تفویضیه: تفاوت میان نسخه‌ها

تفويضيه‏(یا مفوضه) گروهی از غلاة شیعه هستند که می گویند خداوند امور دنيا را به حضرت محمّد (ص) تفويض كرد و نیز گروهی از ایشان می گویند که خداوند امور عالم را بر امام على (ع) تفويض كرد و هر چه در دنيا است، براى او مباح کرد.

تفویضیه عنوان عام گروه ها و فرقه های شیعی و غیرشیعی معتقد به فضیلت و برتری امام علی (ع) بر دیگر صحابه و خلفا است. آنان حضرت علی علیه السلام را بعد از پیامبر اکرم (ص) برترین فرد می دانند و او را شایستگی بر مقام امامت و خلافت، بر دیگران ترجیح و تفضیل می دهند البته این اعتقاد مخصوص شیعه نیست، بلکه گروه هایی از اهل سنّت نیز چنین اعتقادی دارند، هر چند آن ها امامت مفضول را با وجود افضل جایز می دانند. این سخن ابن ابی الحدید به عنوان شارح نهج البلاغه است که می گوید عموم بغدادیان و عده ای از بصریان  معتقدند که حضرت علی (ع) بر دیگران برتری دارد و خود او نیز معتقد به برتری علی (ع) است. زیدیه، تبریه، صالحیه و جارودیه از تفضیلیه به شمار می روند.

این فکر به زودی در سنت شیعه با کلمه تفویض شناخته شد که گروه مزبور را به این اعتبار مفوضه نامیدند. همچنان که سایر گروه های غلاة که ائمه را خدا می دانستند به طور اخص غلاة طیاره یا به طور ساده و خلاصه طیاره خوانده می شدند. در کتب رجال حدیث شیعه معمولاً افراد این گروه های دوم (یعنی آنان که ائمه را خدا می دانستند یا عملاً با این عقیده و با تفسیرهای باطنی خاص خود از ربقه اسلام و تشیع خارج شده و گروه های مستقل برای خود تشکیل داده بودند) با تعبیراتی نظیر فاسدالمذهب یا فاسدالاعتقاد و اهل تخلیط (تفسیر باطنی از شریعت) مشخص شده، و گروه اول که همچنان در داخل مذهب تشیع مانده و به اصطلاح غلاة درون گروهی بودند با تعبیراتی نظیر اهل الارتفاع، فی مذهبه (یـا فی حدیثه) ارتفـاع، مرتفع القـول، یا فیه غلـوّ و ترفّع ممتـاز گردانیده اند که همه حـاکی از تندروی و بلنـدپروازی نابجـای کسـانی است که ائمـه را گرچه خـدا ندانستند ولی آنان را به ناحق از مقام واقعی خود بالابرده و با نسبت دادن علم و قدرت نامحدود و معجزات و نظائر آن، موجودات فوق بشری و غیرطبیعی معرفی کرده بودند. با این همه در استعمال اعمّ، اصطلاح غلاة بر هـر دو دسته به طور معمول و متـداول اطلاق می شده است مگر آن که دو اصطلاح غلاة و مفوضه با هم دیگر به کار می رفت که در این صورت منظور از کلمه غلاة مشخصاً کسانی بود که ائمه را خدا (و احیاناً پیامبر) می خواندند.<ref>مدرسی طباطبایی سید حسین، مکتب در فرایند تکامل، ص 31</ref>

اصول اعتقادی مفوضه شکل تکامل یافته عقاید غلاة صدر اول بود. چنین به نظر می رسد که جریان فکری مفوضه پیوندی نامبارک از دو نظریه غالی گرا از غلاة کیسانی در اوائل قرن دوم بوده است. نظریه اول، نظریه حلول روح خداوند یا نور او در جسم پیامبر و ائمه بود. غلاة قرن اول، پیامبر یا ائمه را به طور ساده خدا و تجسم تمام هویت الهی می دانستند اما بنابراین نظر متأخرتر، امام مظهرِ بخشی از روح خدا یا محل استقرار اخگری از نور الهی بود که از آدم از طریق سلسله ای از پیامبران به آنان رسیده بود. نظریه دوم تفسیر جدیدی بود که گویا برای نخستین بار بیان بن سمعان نهدی (م: 119ق) از رؤسای کیسانیه آن عصر از آیه و هو الذی فی السماوات اله و فی الارض اله(سوره زخرف، آیه 84) عرضه داشت. او می گفت این آیه از دو خدا سخن می گوید که یکی خدای آسمانهاست و دیگری خدای زمین، هرچند خدای آسمان ها بزرگتر و خدای زمین کوچک تر و فرمانبردار اوست. این دو نظریه در دهه چهارم قرن دوم وسیله ابوالخطّاب محمد بن ابی زینب اسدی (م:حوالی138ق)، رئیس غلاة خطّابیه با یکدیگر به این صورت تلفیق شد که روح خدا در مقام تنزّل در شکل امام صادق علیه السلام مجسم شده و اکنون وی خدای زمین است. مذهب مفوضه که اندکی پس از کشته شدن ابوالخطّاب محمد بن ابی زینب، توسط یکی از هواداران پیشین او مفضل بن عمر جعفی صیرفی (م: پیش از179ق) بنیاد نهاده شد به شکل روشن، صورت متطوّرتری از همان فکر بود.