امکان تفسیر و فهم‌پذیری قرآن (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

==امکان  تفسیر و فهم پذیری قران و ادله قائلین به آن==

<ref>نویسنده: سید مصطفی حسینی رودباری</ref>

                              

مقدمه  

با مراجعه به کتب  و آثار تفسیری  [[فریقین]]  روشن می گردد  که از منظر مشهور بلکه اجماع بین الفریقین  فهم کلی و عمومی  قران و نیز فهم تخصصی ان  حتی برای غیر معصومین  نیز فی الجمله امری ممکن می باشد .

در این مرحله  نخست  به بیان تفصیلی دیدگاه فریقین در این زمینه پرداخته وانگاه  ادله نقلی و عقلی امکان فهم پذیری فی الجمله  قران را بیان می کنیم  :

==الف  - گفتار مفسران فریقین  و ادله انان در امکان تفسیر و  فهم پذیری قرآن==

<nowiki>:</nowiki>

شیخ طوسی

ایشان در ادامه به احادیثی  نظیر حدیث ثقلین و حدیث لزوم عرضه احادیث به قران نیز استشهاد نموده و مدعی است که از انها نیز اصل فهم  پذیری  قران استفاده می شود .

مفاد گفتار ایشان این است که چگونه می توان بین حجیت قران و لزوم عرضه احادیث بر قران با فهم ناپذیری قران جمع کرد .  

طبرسی     

ایشان  به رد برداشت های ناصواب از روایات منع تفسیر به رای اشاره کرده و می گوید : این امور و امثال ان دلالت بر ان دارد که معنای صحیح روایات تفسیر به رای این است که تحمیل اراء شخصی به قران بدون شواهدی از قران حتی اگر منطبق با واقعیت باشد امری ناصواب است .     

ایشان در رد گفتار ملا امین استر ابادی که با تمسک به حدیث ثقلین فهم قران را منحصر به اهل بیت می داند می فرماید لازمه این گفتار عدم انتفاع از قران و عترت خواهد بود :  

علامه طباطبائی  

قران همانند محاورات مردم دلالتش بر معانی واضح بوده  و هیچ نوع خفائی دران وجود ندارد و دلیلی بر اینکه  مراد جدی خداوند در ایات غیر از مدلول ظاهری شان می باشد وجود ندارد .   

ایشان در تبیین نکته فوق می فرماید :  

کلمات قران بگونه ای است که اگاه به زبان عربی بخوبی می تواند معانی انرا درک نماید همانگونه که مخاطب بسیاری از ایات طوائف خاصی از مردم بوده و قران با انان در مسائل گوناگون تکلم و احتجاج می کند . بدیهی است مفهوم این مخاطبات ان است که انان معانی ایات را درک می کردند چون تکلم با افرادی که زبان قران را نمی فهمند بی معنا خواهد بود .   

ایشان در ادامه به ایاتی از قران اشاره نموده و می نویسد :   

ایشان در ادامه به  رفع شبهه کسانی می پردازد که معتقدند که فهم قران مبتنی بر رجوع به روایات بوده و بدون ان فهم صحیح  و درک مراد واقعی قران ممکن نیست .  

دیدگاه نهائی علامه طباطبائی درزمینه امکان و جواز فهم پذیری و تفسیر قران نسبت به غیر معصومین را از مطالب ذیل نیز می توان بدست اورد :

==گفتار برخی از اعلام اهل سنت در زمینه فهم پذیری قران:==

فخر رازی  

ایشان در ابتدا ادله قائلین به مفهوم پذیری همه  ایات قران را بیان  نموده و در این راستا  نخست  به ذ کر ادله قرانی می پردازد  . ایشان چهارده  ایه قران را که متکلمین در اثبات مدعای مذکور بدان استشهاد نموده اند اینچنین تبیین می کند :  

الرابع عشر : قوله تعالى : * ( آمن الرسول - إلى قوله سمعنا وأطعنا ) * ( البقرة : 285 ) والطاعة لا تمكن إلا بعد الفهم فوجب كون القرآن مفهوماً .

