه ــ مثل: «یتلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ»، [۲۴۳] «اِتَّقُوا اللّهَ حَقَّ تُقاتِهِ» [۲۴۴] ــ، برای تأکید بر انجام دادن کاری به نحو کامل و شایسته به کار رفته است؛ مانند تلاوت کتاب خدا، رعایت تقوای الهی، شناختن قدر خدا و جهاد. [۲۴۵][۲۴۶][۲۴۷][۲۴۸][۲۴۹][۲۵۰]
تعبیر حَقُّ الیقین نیز، که بعدها از مهم ‌ترین اصطلاحات عرفانی شد، دوبار در قرآن به کار رفته است. [۲۵۱][۲۵۲]
اضافه حق به یقین در این ترکیب، اضافه بیانیه و برای تأکید بر حقانیت قرآن [۲۵۳] و راستی اخبار قیامت و وقوع حتمی آن [۲۵۴] است. [۲۵۵][۲۵۶][۲۵۷][۲۵۸][۲۵۹][۲۶۰][۲۶۱][۲۶۲]
 
== وجوه استعمال واژه«حق» درحدیث==
در جوامع حدیثی، درباره شناخت حق، استواری در راه حق و تقابل آن با باطل، مطالب بسیاری آمده است.
 
=== آثار و برکات شناخت حق===
بنابر روایات، شناخت حق از نشانه های بصیرت و دانایی است. [۲۶۳]
همچنین کمال عقل در پیروی از حق و تواضع در برابر آن نهفته است. [۲۶۴][۲۶۵][۲۶۶]
در مقابل، پیروی از هوای نفس، فراموشی آخرت و کثرتِ نزاع جاهلانه، از جمله عواملی است که انسان را از حق باز می‌دارد. [۲۶۷][۲۶۸][۲۶۹][۲۷۰]
طبق حدیثی از پیامبر اکرم، راه معرفت حق، معرفت نفس، راه موافقت با حق، مخالفت با نفس، راه رسیدن به رضایت حق، سخط بر نفس، راه رسیدن به حق، هجرت از نفس، راه طاعت حق، عصیان بر نفس، راه ذکر حق، فراموش کردن نفس و راه قرب به حق و انس با آن، دوری و وحشت از نفس است. [۲۷۱][۲۷۲]
همچنین در حدیثی منسوب به علی علیه‌السلام، معروف به «حدیث حقیقت»، امام در پی پرسش مُصرّانه کمیل بن زیاد از چیستی حقیقت، در چند عبارت عرفانی آن را وصف می‌کند.
 
=== لزوم عمل به حق وپایداری برآن===
در احادیث بر لزوم عمل به حق و پایداری بر آن بسیار تأکید شده است، حتی اگر پیامدهایی سخت، مانند قطعه قطعه شدن یا سوزانده شدن، داشته باشد. [۲۷۳][۲۷۴]
علی علیه‌السلام به فرزند خود سفارش می‌کند برای حق به هر دشواری ای وارد شود و شکیبایی ورزیدن در راه حق را نیکوترین خصلت برمی شمارد. [۲۷۵]
قرین گشتن سفارش التزام به حق با توصیه به صبر، دشواری پایداری در راه حق را به خوبی نشان می‌دهد. [۲۷۶]
بنابر حدیثی از امام باقر علیه‌السلام، «اِصبِر عَلَی الحَقِّ وَ اِن کان مُرّاً» وصیتِ همه امامان بوده است. [۲۷۷]
البته به تصریح امام علی علیه‌السلام، حق به رغم سنگینی، گوارا، و باطل در عین سبکی، بد فرجام است و اهل حق مدتی کوتاه در سختی و مدتی طولانی در عافیت و آسایش اند. [۲۷۸][۲۷۹]
احادیث بسیاری نیز درباره لزوم بازگو کردن حق حتی در مواردی که به ضرر فرد باشد، و همچنین گفتن حق در رضا و غضب، وارد شده است. [۲۸۰][۲۸۱][۲۸۲][۲۸۳]
براساس حدیث مشهور نبوی، برترین جهاد، گفتن کلام حق در برابر سلطانِ جائر است. [۲۸۴][۲۸۵][۲۸۶]
برخی از خطبه های حضرت علی علیه‌السلام، بر آمیختگی مداوم حق و باطل و در نتیجه لزوم افشای باطل برای جلوه گر ساختن حق دلالت دارد.
در کلام علی علیه‌السلام این وضعیت شبهه ناک، جولانگاه شیطان برای استیلا یافتن بر اهل باطل خوانده شده، اما در عین حال بر این نکته تأکید شده است که دوستان خدا به لطف حق و با هدایت نور یقین، نجات می‌یابند. [۲۸۷][۲۸۸][۲۸۹]
 
