امکان تفسیر و فهم‌پذیری قرآن (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

'''امكان تفسیر و فهم پذیری قرآن''' مدخلی است که امکان فهم و تفسیر [[قرآن کریم]] را مورد بررسی قرار می دهد.

انگاه در مقام نتیجه گیری از مطالب مطرح شده  می گوید : تمامی  مطالب ذکر شده بیانگران است که اخباری که دلالت بر فهم ناپذیری قران دارند دلالتشان  تمام نیست : وكل ذلك یدل على أن ظاهر هذه الأخبار متروك .- انتهی –  

فیض کاشانی ایشان  با برغم انکه از او بعنوان یکی از شخصیت های برجسته اخباری یاد می شود در مساله امکان فهم پذیری قران دیدگاهش متفاوت از انان بوده و معتقد است که فهم قران منحصر به معصومین ع نبوده بلکه دیگران نیز به تناسب ظرفیت شان  می تواند از قران بهره گیرند . ایشان  معتقد است عدم جواز تفسیر قران  برای غیر معصومین مستلزم عدم جواز تفسیر کلام معصومین نیز بوده و در نتیجه قران و سنت از دسترس بشر خارج خواهد شد . ایشان در اثبات  جواز و امکان  تفسیر قران برای غیر معصومین به روایاتی نظیر: حدیث ثقلین و حدیث ، فإذا التبست علیكم الفتن كقطع اللیل المظلم فعلیكم بالقرآن ونیز احادیثی که مشتمل بر کلمات : القرآن هدى من الضلالة ، وتبیان من العمى ، واستقالة من العثرة ، ونور من الظلمة ، وضیاء من الأجداث ، وعصمة من الهلكة ، ورشد من الغوایة ، وبیان من الفتن ، وبلاغ من الدنیا إلى الآخرة ، وفیه كمال دینكم ، و ما عدل أحد من القرآن الا إلى النار می باشد استنادمی کند.  

ایاتی نظیر : ( أفلا یتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها )  ویقول : ( أفلا یتدبرون القرآن ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافا كثیرا )  دلالت بر ضرورت تدبر در قران می کند. بدیهی است امر به تدبردر قران مبتنی بر ثبوت مدلول ومعانی ظاهری برای قران می باشد که با تدبر درانها ابهامات احتمالی اش بر طرف می گردد.   

حجج المتكلمین بالآیات :أما الآیات فأربعة عشر .  

أحدها : قوله تعالى : * ( أفلا یتدبرون القرآن أم على قلوب أقفالها ) * ( محمد : 24 ) أمرهم بالتدبر فی القرآن ، ولو كان غیر مفهوم فكیف یأمرهم بالتدبر فیهوثانیها : قوله : * ( أفلا یتدبرون القرآن ولو كان من عند غیر الله لوجدوا فیه اختلافاً كثیراً ) * ( النساء : 82 ) فكیف یأمرهم بالتدبر فیه لمعرفة نفی الناقص والاختلاف مع أنه غیر مفهوم للخلق ؟

وثالثها : قوله : * ( وأنه لتنزیل رب العالمین نزل به الروح الأمین على قلبك لتكون من المنذرین بلسان عربی مبین ) * ( الشعراء : 192 - 195 ) فلو لم یكن مفهوماً بطل كون الرسول صلى الله علیه وسلم منذراً به ، وأیضاً قوله : * ( بلسان عربی مبین ) * یدل على أنه نازل بلغة العرب ، وإذا كان الأمر كذلك وجب أن یكون مفهوماً .