از منظر فخر رازی  ایات  چهارده گانه فوق  بیانگر ان است که  قران قابل فهم برای مردم  می باشد .

ایشان در ادامه به ذکر دلائل روائی قائلین به فهم پذیری قران پرداخته  و احادیث ذیل را در این زمینه بیان می کنند :

مفاد گفتار فوق این است که اوصافی که در روایات مذکور برای قران ذکر شده است بیانگر ان است که ادعای فهم ناپذیری قران امری ناصواب می باشد .  

قرطبی  

ایه مذکور بیانگر ان است که تدبر در قران بدان جهت لازم است که درک معانی ان بدون تدبر ممکن نیست بنابر این ادعای اینکه قران بدون روایات قابل فهم نیست دور از واقعیت می باشد.  

سید محمد طنطاوی

ایه مذکور همه انسانها را در طول زمان به تدبر و تامل در قران دعوت نموده است تا بدین طریق با معارف الهی اشنا شده و از طریق انقیاد نسبت به انها  به سعادت دنیا و اخرت نائل گردند.   

شوکانی  

از مجموع گفتار اعلام فریقین بدست امد که  فهم قران اختصاص به عده ای خاص نداشته بلکه عموم مردم می توانند با تدبر در ایات قران ازمعارفش بهره مند گردند .

   

==ب  - ادله نقلی تفسیر و فهم پذیری قران  :==

<ref>1 –  قران  :</ref>در اثبات  فهم پذیری قران  به ایات متعددی از قران می توان استناد نمود :  

دقت در ایات مذکور و نظائر ان بیانگر نکاتی است :  

1 - در ایات فوق  ضمن  بیان لزوم تدبر و تعقل در قران  ،  به توبیخ کسانی می پردازد  که بدون  تدبر از کنار قران  می گذرند . بدیهی است این نکته بمعنای ان است که اصل  فهم پذیری قران  امری  مسلم تلقی گردیده است .- مخاطبین  ایه مذکور ، کفار بوده  که با لحن توبیخ امیز خطاب به انان میفرماید :    چرا  بدون تدبر در قران  نسبت به ان اظهار نظر نموده  و وحیانی بودن انرا انکار می کنند؟

بنابر این وقتی کفار اینچنین نسبت به تدبر در قران مورد خطاب قرار می گیرند بطریق اولی می توان فهمید که قران کریم  کتابی است که برای همگان فهم پذیر بوده  و عقول  بشری قابلیت درک محتوای انرا خواهند داشت  .   

ب- ایاتی که دعوت به تحدی  در قران  نموده  و بشریت  را  عاجز  از اوردن  سوره ای مثل ان می داند.

این امر نیز مبین ان است که قران کریم از بشریت می خواهد با مطالعه و تدبر در قران  قادر خواهند بود  به اعجاز قران پی برند . بنابر این  لازمه  چنین تحدی ان هم در سطح عمومی ، امکان  فهم پذیری قران  می باشد.   

   

==2- روایات==

روایاتی که در اثبات امکان تفسیر و فهم پذیری قران می توان به انها استناد نمود طوائف مختلفی هستند که در اینجا به برخی از انها اشاره می شود :

1-روایاتی که مفادشان  لزوم عرضه احادیث به قران بوده و معیار صحت و سقم احادیث را مطابقت و مخالفت با قران می داند . بدیهی است لازمه این امر ، امکان فهم پذیری قران می باشد . در این راستا باید گفت :  

در منابع روائی فریقین روایات متعددی در لزوم عرضه احادیث به قران ذکر شده است که برخی از این روایات از منابع اهل سنت بیان می کنیم  :  

نکته مهم در روایات مذکور ان است که  مخاطبین ان قشر خاصی از مردم  – مثلا علما و دانشمندان – نبوده بلک  عموم مردم – در همه سطوح – مخاطبین ان  می باشند و از انها خواسته شده با بررسی و تدبر در روایات میزان  انطباق یا عدم انطباق روایات را با قران بسنجند.