=== صفات اهل حق در روایات شیعی===
از جمله مسائلی که در احادیث شیعی بسیار مورد توجه قرار گرفته، توصیف اهل حق است.
براساس این روایات، امامان علیهم‌السلام با حق‌اند و حق با آنهاست، امر ایشان حق است و هر قضاوت حقی نزد آنهاست. [۲۹۰][۲۹۱][۲۹۲][۲۹۳]
علی علیه‌السلام تصریح می‌کند که رایت حق در دست اهل بیت علیهم‌السلام است و تنها راه رستگاری، همراهی با آنان و پیروی از آنان است. [۲۹۴][۲۹۵][۲۹۶]
همچنین نقل شده که دین حق دین همراه با ولایت است [۲۹۷] و روی گردانی از ولایت اهل حق مایه هلاک است. [۲۹۸]
اگرچه سخن مشهور علی علیه‌السلام («اِعرِف الحَقَ تَعرِف اَهلَهُ») به «حارث بن حوط» در جنگ جمل، [۲۹۹][۳۰۰][۳۰۱][۳۰۲] بر این دلالت دارد که شناختن حق بر شناختن اهلِ آن مقدّم است؛ اما در احادیث متعددی از رسول خدا، که در کتاب های فریقین آمده است، علی علیه‌السلام و عمار یاسر، صراحتاً معیار شناخت حق و اهل آن معرفی شده اند. [۳۰۳][۳۰۴][۳۰۵][۳۰۶]
مضمون این روایات، که به وقوع اختلاف و نبرد میان مسلمانان پس از رحلت پیامبر اشاره دارد، در واقع به مسلمانان کمک می‌کرد که در فضایی که حق و باطل به هم آمیخته بود، حق را از باطل تمییز دهند.
 
=== تقابل دولت حق بادولت باطل در روایات===
در احادیث شیعی به تقابل دولت حق با دولت باطل نیز اشاره شده و مصداق اَتمِّ دولت حق، دولت قائم آل محمد علیه‌السلام دانسته شده است که در آن حق و عدلْ ظاهر، دل ها به هم نزدیک، و حدود الهی اجرا می‌شود و حق به اهلش بازمی گردد. [۳۰۷][۳۰۸][۳۰۹][۳۱۰]
 
=== معانی حقوقی واژه«حق» در روایات===
واژه «حَق» در بسیاری از احادیث بر معنای حقوقی دلالت دارد. این معنا در ابعاد گوناگون (مانند حق خدا بر انسان، حق اعضا و جوارح و حقوق متقابل انسان‌ها در مناسبات اجتماعی) مطرح می‌شود.
براساس روایات، منشأ تمامی حقوق، حق خدا بر بندگان است، [۳۱۱][۳۱۲] که از جمله آن‌ها عبادت خالصانه و اطاعت خدا، شریک نگرفتن برای او و تقوای الهی است. [۳۱۳][۳۱۴][۳۱۵][۳۱۶][۳۱۷]
اگرچه به گفته علی علیه‌السلام حق خدا بر بندگان، موجب ایجاد حق متقابل برای بنده نمی‌شود، اما در صورت التزام بنده به حقوق الهی، خداوند از سر فضل بر خود لازم کرده است به او پاداشی دو چندان دهد [۳۱۸] و امر دنیا و آخرتش را کفایت و او را از عذاب رها کند. [۳۱۹][۳۲۰][۳۲۱]
اما در مناسبات انسان‌ها هر حقی موجب به وجود آمدن حقی برای طرف متقابل می‌شود. [۳۲۲]
از مجموع احادیث چنین برمی آید که صاحبان حقوق بسیارند، از آن جمله‌اند والدین، فرزند، همسر (حقوق خانواده)، همسایه (جار)، مهمان، برادر، و دوست.
صاحبان حقوق فقط انسان‌ها نیستند. براساس روایات، اعضای بدن و فرایض دینی (مانند نماز، حج، روزه و صدقه) نیز بر انسان حق دارند. [۳۲۳][۳۲۴][۳۲۵][۳۲۶][۳۲۷][۳۲۸][۳۲۹]
مجموعه مفصّل و جامعی از این حقوق در رساله ای کوتاه از امام سجاد علیه‌السلام، به نام «رسالة الحقوق»، آمده است (رسالة الحقوق). مطابق این رساله، منشأ تمامی حقوق، حقی است که خدا بر بندگان دارد.
 