ورابعها : قوله : * ( لعلمه الذین یستنبطونه منهم ) * والاستنباط منه لا یمكن إلا مع الإحاطة بمعناه

وخامسها : قوله : * ( تبیاناً لكل شیء ) * ( النحل : 89 ) وقوله : * ( ما فرطنا فی الكتاب من شیء ) *وسادسها : قوله : * ( هدى للناس ) * ( البقرة : 185 ) ، * ( هدى للمتقین ) * ( البقرة : 2 ) وغیر المعلوم لا یكون هدى  

وسابعها : قوله : * ( حكمة بالغة ) * ( القمر : 5 ) وقوله : * ( وشفاء لما فی الصدور وهدى ورحمة للمؤمنین ) * ( یونس : 57 ) وكل هذه الصفات لا تحصل فی غیر المعلوم  

وثامنها : قوله : * ( قد جاءكم من الله نور وكتاب مبین ) * ( المائدة : 15 ) وتاسعها : قوله : * ( أو لم یكفهم أنا أنزلنا علیك الكتاب یتلى علیهم ، إن فی ذلك لرحمة وذكرى لقوم یؤمنون ) * ( العنكبوت : 51 ) وكیف یكون الكتاب كافیاً وكیف یكون ذكرى مع أنه غیر مفهوم ؟  

وعاشرها : قوله تعالى : * ( هذا بلاغ للناس ولینذروا به ) * فكیف یكون بلاغاً ، وكیف یقع الإنذار به مع أنه غیر معلوم ؟ وقال فی آخر الآیة * ( ولیذكر أولوا الألباب ) * ( إبراهیم : 52 ) وإنما یكون كذلك لو كان معلوماًالحادی عشر : قوله : * ( قد جاءكم برهان من ربكم وأنزلنا إلیكم نوراً مبیناً ) * ( النساء : 174 ) فكیف یكون برهان ونوراً مبیناً مع أنه غیر معلوم ؟

الثانی عشر : قوله : * ( فمن اتبع هدای فلا یضل ولا یشقى ، ومن أعرض عن ذكری فإن له معیشة ضنكا ) * ( طه : 123 ، 124 ) فكیف یمكن اتباعه والأعراض عنه غیر معلوم ؟

الثالث عشر : * ( إن هذا القرآن یهدی للتی هی أقوم ) * ( الإسراء : 9 ) فكیف یكون هادیاً مع أنه غیر معلوم ؟

الرابع عشر : قوله تعالى : * ( آمن الرسول - إلى قوله سمعنا وأطعنا ) * ( البقرة : 285 ) والطاعة لا تمكن إلا بعد الفهم فوجب كون القرآن مفهوماً .

...وأما الأخبار : فقوله علیه السلام : " إنی تركت فیكم ما إن تمسكتم به لن تضلوا كتاب الله وسنّتی " فكیف یمكن التمسك به وهو غیر معلوم ؟وعن علی رضی الله عنه أنه علیه السلام قال : علیكم بكتاب الله فیه نبأ ما قبلكم وخبر ما بعدكم وحكم ما بینكم ، هو الفصل لیس بالهزل ، من تركه من جبار قصمه الله ، ومن اتبع الهدى فی غیره أضله الله ، وهو حبل الله المتین ، والذكر الحكیم والصراط المستقیم ، هو الذی لا تزیغ به الأهواء ، ولا تشبع منه العلماء ، ولا یخلق على كثرة الرد ، ولا تنقضی عجائبه ، من قال به صدق ، ومن حكم به عدل ، ومن خاصم به فلج ، ومن دعا إلیه هدى إلى صراط مستقیم .انتهی –  

ایشان در تبیین  دلالت  ایه( أَفَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ ، ولَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّه لَوَجَدُوا فِیه اخْتِلافاً كَثِیراً )  بر فهم پذیری قران برای همه انسانها می نویسد :  

1 -عن أبی هُریرة ، عن النبی (ص) ، أنّه قال : ( سیَأتِیكم عنِّی أحادیث مُخْتلِفةٌ ، فما جاءَكم موافِقاً لكتابِ اللهِ وسُنّتی فهوَ مِنِّی ، وما جاءَكم مُخالِفاً لكتابِ اللهِ وسُنَّتِی فلیسَ مِنِّی )  