2 – روایاتی که امر به رجوع به قران در فتنه های اجتماعی را می دهد :

تبیین : بر اساس حدیث مذکور مرجعیت قران  و پناه بردن  به ان  تنها راه  خروج  از فتنه هائی است که در جوامع بشری اتفاق می افتد بنابر این اگر  فهم  محتوای قران  برای انسانها ناممکن باشد امکان خروج از فتنه های زمان خویش را نخواهند داشت .

3 – حدیث ثقلین که بیانگر  متمکن بودن  مسلمانان از بهره گیری  و تمسک  به دو ثقل اکبر و اصغر در همه زمانها ست  .

طبق حدیث فوق که متواتر بین الفریقین است امکان و جوازتفسیر و فهم پذیری قران  امری  قطعی خواهد بود . بنابر این هر گاه قران کریم  از دسترس  فهم  مسلمانان خارج گردد تمسک  بدان که اخرین توصیه نبی اکرم ص به مسلمانان است  بی ثمر  و لغو خواهد بود .

4- روایاتی که قران و سنت را دو منیع اساسی شناخت دین مطرح نموده  و معرفت صحیح دینی را  مبتنی بر مراجعه به  ان دو می داند  :

تبیین : مفاد روایت مذکور این است که دین شناسی که امری لازم برای همه مسلمانهاست باید مستند به قران و سنت باشد بنابر این  بر اساس روایت مذکور امکان  اخذ دین از قران  و سنت برای  نوع مردم میسور است  و هرگاه  قران و سنت برای مردم فاقد قابلیت فهم باشد  ندانیم قادر نیست  مرجع مسلمانان  در استنادات دینی شان قرار گیرد که لازمه این امر  عدم تحقق  معرفت صحیح  دینی خواهد بود .  

نتیجه  :  مفاد روایات مذکور  جواز  تدبر در قران  کریم و امکان  تفسیر و فهم پذیری ان – اعم از فهم تخصصی و عمومی - می باشد .

1-از منظر مفسران فریقین فهم  پذیری و تفسیر قران حتی برای غیر معصومین امری قطعی بوده ومورد اتفاق و اجماع  انان  می باشد.  

2- در اثبات فهم پذیری و تفسیر قران ،  دلائل نقلی –ایات و روایات  - و عقلی متعددی در کتب تفسیری و علوم قرانی فریقین ذکر شده است .

==مراتب فهم پذیری قران==  

<ref>روایات بطون معانی قران</ref>

تبیین : در این روایت مراد از معانی ظاهری قران  کسانی هستند که  در  زمان نزول قران حاضر بوده و قران با عنایت به عقائد و رفتار انها نازل شده است و مراد از معانی باطنی قران کسانی هستند که نظیر اعمال مردم عصر نزول را انجام داده در نتیجه سنت و سرنوشتی که بر انان جاری شده بود بر اینان نیز جریان دارد . بنابر این مراد از معانی بطنی جری و تطبیق سنت ها و احکام قرانی بر مردمی است که در اعصار گوناگون پدید می ایند .

امام صادق ع به نقل از رسول اکرم ص می فرماید :   

مفاد حدیث مذکوران است که ظاهر قران از سنخ حکم بوده  و باطنش از مقوله علم است بعلاوه اینکه ظاهرش زیبا و باطنش بسیار عمیق است .   

درروایتی دیگر از پیامبر ص  نقل شده است که  : " ان للقرآن ظهرا وبطنا ، ولبطنه بطن إلى سبعة أبطن "   

در این حدیث – هر چند مرسل است – برای قران لایه های هفتگانه باطنی که بیانگر گستردگی و عمق معارف قرانی است  اثبات شده است.

حدیث مذکور نیز بیانگر ان است که  درجنب معانی ظاهری همه ایات قرانی ،  معانی باطنی نیز وجود دارد .

مراد از ظهرقران ، تنزیل و مراد از بطن قران ،  تاویل قران می باشد..  

مرتبه اول ان بصورتی است که فقط برای افراد عرب – و کسانی که اشنائی به لغت عرب دارند-  قابل درک است . مرتبه دوم ان بگونه ای است که هیچکس – عرب و غیر عرب - نسبت به عدم اگاهی از ان معذور نیست.مرتبه  سوم مختص عالمان خاص بوده  و علم به مرتبه چهارم ان نیز به خداوند اختصاص داشته و از دیگران پوشیده می باشد  .  