=== بزرگترین حق خدا بربنده===
بزرگ ‌ترین حق خدا بر بنده، عبادت خالصانه و شرک نورزیدن به اوست. براساس این حق اصلی، در هر نعمتی، حقی بر بندگان واجب شده است، که همه این حقوق اهمیت یکسانی ندارند.
به تصریح [[امام علی]] علیه‌السلام، [۳۳۰] عظیم ‌ترین حقی که خدا بر انسان‌ها واجب ساخته، حقوق متقابل حاکم و مردم است.
همچنین بنابر سخن امام علی علیه‌السلام، [۳۳۱] نهایت حق خدا بر بنده، شناختن خدا تنها از طریق قرآن و سنّت رسول اکرم است.
 
=فهرست منابع=
 
 
(۱) علاوه بر قرآن.
 
(۲) ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت.
 
(۳) ابن ابی جمهور، عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیة، چاپ مجتبی عراقی، قم ۱۴۰۳ـ۱۴۰۵/ ۱۹۸۳ـ۱۹۸۵.
 
(۴) ابن ابی زینب، الغیبة، چاپ فارس حسون کریم، قم ۱۴۲۲.
 
(۵) ابن اثیر، النهایة فی غریب الحدیث و الاثر، چاپ محمود محمد طناحی و طاهر احمد زاوی، بیروت ۱۳۸۳/۱۹۶۳، چاپ افست قم ۱۳۶۴ش.
 
(۶) ابن بابویه، الامالی، قم ۱۴۱۷.
 
(۷) ابن بابویه، کتاب الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش.
 
(۸) ابن بابویه، کتاب مَن لایحضُرُه الفقیه، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴.
 
(۹) ابن بابویه، کمال الدین و تمام النعمة، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
 
(۱۰) ابن حِبّان، صحیح ابن حبّان، بترتیب ابن بلبان، چاپ شعیب ارنؤوط، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
 
(۱۱) ابن حنبل، مسند الامام احمد بن حنبل، بیروت، دارصادر.
 
(۱۲) ابن شعبه، تحف العقول عن آل الرسول صلی اللّه علیهم، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش.
 
(۱۳) ابن عبد البرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲.
 
(۱۴) ابن فارس، معجم مقاییس اللغة.
 
(۱۵) ابن ماجه، سنن ابن ماجة، چاپ محمد فؤاد عبد الباقی، (قاهره ۱۳۷۳/ ۱۹۵۴)، چاپ افست (بیروت).
 
(۱۶) ابن منظور، لسان العرب.
 
(۱۷) ابو الفتوح رازی، روض الجِنان و روح الجَنان فی تفسیر القرآن، چاپ محمدجعفر یاحقی و محمد مهدی ناصح، مشهد ۱۳۶۵ـ۱۳۷۶ش.
 
(۱۸) الاختصاص، (منسوب به) محمد بن محمد مفید، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
 
(۱۹) محمد بن احمد ازهری، تهذیب اللغة، ج ۳، چاپ عبدالحلیم نجار، قاهره.
 
(۲۰) محمد بن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، (چاپ محمد ذهنی افندی)، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
 
(۲۱) احمد بن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمد باقر محمودی، بیروت ۱۳۹۴/۱۹۷۴.
 
(۲۲) محمد بن عیسی ترمذی، سنن الترمذی و هوالجامع الصحیح، چاپ عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
 
(۲۳) محمد اعلی بن علی تهانوی، کشاف اصطلاحات الفنون، بیروت، دار صادر.
 
(۲۴) اسماعیل بن حماد جوهری، الصحاح: تاج اللغة و صحاح العربیة، چاپ احمد عبد الغفور عطار، بیروت، چاپ افست تهران ۱۳۶۸ش.
 
