قاصران و مستضعفان فکری: تفاوت میان نسخه‌ها

 

 

 

 

== دیدگاه اجمالی شهید مطهری ==

1-اکثریت انسانها در دنیا روح اسلام فطری در آنها وجود دارد لذا اهل نجات خواهند بودو این همان غلبه خیر بر شر در دنیا خواهد بود .  

2- بطور کلی کسانی که مستضف فکری هستند و در خود احساس نیاز به تحقیق نداشته اند از باب مرجون لامرالله مورد عفو قرار می گیرند

3-بر اساس آیات قران ایمان به خداوند و معاد وعمل صالح فرد را اهل نجات می کند  

4-دو نگاه افراط و تفریطی در مساله اعمال غیر مسلمانان و غیر شیعه وجود دارد که دیدگاه قران با هردو انها مخالف است  

دیدگاه تفریطی ها  این است که فقط اعمال شیعه مقبول و اعمال دیگران باطل است چون قران و روایات شرط قبولی عمل را نیت و اعتقاد به امامت می داند بنابر این منکرین خداوند یا منکرین امامت اعمالشان باطل است  

دیدگاه افراطی ها این است که از آنجا که انسانها و اعمالشان در پیشگاه  الهی مساوی بوده اگر عملی خیر و حسن بود ثواب بر او مترتب خواهد شد اعم اینکه فاعلش معتقد باشد یا غیر معتقد سنی باشد یا شیعه معیار حسن و قبح عمل است  

5- اعمال خیر غیر شیعه هر چند  به امامت معتقد نباشند در صورتی که عناد وحالت جحود نداشته باشند مورد قبول است  

== دیدگاه تفصیلی شهید مطهری ==  

از منظر ایشان آنچه مجموعاً از آیات و روایات و حکم عقل استفاده مى‏شود اين است كه قاصران و مستضعفان،مشمول عذاب الهی نخواهند بود.  

=== الف - آیات ===

علماى اسلام، اصطلاحى دارند؛ مى‏گويند برخى از مردم «مستضعفين» و يا «مرجون لامر اللّه» مى‏باشند. «مستضعفين» يعنى بيچارگان و دست‏نارسان، «مرجون لامر اللّه» يعنى كسانى كه درباره آنها بايد گفت كار اينها با خداست، خداوند خودش به نحوى كه حكمت و رحمتش ايجاب مى‏كند عمل خواهد كرد. هر دو اصطلاح از قرآن كريم اقتباس شده است.  

ایشان با استناد به آيات 97، 98 و 99 در سورة النساء، الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظالِمِي أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِيمَ كُنْتُمْ؟ قالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ، قالُوا أَ لَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِيها؟ فَأُولئِكَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِيراً، إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا. فَأُولئِكَ عَسَى اللَّهُ أَنْ يَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ كانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً می فرماید :‌  

در آيه اول، جريان پرسش و پاسخ مأموران الهى با بعضى از مردم پس از مرگ آنها مطرح است. فرشتگان از آنها مى‏پرسند شما در دنيا در چه وضعى بسر مى‏برديد؟

آنها معتذر مى‏شوند كه ما مردمى بيچاره بوديم، دستمان به كسى و چيزى نمى‏رسيد.  

فرشتگان مى‏گويند شما مستضعف نيستيد، زيرا زمين خدا فراخ بود و شما مى‏توانستيد از آنجا مهاجرت كرده به نقطه‏اى برويد كه همه جور امكان در آنجا بود، پس شما مقصّريد و مستوجب عذاب.  

در آيه دوم وضع برخى مردم را ذكر مى‏كند كه واقعا مستضعفند، خواه مرد و يا زن و يا كودك. اينها كسانى هستند كه دستشان به جايى نمى‏رسد و راه به جايى نمى‏برند.  

در آيه سوم نويد مى‏دهد و اميدوار مى‏كند به اينكه خداوند كريم گروه دوم را مورد عفو و مغفرت خود قرار مى‏دهد.  

حضرت استادنا الاكرم علّامه طباطبائى روحى فداه، در تفسير «الميزان» ذيل همين آيات مى‏فرمايند: «خداوند، جهل به امر دين و هر ممنوعيّت از اقامه شعائر دين را ظلم شمرده است و عفو الهى شامل آن نمى‏شود، اما مستضعفين كه قدرت بر انتقال و تغيير محيط ندارند استثناء شده‏اند.  