   

==دیدگاه مفسران  فریقین پیرامون  روایات بطون  و مراتب فهم قران==  

باید گفت  قول به  اشتمال  قران بر معانی باطنی از اموری است که اغلب مفسران و عالمان علوم قرانی فریقین بدان اذعان داشته و اختصاص به مذهب خاص ندارد . اینان معتقدند  دلیل این امر ایات و روایات و نیز برخی براهین عقلی است که در اثبات ان  بیان گردیده است . در اینجا گفتار برخی از اندیشمندان فریقین  را  در تبیین مطلب  مذکور بیان می کنیم :  

زرکشی  در البرهان  

ایشان هریک از مراتب چهار گانه فوق را مشتمل بر معانی ظاهر و باطن دانسته و اظهار می دارد مراد از ظاهرقران ، تلاوت و مراد از باطن قران، فهم ان می باشد  :   

وللكل وصف ظاهر وباطن ، وحد ومطلع ، فالظاهر التلاوة ، والباطن الفهم ، ایشان درادامه به اقوال برخی از عالمان در زمینه مراتب گسترده فهم قران  اشاره نموده و از برخی انان نقل می کند که هر ایه ، ظرفیت 60 هزار برداشت را داراست و از برخی دیگر نقل می کند که قران مشتمل بر 77هزار نوع علم می باشد. .           

سیوطی‌ در الاتقان فی علوم القران  

ایشان ‌ در الاتقان ضمن نقل‌ روایات ودیدگاه‌ عالمان‌ پیشین‌ در معنای ظاهر و باطن شش وجه را در این زمینه نقل می کند. ایشان در بین وجوه مطرح شده وجه ششم را موید به روایتی از ابن عباس می داند. گفتار ایشان در وجه ششم این است که  برخی می گویند : مراد از معنای ظاهر ی قران ،  تلاوه ظاهری و و مراد از باطن ، فهم و درک قران می باشد.   

سیوطی در الاتقان در روایتی از ابی درداءنقل می کند که فقاهت واقعی مبتنی بر ان است که به معانی ظاهری قران بسنده نکرده و انرا دارای وجوه و معانی گسترده بدانیم :   

سعدالدین‌ تفتازانی‌

ایشان اعتقاد به‌ معانی بطنی و مخفی قرآن‌ را -افزون‌ بر ظاهر آن- نشانه کمال‌ ایمان‌ و محض‌ عرفان‌ می داند :   

==دیدگاه اعلام شیعه در مفهوم روایات بطون==  

شیخ‌ طوسی‌ در التبیان  

سید حیدراملی در تفسیر المحیط الاعظم  

این دو روایت بیانگر ان است که قران مشتمل بر ظواهری است که تفسیر ان لازم است  و نیز مشتمل بر معانی باطنی است که تاویل ان ضروری است . از طرفی تاویل قران نیز دارای مراتب هفتگانه می باشد.   

ایشان در ادامه می نویسد :  

بنظر می رسد بین گفتاری که از متصوفه بیان گردید ونقدهائی که از جانب مغنیه بر ان وارد شد بتوان جمع نمود از این جهت که مفاد گفتاری که از  متصوفه بیان شد ان است که قران  علاوه بر دارا بودن معانی ظاهری از معانی باطنی هم برخوردار است  دلیل این امر هم  تعدد مراتب فهم و ظرفیت انسانهاست که حکمت الهی مقتضی ان است که هر یک به تناسب ظرفیتشان بتوانند از معارف و لطائف قران بهره گیرند گردد  . بدیهی است  نکته مذکور امری است که بوضوح  مشهود بوده و صحت ان مورد تایید اغلب اندیشمندان قرانی است  اما ایراد مغنیه اشاره به برداشتهای ناصوابی است که برخی از متصوفه از معانی باطنی قران نموده و معتقدند که تکالیف الهی از انان بدلیل وصولشان به روح عبادت  ساقط می گردد؛ بدیهی است چنین برداشتی نوعی تفسیربه رای بوده و مخالف مفاد بسیاری از ایات است که امر به عبودیت  الهی نموده و هیچگاه کسی را معاف از ان نمی داند  .       

