آیه اولی الامر: تفاوت میان نسخه‌ها

تفسیر آیه اولی‌الامر یا  آیه اطاعت  

۱- اگرچه جمله اطیعوا الله و اطیعوا الرسول اساس همه ادیان آسمانی است، ولى در این آیه باتوجه‌به تفریغ جمله فان تنازعتم فى شى‏ء به‌عنوان مقدمه براى آماده‌کردن مسلمانان براى رجوع به خدا و رسول در موارد اختلاف مطرح است، چنان که همین نکته را در آیات بعد نیز تکرار مى‏کند؛

۲- بدون تردید اطاعت از خداوند، اطاعت از آن چیزى است که بر پیامبران وحى نموده است و آنان آن معارف و احکام را براى مردم تبلیغ کرده‏اند.

الف – خداوند یکى از وظایف رسول را تبیین و تفسیر آنچه در کتاب به‌صورت اجمال آمده است، مى‏داند و مى‏فرماید:

ب – یکى از وظایفى که خداوند در آیات قرآن به رسول خدا  واگذار کرده است، قضاوت در مسائل اختلافى بین مردم بر اساس تشخیص خود اوست؛

بدین ترتیب سنت پیامبر  یعنى گفتار، رفتار و تأیید رسول خدا  حجت مى‏شود و تفکیک بین کتاب خدا و سنت رسول خدا  در حجیت جایز نیست و آنان که شعار «حسبنا کتاب‌الله» را در روزهاى پایانى عمر رسول خدا  مطرح کرده بودند، شعارى انحرافى و خلاف کتاب خدا و سنت رسول خدا  بود، چنان که آن حضرت چنین تفکیکى را پیش‏بینى مى‏کرد.

به این روایت توجه کنید:

مقدام بن معدى کرب مى‏گوید: بدون تردید رسول خدا فرمود: به‌زودی انسانى به اریکه قدرت تکیه مى‏زند درحالی‌که حدیث مرا برایش بازگو مى‏کنند و مى‏گوید: بین ما و شما کتاب خدا کافى است.

بنابراین آنچه در کتاب خدا حلال شمرده شده است، ما هم حلال می‌دانیم و آنچه در کتاب خدا حرام شمرده شده است، ما هم حرام می‌دانیم. توجه داشته باشید که بدون تردید آنچه رسول خدا  حرام کرده همانند چیزى است که خداوند حرام کرده است بنابراین، تفکیک کتاب و سنت جایز نیست و این که خداوند در آیه موردبحث دستور به رجوع به رسول خدا  مى‏دهد، دلیل بر این است که سنت رسول خدا، از نظر خداوند، همانند کتاب خدا و حجت است. براین‌اساس آنچه از معارف دین و احکام در اسلام وجود دارد، باید به کتاب خدا و سنت رسول خدا  برگردد.

۳- بر اولى‏الامر – با هر تعریفى که از آن باشیم – وحى نازل نمى‏شود تا او با رسول در بخش اول تبلیغ دین شریک باشد، بلکه تنها در بخش دوم، – داوری در مسائل اختلافی – با رسول شریک است؛ بنابراین در وجوب اطاعت تنها در تشخیص نظر خود با رسول شریک هستند. ازاین‌جهت خداوند در تنازع امر آنها را به‌عنوان یک منبع مستقل ذکر نکرده، بلکه تنها فرموده است:

براین‌اساس حکمى که مسلمانان در نزاع‌ها باید به آن رجوع کنند، در کتاب و سنت – که هر دو حجت قاطع هستند – وجود دارد.

بر اساس این آیه، قول اولى‏الامر هم – که حکم کتاب و سنت را بیان مى‏کند – بدون هیچ قیدوشرطى حجت قاطع است و در نهایت همه به کتاب و سنت برمى‏گردد؛ بنابراین اولى‏الامر – هر کس که باشد – نه چنین اختیارى دارد که حکم جدیدى که در کتاب و سنت نیست، وضع کند و نه اختیار دارد که حکمى از احکام خدا را که در کتاب و سنت است، نسخ کند وگرنه رجوع به خدا و رسول معنایى نخواهد داشت. به این آیه توجه کنید:

۴- اطاعت از خدا و رسول در اطیعوا الله و اطیعوا الرسول هیچ قیدوشرطى ندارد و این خود دلیل بر این است که رسول خدا  هیچ‏گاه امر یا نهیى که با حکم خدا منافات داشته باشد، نمى‏کند و اگر چنین امرونهی‏ای از رسول خدا  صادر شود با اطلاق آیه در تناقض خواهد بود و چنین چیزى نسبت به رسول خدا  – باتوجه‌به عصمت او از ناحیه خداوند – امکان ندارد.