استثناء به صورتى ذكر شده كه اختصاص ندارد به اينكه استضعاف به اين صورت باشد؛ همان طورى كه ممكن است منشأ استضعاف، عدم امكان تغيير محيط باشد ممكن است اين جهت باشد كه ذهن انسان متوجه حقيقت نشده باشد و به اين سبب از حقيقت محروم مانده باشد».  

 

=== روایات تفسیری===

روايات زيادى وارد شده كه مردمى كه به عللى قاصر مانده‏ اند مستضعف به شمار مى‏روند

ایشان با استناد به آیه 106 از سوره توبه : وَ آخَرُونَ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ إِمَّا يُعَذِّبُهُمْ وَ إِمَّا يَتُوبُ عَلَيْهِمْ، وَ اللَّهُ عَلِيمٌ حَكِيمٌ. «گروه ديگر كارشان احاله مى‏شود به امر خدا، يا آنها را معذّب مى‏كند و يا بر آنها مى‏بخشايد؛ خداوند دانا و حكيم است.»  

مى‏فرمايد:  

«همانا قومى بودند در صدر اسلام كه ابتدا مشرك بودند و مرتكب جناياتى بزرگ شدند، حمزه و جعفر و امثال اينها را از مسلمين كشتند؛ اينها بعد مسلمان شدند، شرك را رها كردند و به توحيد گراييدند؛ اما ايمان در قلب آنها راه نيافت كه در زمره مؤمنين قرار گيرند و استحقاق بهشت پيدا كنند و در عين حال از جحود و عناد هم كه موجب معذّب بودن آنها بود دست برداشته بودند؛  

از امام صادق (ع) درباره مستضعفين پرسش كردم، فرمود آنان نه در زمره مؤمنانند و نه در زمره كافران، آنها «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» مى‏باشند

هر چند از مفاد آيه‏ «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» استفاده مى‏شود كه درباره آنها خوب است گفته شود كار اينها با خداست، ولى از لحن آيه مستضعفين اشاره‏اى به شمول عفو و مغفرت الهى استنباط مى‏شود.   

در «كافى» از حمزة بن الطيّار نقل مى‏كند كه امام صادق (ع) فرمود:  

«مردم شش دسته‏ اند، و مآلًا سه دسته ‏اند: فرقه ايمان، فرقه كفر، فرقه گمراهى.  

اين فرقه‏ ها از وعد و وعيد خدا درباره بهشت و جهنم پيدا مى‏شوند. (يعنى مردم بر حسب وضعشان در برابر اين وعد و وعيدها به چند فرقه منقسم مى‏شوند.)  

ما افراد را با شاقول اندازه مى‏گيريم، هر كس مانند ما شيعه باشد، خواه از اولاد على و خواه از غير آنها، با او پيوند دوستى (به عنوان يك مسلمان و اهل نجات) برقرار مى‏كنيم و هر كس با عقيده ما مخالف باشد ما از او (به عنوان يك گمراه و اهل هلاك) تبرّى مى‏جوييم.»  

«اى زرارة! سخن خدا از سخن تو راست‏تر است؛ اگر آنچه تو مى‏گويى درست باشد، پس سخن خدا آنجا كه مى‏فرمايد: إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجالِ. وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا يَسْتَطِيعُونَ حِيلَةً وَ لا يَهْتَدُونَ سَبِيلًا كجا رفت؟! پس المرجون لامر اللّه چه شد؟! آنها كه خدا درباره آنها مى‏فرمايد: خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً (توبه/ 102) كجا رفتند؟! اصحاب الاعراف چه شدند؟! الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ‏ (توبه/ 60) چه كسانى هستند و كجايند؟!»  

حمّاد در روايت خود از زرارة درباره اين ماجرا نقل مى‏كند كه گفت:  

«در اين هنگام كار من و امام به مباحثه كشيد، فرياد هر دومان بلند شد كه هر كس در بيرون در خانه بود مى‏شنيد».  

جميل بن درّاج از زرارة در اين ماجرا نقل مى‏كند كه امام فرمود:  

«اى زرارة! حقّ است بر خدا كه گمراهان (نه كافران و جاحدان) را به بهشت ببرد».  

ایشان در ادامه روایتی دیگر از امام موسى بن جعفر (عليه السلام) را بیان مى‏كند كه فرمود:  

«على (ع) بابى از ابواب هدايت است؛ هر كه از اين در داخل شود مؤمن است، و هر كه از آن خارج شود كافر است؛ و هر كس كه نه به اين در داخل شود و نه از آن خارج گردد، در زمره طبقه‏اى است كه كارش واگذار به خداست‏ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ‏».  