2 - عن أمیر المؤمنین (ع) ، عن النبی (ص) ، أنّه قال : ( إنّها ستكون بعدی رُواةٌ یَروون عنّی الحدیث ، فاعرضوا حَدِیثَهُم على القرآن ، فما وافقَ القرآنَ فخُذوا به ، وما لم یُوافِق القرآنَ فلا تأخُذوا به ) -   

3 –طَبرانی در  المعجم الكبیر ، نقل می کند که پیامبر ص فرمود  : ( سُئلَتْ الیهود عن موسى ، فأكثروا فیه وزَادوا ونَقصوا ، حتّى كفروا به ، وإنّه سَتُفْشو عنّی أحادیث ، فما أتاكُم من حَدیثِی فاقرؤوا كتابَ الله فاعْتبروه ، فما وَافقَ كتابَ الله فأنا قُلتُه ، وما لم یُوافِق كتاب الله فلَم أقُله ) .  

4-عن أبی جعفر عن رسول الله صلى الله علیه وسلم أنه دعا الیهود فسألهم فحدثوه حتى كذبوا على عیسی فصعد النبی صلى الله علیه وسلم المنبر فخطب الناس فقال ( إن الحدیث سیفشو عنی فما أتاكم عنی یوافق القرآن فهو عنی وما أتاكم عنی یخالف القرآن فلیس عنی –   

...فإذا التبست علیكم الفتن كقطع اللیل المظلم فعلیكم بالقرآن فإنه شافع مشفع وماحل مصدق –  

از أبی سعید الخدری نقل شده است که پیامبر ص فرمود : انى تارك فیكم الثقلین أحدهما أكبر من الآخر كتاب الله حبل ممدود من السماء إلى الأرض وعترتی أهل بیتی وأنهما لن یتفرقا حتى یردا على الحوض .  

از امام علی ( علیه السلام ) نقل شده است که فرمود  : " من أخذ دینه من كتاب الله وسنّة نبیّه صلوات الله علیه وآله زالت الجبال قبل أن یزول ، ومن أخذ دینه من أفواه الرجال ردّته الرجال "   

ظهره الذین نزل فیهم القرآن ، وبطنه الذین عملوا بمثل أعمالهم یجری فیهم ما نزل فی أولئك  

....فإذا التبست علیكم الفتن كقطع اللیل المظلم فعلیكم بالقرآن...وله ظهر وبطن فظاهره حكم وباطنه علم ، ظاهره أنیق وباطنه عمیق ، له نجوم ...  

دررایتی دیگر که از  رسول الله  ( صلى الله علیه وآله ) رسیده است که فرمود : ما أنزل الله عز وجل آیة إلا لها ظهر وبطن ، وكل حرف حد ، وكل حد مطلع .

كتاب الله بحره عمیق ، وفهمه دقیق ، لا یصل إلى فهمة إلا من تبحر فی العلوم ،وعامل الله بتقواه فی السر والعلانیة ، وأجله عند مواقف الشبهات . واللطائف والحقائق لا یفهمها فیه إلا من القى السمع وهو شهید ، فالعبارات للعموم وهی للسمع ، والإشارات للخصوص وهی للعقل ، وللطائف للأولیاء وهی المشاهد ، والحقائق للأنبیاء ،وهی الاستسلام .

وللكل وصف ظاهر وباطن ، وحد ومطلع ، فالظاهر التلاوة ، والباطن الفهم ، ایشان درادامه به اقوال برخی از عالمان در زمینه مراتب گسترده فهم قران  اشاره نموده و از برخی انان نقل می کند که هر ایه ، ظرفیت 60 هزار برداشت را داراست و از برخی دیگر نقل می کند که قران مشتمل بر 77هزار نوع علم می باشد. .           