(۲۵) خلیل بن احمد، کتاب العین، چاپ مهدی مخزومی و ابراهیم سامرائی، قم ۱۴۰۹.
 
(۲۶) حسین بن محمد راغب اصفهانی، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سیدکیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.
 
(۲۷) محمد بن محمد زبیدی، تاج العروس من جواهر القاموس، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۴.
 
(۲۸) زمخشری، الکشّاف عن حقیقة التنزیل.
 
(۲۹) سیوطی، الدّر المنثور فی التفسیر بالمأثور.
 
(۳۰) محمد بن حسن صفار قمی، بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد «ص»، چاپ محسن کوچه باغی تبریزی، قم ۱۴۰۴.
 
(۳۱) طباطبائی، المیزان فی تفسیر القرآن.
 
(۳۲) سلیمان بن احمد طبرانی، کتاب الدعاء، چاپ مصطفی عبد القادر عطا، بیروت ۱۴۱۳.
 
(۳۳) سلیمان بن احمد طبرانی، المعجم الکبیر، چاپ حمدی عبد المجید سلفی، چاپ افست بیروت ۱۴۰۴.
 
(۳۴) طبرسی، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن.
 
(۳۵) طبری، جامع البیان فی تفسیر القرآن.
 
(۳۶) محمد بن حسن طوسی، الامالی، قم ۱۴۱۴.
 
(۳۷) محمد بن حسن طوسی، التبیان فی تفسیر القرآن، چاپ احمد حبیب قصیر عاملی، بیروت.
 
(۳۸) عبد الرزاق کاشی، شرح فصوص الحکم، چاپ مجید هادی زاده، تهران ۱۳۸۳ش.
 
(۳۹) علی بن ابی طالب (ع)، امام اول، نهج البلاغة، چاپ صبحی صالح، بیروت ۱۳۸۷/۱۹۶۷، چاپ افست قم.
 
(۴۰) محمد بن عمر فخر رازی، التفسیر الکبیر، قاهره، چاپ افست تهران.
 
(۴۱) محمد بن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت ۱۴۰۵/۱۹۸۵.
 
(۴۲) کلینی، الکافی.
 
(۴۳) علی بن حسام الدین متقی، کنز العُمّال فی سنن الاقوال و الافعال، چاپ بکری حیانی و صفوة سقا، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۹.
 
(۴۴) مجلسی، بحارالانوار.
 
(۴۵) محمد فؤاد عبد الباقی، المعجم المفهرس لالفاظ القرآن الکریم، قم ۱۳۸۰ش.
 
(۴۶) مُفَضَّل بن محمد مُفَضَّل ضَبّی، المُفَضَّلیات، چاپ احمد محمد شاکر و عبد السلام محمد هارون، قاهره ۱۳۸۳/ ۱۹۶۳.
 
(۴۷) محمد بن محمد مفید، الامالی، چاپ حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، بیروت ۱۴۱۴/۱۹۹۳.
 
(۴۸) احمد بن علی نسائی، سنن النسائی، بشرح جلال الدین‌سیوطی، بیروت ۱۳۴۸/۱۹۳۰.
 
(۴۹) یعقوبی، تاریخ الیعقوبی.
 
(۵۰) ادوین کالورلی، ""اهل حق (حقیقت)، "" جهان اسلام ۱۹۶۴.
 
(۵۱) دانشنامه جهان اسلام، چاپ دوم، ذیل واژه «حَق»، توسط د ب مک دونالد–EE Calverley.
 
(۵۲) ویلهلم گزنیوس، واژگان عبری و چالدی گزنیوس به کتاب مقدس عهد عتیق، لندن ۱۸۸۴.
 
(۵۳) توشی هیکو ایزوتسو، مفاهیم اخلاقی - دینی در قرآن، مونترال ۱۹۶۶.
 
(۵۴) توشی هیکو ایزوتسو، تصوف و تائویسم: یک مطالعه مقایسه ای از مفاهیم کلیدی فلسفی، توکیو ۱۹۸۳؛
 
=پانویس=
"
Negahban
confirmed
۸٬۰۹۰

ویرایش

برگرفته از «https://fa.wikivahdat.com/wiki/ویژه:تفاوت_گوشی_همراه/26044»