امام در اين حديث، به طبقه‏اى تصريح مى‏كند كه نه در زمره اهل ايمان و تسليم و اهل نجاتند، و نه در زمره اهل انكار و هلاك همان  

ايضاً در كافى از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه:  

«اگر مردم آنگاه كه نمى‏دانند، توقف كنند و در صدد انكار بر نيايند، كافر نمى‏شوند».  

اگر كسى در رواياتى كه از ائمه اطهار (عليهم السلام) رسيده است كه بيشترين آنها در «كتاب الحجّة» كافى و «كتاب الايمان و الكفر» كافى گرد آمده است دقت كند مى‏يابد كه ائمه (عليهم السلام) تكيه‏شان بر اين مطلب بوده كه هر چه بر سر انسان مى‏آيد از آن است كه حق بر او عرضه بشود و او در مقابل حق، تعصّب و عناد بورزد، و يا لااقل در شرايطى باشد كه مى‏بايست تحقيق و جستجو كند و نكند؛  

اما افرادى كه ذاتا و به واسطه قصور فهم و ادراك و يا به علل ديگر در شرايطى بسر مى‏برند كه مصداق منكر و يا مقصّر در تحقيق و جستجو به شمار نمى‏روند، آنها در رديف منكران و مخالفان نيستند، آنها از مستضعفين و مرجون لامر اللّه به شمار مى‏روند؛ و هم از روايات استفاده مى‏شود كه ائمه اطهار بسيارى از مردم را از اين طبقه مى‏دانند.

در «كافى» كتاب الحجة، برخى روايات نقل مى‏ كند مبنى بر اينكه:  

«هر كه خدا را با عبادتى اطاعت كند و خود را به رنج اندازد اما امامى كه خدا برايش معيّن كرده نداشته باشد عملش مردود است».  

«خدا اعمال بندگان را بدون آنكه امام زمان خودشان را بشناسند نمى‏پذيرد».  

در عين حال در همان كتاب الحجة كافى از امام صادق (عليه السلام) نقل مى‏كند كه:  

من عرفنا كان مؤمنا، و من انكرنا كان كافرا، و من لم يعرفنا و لم ينكرنا كان ضالّا حتّى رجع الى الهدى الّذى افترض اللّه عليه من طاعتنا، فان يمت على ضلالته يفعل اللّه ما يشاء  

«هر كه ما را بشناسد مؤمن است و هر كه انكار كند كافر است و هر كه نه بشناسد و نه انكار كند «راه نايافته» است تا بازگردد به راه هدايت، اگر به همين حال بميرد از كسانى است كه كارش واگذار به خداست‏ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ‏».  

محمد بن مسلم مى‏گويد:  

در خدمت امام صادق بودم؛ من در طرف چپ آن حضرت نشسته بودم و زرارة در طرف راست آن حضرت نشسته بود. ابو بصير وارد شد و پرسيد: چه مى‏گويى درباره كسى كه در خدا شك كند؟  

- چه مى‏گويى درباره كسى كه در رسول خدا شك كند؟ - كافر است.  

در اين وقت امام به سوى زرارة توجه كرد و فرمود: «همانا چنين كسى آنگاه كافر است كه انكار كند و جحود بورزد».  

و هم در كافى نقل مى‏كند كه هاشم بن البريد (صاحب البريد) گفت:  

من و محمد بن مسلم و ابو الخطاب در يك جا گرد آمده بوديم؛ ابو الخطاب پرسيد عقيده شما درباره كسى كه امر امامت را نشناسد چيست؟  

محمد بن مسلم گفت: سبحان اللّه! اگر امام را نشناسد و جحود و انكار هم نداشته باشد چگونه كافر شمرده مى‏شود؟! خير، غير عارف اگر جاحد نباشد كافر نيست. به اين ترتيب ما سه نفر سه عقيده مخالف داشتيم.  

جريان مباحثه سه نفرى را به عرض رساندم و نظر امام را خواستم. امام فرمود:  

هنگامى ميان شما قضاوت مى‏كنم و به اين سؤال پاسخ مى‏دهم كه آن دو نفر هم حضور داشته باشند. وعده‏گاه من و شما سه نفر همين امشب در منى نزديك جمره وسطى.  

شب كه شد سه نفرى رفتيم. امام در حالى كه بالشى را به سينه خود چسبانده بود سؤال را شروع كرد: - چه مى‏گوييد درباره خدمتكاران، زنان، افراد خانواده خودتان؟ آيا آنها به وحدانيّت خدا شهادت نمى‏دهند؟

- آيا به رسالت پيغمبر گواهى نمى‏دهند؟ - چرا.  