وقال ابن سبع فی شفاء الصدور ورد عن أبی الدرداء أنه قال لا یفقه الرجل كل الفقه حتى یجعل للقرآن وجوها -انتهى  

..وأما ما یذهب إلیه بعض المحققین من أن النصوص على ظواهرها ومع ذلك فیها إشارات خفیة إلى دقائق تنكشف على أرباب السلوك یمكن التطبیق بینها وبین الظواهر المرادة فهو من كمال الإیمان ومحض العرفان  

ایشان  تحت عنوان : لماذا تكلم القرآن بأسلوب الظاهر والباطن  بعد از بیان سه مقدمه می فرماید :  

ایشان تحت عنوان : فی بیان "أنّ للقرآن ظهرا وبطنا والمراد منهما " بعد از نقل دو روایت : "ان للقرآن ظهرا وبطنا ولبطنه بطنا إلى سبعة أبطن"  و  روایت : "ما من آیة إلا ولها ، ظهر وبطن ، ولكل حرف حد ، ولكلّ حد مطلع "می نویسد :  

قبل از بررسی روایات مذکور لازم است بدانیم : درقران کریم ایات متعددی  است که  انسانها را دعوت به تفکر نموده و انها را از سطحی نگری درقران باز داشته است نظیر ایات : { أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا – محمد ص ، ایه 24} وَقَالَ تَعَالَى : { أَفَلَمْ یَدَّبَّرُوا الْقَوْلَ أَمْ جَاءَهُمْ مَا لَمْ یَأْتِ آبَاءَهُمُ الْأَوَّلِینَ – مومنون ایه 68 } وَقَالَ تَعَالَى : { أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَیْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِیهِ اخْتِلَافاً كَثِیراً –نساء ایه 82}

قُلْ كَفى‏ بِاللَّهِ شَهیداً بَیْنی‏ وَ بَیْنَكُمْ وَ مَنْ عِنْدَهُ عِلْمُ الْكِتاب – رعد ایه 43-  

اولا  روایات بطون  بیانگر  ظرفیت  عمیق  و تمام ناشدنی این کتاب اسمانی است بگونه ای که  در همه زمانها و اعصار پاسخگوی نیازهای انسانها است بنابر این هیچگاه نباید به معانی که تاکنون در زمینه ایات الهی بیان گردیده اکتفا نمود بلکه می توان با اندیشیدن درقران کریم در همه زمانها بهره برد چنانکه در بیانی از رسول اکرم ص  در معرفی قران  امده است : ...وله ظهر وبطن فظاهره حكم وباطنه علم ، ظاهره أنیق وباطنه عمیق ، له نجوم وعلى نجومه نجوم لا تحصى عجائبه ولا تبلى غرائبه  

ثانیا  مفاد روایات بطون ان است که همه انسانها در هر مرحله از تفکر  و رشد فکر ی  که باشند به تناسب ظرفیت شان می توانند از قران بهره گیرند چنانکه در روایات می خوانیم : أن هذا القرآن مأدبة الله فتعلموا مأدبته ما استطعتم إن هذا القرآن حبل الله وهو النور البین والشفاء النافع عصمة لمن تمسك به ونجاة لمن تبعه الحدیث     

و نیز روایت معروف از امام  صادق  ع: "كتاب الله عز وجل على أربعة أشیاء : على العبارة ، والإشارة ، واللطائف ، والحقائق . فالعبارة للعوام ، والإشارة للخواص ، واللطائف للأولیاء ، والحقائق للأنبیاء  " که مراتب فهم قران را به تناسب  ظرفیت فهم انسانها - عوام ، خواص ، اولیا و انبیاء  - می داند .     

درروایتی از پیامبر ص نقل شده است که در ان مراد از معانی بطون بیان شده است . متن روایت بشرح ذیل می باشد : برخی از صحابه پیامبرص به ان حضرت  اظهار داشتند :  یا رسول الله إنا لنجد للقرآن منك ما لا نجده من أنفسنا إذا نحن خلونا - (بهنگام قرائت قران حالاتی در شما می بینیم که  ان  را بهنگام  قرائت مان  نسبت به قران در وجود خویش احساس نمی کنیم )  

حضرت فرمود : اقرأ أتدبره واعمل بما فیه وتقرؤونه أنتم هكذا وأشار بیده فأمرها