بدیهی است مفاد ایات مذکور ان است که در جنب معانی  ظاهری قران ، معانی وجود دارد که جز با تفکر و تدبر نمی توان به انها دست یافت.

ایات دیگری که بیانگر وجود معانی فراتر از معانی ظاهری درقران - نظیر تاویل – می باشد عبارتند از  :  

با توجه به نکات مذکور می گوئیم :  

مراد از معانی بطون در روایات  

ان حضرت فرمود  :   

أجل أنا أقرأه لبطن وأنتم تقرؤونه لظهر (شما ظاهر قران را می خوانید اما من باطن انرا می خوانم.   

نتیجه انکه  شایسته نیست روایات بطون را  بگونه ای معنا کنیم که مستلزم خروج  قران  کریم  از دسترس  مردم باشد چنانکه برخی از اخباریین  نظیر مولف " الفوائد المدنیه" به چنین  برداشت  ناصوابی از روایات بطون  رسیده و معتقدند که فهم  قران  بدلیل روایات بطون  مختص اهل بیت ع می باشد بگونه ای که  دیگران  جز از طریق روایات اهل بیت نمی توانند به معارف قران دست یابند .  باید گفت : از دلائل بطلان این تفکر ، مخالفت ان با مضامین بسیاری از ایات قرانی است که همه بشریت  را  دعوت به تفکر در محتوای این کتاب اسمانی نموده و حتی با اظهار تحدی  از مخالفانش می خواهد اگر در اعجاز ان تردید دارند سوره ای همانند ان  ارائه دهند . از طرفی بر اساس روایات لزوم عرض احادیث به قران  و عدم مخالفت ان  با قران  ،  برداشت مذکور از روایات بطون – که مستلزم  عدم دسترسی  بشر به  قران است - مقبول نخواهد بود .       

1-همانطو که در مباحث گذشته بیان گردید فهم قران دارای مراتبی است که ورود در هر مرتبه ان  مستلزم اگاهی  از اموری است که فهم ان مرحله بدان بستگی دارد بعنوان نمونه در مرتبه فهم عمومی قران ، نیاز به اگاهی از مسائل پیچیده اصول فقه و ادبیات عربی و .... نیست درحالی که جهت فهم معانی عمیق قران ، مقدماتی بیشتری لازم است  . بدیهی است درک زیبائی های ادبی و بلاغی قران بدون اگاهی از ظرافت های ادبیات عرب ممکن نیست همینطور درک  معارف عرفانی وروانشناسی در قران کریم بدون اگاهی از اصول روانشناسی و عرفان های مذاهب و ادیان دیگر ممکن نیست .

2- فهم عمیق محتوای  هر نوع اثر – مکتوب و غیر مکتوب -  ،  مستلزم  داشتن  دانش مربوط  به ان امر خواهد بود؛ بنابر این درک  و اگاهی از محتوای قران کریم نیز همانند سائر کتب و علوم  بشری نیازمند مقدمات لازم در ان دانش می باشد . درنتیجه تنها  کسانی که واجد چنین مقدماتی باشند حق ورود در حوزه قران کریم را خواهد داشت . برخی از این مقدمات بشرح ذیل می باشد :

بر این اساس هر قدر سطح  اگاهی انسان در مقدمات ذکر شده بیشتر و عمیق تر باشد ظرفیتش در فهم دقائق قران  بیشتر خواهد بود .

4- در منابع روائی فریقین نیز روایاتی وجود دارد که بیانگر ان است که قران علاوه بر معانی ظاهری  مشتمل بر معانی باطنی نیز می باشد  بر این اساس مفسران و عالمان علوم قرانی فریقین ،  قائل  به مراتب متنوع  معانی قران  بوده  و معتقدند هر قدر سطح اندیشه انسانها  وظرفیت  علمی  و معنوی شان  عمیق تر باشد بهمان نسبت از درک بیشتری  در قران کریم برخوردار خواهند بود .   

{{پانویس|2}}

==منابع==

[[رده: مقالات]]