- آيا آنها مانند شما امامت و ولايت را مى‏شناسند؟ - نه.  

- سبحان اللّه! آيا مردم كوچه و بازار را نديده‏اى، سقّاها را نديده‏اى؟ - چرا، ديده و مى‏بينم.  

- آيا اينها نماز نمى‏خوانند؟ روزه نمى‏گيرند؟ حج نمى‏كنند؟ به وحدانيّت خدا و رسالت پيغمبر شهادت نمى‏دهند؟ - چرا.  

- خوب آيا اينها مانند شما امام را مى‏شناسند؟ - نه.  

- سبحان اللّه! آيا وضع كعبه و طواف اين مردم را نمى‏بينى؟ هيچ نمى‏بينى كه اهل يمن چگونه به پرده‏ هاى كعبه مى ‏چسبند؟  

- چرا. - آيا اينها به توحيد و نبوّت اقرار و اعتراف ندارند؟ آيا نماز نمى‏خوانند؟ روزه نمى‏گيرند؟ حج نمى‏كنند؟

- چرا. - خوب آيا اينها مانند شما امام را مى‏شناسند؟ - نه.  

هاشم كه به قول مرحوم فيض، مى‏دانست قضاوت امام بر ضدّ عقيده او است، گفت: نه.  

امام فرمود: بسيار بد است براى شما كه چيزى را كه از ما نشنيده‏ايد از پيش خود بگوييد.  

هاشم بعدها به ديگران چنين گفت: گمان بردم كه امام نظر محمد بن مسلم را تأييد مى‏كند و مى‏خواهد ما را به سخن او برگرداند  

در كافى پس از اين حديث، حديث معروف مباحثه زرارة با امام باقر (عليه السلام) را در همين زمينه نقل مى‏كند كه مفصّل است.  

در «كافى» آخر «كتاب الايمان و الكفر» بابى دارد تحت عنوان: «با ايمان، هيچ عملى زيان نمى‏رساند و با كفر، هيچ عملى سود نمى‏بخشد.»  

ولى رواياتى كه در ذيل اين عنوان آمده اين عنوان را تأييد نمى‏كند؛ از آن جمله‏ اين روايت است: يعقوب بن شعيب گفت: از امام صادق (عليه السلام) پرسيدم:  

هل لاحد على ما عمل ثواب على اللّه موجب الّا المؤمنين؟ قال: لا  

«آيا جز مؤمنين كسى ديگر هم هست كه پاداش دادن به او بر خداوند لازم باشد؟  

مقصود اين روايت اين است كه خداوند تنها به مؤمنين وعده پاداش داده است و به موجب وعده‏اى كه داده است البته لزوماً به وعده خود وفا مى‏كند، ولى در غير مورد اهل ايمان خداوند وعده نداده است تا لزوماً وفا كند، و چون وعده نداده است پس با خود او است كه پاداش بدهد يا ندهد.  

امام با اين بيان مى‏خواهد بفهماند كه غير اهل ايمان از نظر اينكه خدا پاداش مى‏دهد يا نمى‏دهد در حكم مستضعفين و مرجون لامر اللّه مى‏باشند؛ بايد گفت كار اينها با خداست كه پاداش بدهد يا ندهد.  

البته روايات مربوطه منحصر به آنچه ما در اينجا نقل كرديم نيست؛ روايات ديگر هم هست. استنباط ما از همه اين روايات همين است كه گفتيم. اگر كسى جز اين استنباط مى‏كند و نظر ما را تأييد نمى‏كند ممكن است نظر خود را مستدل بيان كند، شايد مورد استفاده ما نيز قرار گيرد. [۲۱]     

 

=== دلیل عقلی و فلسفی بر معذوریت مستضعفین فکری و قاصران ===

شهید مطهری تحت عنوان :‌ "از زاويه ديد حكماى اسلام‏" مساله قاصران و مستضعفان را از این فلسفی نیز هم مورد بحث قرار داده و مدعی است که نتیجه بحث فلسفی در این مساله با نتایج بحث قرانی و روائی نیز منطبق است :  

فلاسفه اسلام، اين مسأله را به شكلى ديگر بيان كرده‏اند اما نتيجه‏اى كه گرفته‏اند مآلًا با آنچه ما از آيات و روايات استنباط كرديم منطبق است.  

بحث حكما بحث صغروى است نه كبروى. حكما دراين ‏باره بحث نمى‏كنند كه ملاك عمل نيك و ملاك مقبوليّت عمل چيست؛ بحث آنها درباره انسان است، درباره اين است كه عملا اكثريّت انسانها، به تفاوت و به طور نسبى نيكند، نيك مى‏مانند و نيك مى‏ميرند و نيك محشور مى‏گردند.  

حكما مى ‏خواهند بگويند هر چند مردمى كه توفيق قبول دين اسلام مى‏يابند در اقليتند ولى افرادى كه داراى اسلام فطرى مى‏ باشند و با اسلام فطرى محشور مى‏گردند در اكثريّتند.  

به عقيده طرفداران اين مشرب، اينكه در قرآن كريم آمده است كه انبيا از كسانى شفاعت مى‏كنند كه دين آنها را بپسندند، مقصود دين فطرى است نه دين اكتسابى كه از روى قصور به آن نرسيده‏اند ولى عنادى هم با آن نورزيده‏ اند.  

بو على سينا مى‏گويد:  

«مردم همان طورى كه از لحاظ سلامت جسم و همچنين از لحاظ زيبايى جسم به سه دسته تقسيم مى‏گردند: از لحاظ جسمى يك عده در كمال سلامت جسم و يا در كمال زيبايى اندامند، و يك‏ عده در نهايت زشتى و يا بيمار تنى هستند. هر يك از اين دو گروه در اقليّتند.  

گروهى كه اكثريت را تشكيل مى‏دهند مردمى هستند كه از لحاظ سلامت و مرض، و همچنين از لحاظ زيبايى و زشتى متوسّطند، نه سلامتى و اعتدال مزاج مطلق دارند و نه مانند ناقص‏الخلقه‏ها دچار نقص و بيمارى دائم مى‏باشند، نه زيباى زيبا هستند و نه زشت زشت.  

از لحاظ روحى و معنوى نيز مردم همين طورند، يك عده شيفته حقيقتند و يك عده دشمن سرسخت آن. گروه سوم متوسّطين و اكثريّت هستند كه نه مانند گروه اول شيفته و عاشق حقيقتند و نه مانند گروه دوم دشمن و خصم حقيقت. اينان مردمى هستند كه به حقيقت نرسيده‏اند ولى اگر حقيقت به ايشان ارائه گردد از پذيرش آن سرباز نمى‏زنند».  

به عبارت ديگر از نظر اسلامى و با ديد فقهى، آنها مسلمان نيستند ولى از لحاظ حقيقت، مسلم مى‏باشند، يعنى تسليم حقيقتند و عناد با آن ندارند. بو على پس از اين تقسيم مى‏گويد: و استوسع رحمة اللّه.  

«رحمت الهى را وسيع بدان و آن را در انحصار يك عده معدود مشمار». («اشارات» اواخر نمط هفتم.)  

صدر المتألّهين در مباحث خير و شرّ «اسفار» از جمله اشكالات آنجا اين مطلب را ذكر مى‏كند كه:  

«چگونه مى‏گوييد خير بر شر غلبه دارد و حال آنكه وقتى كه به انسان كه اشرف كائنات است نظر مى‏افكنيم مى‏بينيم اكثر انسانها از لحاظ عمل گرفتار اعمال زشت، و از لحاظ اعتقاد دچار عقايد باطله و جهل مركّب‏اند و اعمال زشت و اعتقادات باطله، امر معاد آنها را ضايع، و آنان را مستحق شقاوت مى‏گرداند. پس عاقبت نوع انسان كه ثمره و گل سرسبد هستى است شقاوت و بدبختى است».  

صدر المتألّهين در جواب اين اشكال اشاره به سخن بو على مى‏كند و مى‏گويد:

همان طورى كه در اين جهان سالم سالم و زيباى زيبا و همچنين بيمار بيمار و زشت زشت در اقليتند، و اكثريّت با متوسّطان است كه سالم نسبى مى‏باشند؛ در آن جهان نيز كمّلين كه به تعبير قرآن «السّابقون» مى‏باشند و همچنين اشقيا كه به تعبير قرآن «اصحاب الشمال» مى‏باشند اندكند و غلبه با متوسطان است كه قرآن كريم آنها را «اصحاب اليمين» مى‏خواند.»  

صدر المتألّهين پس از اين سخن چنين مى‏گويد:  

فلاهل الرّحمة و السّلامة غلبة فى النّشأتين.  

== نتیجه ==