این مسئله درباره «اولی‌الامر» نیز صادق است؛ یعنى در آیه اطاعت از «اولى‏الامر» نیز هیچ قیدوشرطى ندارد و این خود دلیل بر این است که اولى‏الامر هرگز امر و یا نهیى که با حکم واقعى خداوند مخالف باشد، صادر نخواهد کرد وگرنه، نعوذبالله، کلام خداوند تناقض خواهد داشت و چنین مسئله‏اى در صورت برخوردارى از عصمت الهى رخ نخواهد داد.

تردیدى نیست که آیه موردبحث بر عصمت اولی‌الامر دلالت مى‏کند، و این نظریه اختصاص به شیعه ندارد، بلکه عده‏اى از دانشمندان اهل‌سنت نیز بر این باورند؛

فخر رازی می‌نویسد:

خداوند در این آیه، به‌طورقطع، به اطاعت از اولی‌الامر دستور داده است و هر کس را که خداوند، به‌طورقطع، دستور به اطاعت از او را بدهد باید از خطا معصوم باشد؛ زیرا اگر معصوم نباشد، درصورتی‌که اقدام به خطا کرد، چنان است که گویا خداوند به پیروى از او فرمان داده است، درحالی‌که کار خطا خطاست و خداوند به عدم پیروى از آن دستور داده است؛ در نتیجه لازم مى‏آید که نسبت به یک کار، از یک‌جهت هم دستور به پیروى داشته باشیم و هم دستور به عدم پیروى و این محال است».

در این که از این آیه عصمت «اولی‌الامر» استفاده مى‏شود، شبهه‏اى نیست و آنان که قائل به عصمت اولی‌الامر نشده‏اند، یا آیه را به‌دقت مطالعه نکرده‏اند و یا این که شبهاتى خارج از آیه، مانع پذیرش این نظریه شده است که در مباحث آینده مطرح خواهد شد.

درباره مصداق اولی‌الامر بین شیعه و اهل‌سنت اختلاف‌نظر وجود دارد. قبل از پرداختن به بحث مصداق اولى‏الامر از دیدگاه اهل‌سنت توجه به این نکته ضرورى است که در آیاتى که شأن نزول به‌خصوصی دارند، شأن نزول آیه در فهم مقصود آیه بسیار تأثیر دارد. با این که آیه باید شأن نزول خود را شامل شود، شأن نزول‏هایى که در تفاسیر اهل‌سنت درباره آیات نقل کرده‏اند، گاه به‌قدری متناقض است که با محتواى آیه در تعارض است.

حال در آیه موردبحث در منابع شیعه شأن نزول خاصى ذکر نشده و آیه مطلق است، ولى در منابع اهل‌سنت آمده است:

آیه درباره عبدالله بن حذافه نازل شده است که رسول خدا او را به‌عنوان فرمانده یک گروه نظامى اعزام کرده بود.

حال به قصه اعزام «عبداللّه» توجه کنید:

رسول خدا عبدالله را به فرماندهى سپاهى منصوب کرد. او نیز پس از خروج از شهر به آنان دستور داد هیزم جمع کنند و آتشى برافروزند. پس از برافروختن آتش به آنان دستور داد که همگى وارد آتش شوند و به آنان گفت: مگر نه این است که رسول خدا به شما دستور داده است از من اطاعت کنید و همچنین فرموده است هر کس از فرمانده منصوب من اطاعت کند، از من اطاعت کرده است.

آنان از عبدالله اطاعت نکرده به او گفتند: ما به خدا و رسول خدا ایمان آورده‏ایم که از آتش نجات پیدا کنیم و برگشتند و رسول خدا رفتار سپاه را تأیید کرد و فرمود: دستور هیچ مخلوقى را که [متضمن] معصیت خداست، نباید اطاعت کرد.

اکنون سؤال این است که به چه دلیل شأن نزولى را براى آیه نقل کرده‏اند که حتى شامل مورد خود آن نیز نمی‌شود؛ زیرا آیه دستور مى‏دهد که از اولی‌الامر اطاعت کنند، ولى سپاه با فرمانده مخالفت مى‏کند و رسول خدا نیز مخالفت سپاه را تأیید مى‏کند؟!

وى از تخلفات و تغییراتى که اصحاب در احکام اسلامى به وجود آورده‏اند، چنین یاد مى‏کند:

ابو عمران جونى مى‏گوید: شنیدم انس بن مالک مى‏گفت: آنچه در عصر رسول خدا  انجام مى‏دادیم امروز خبرى از آن نیست!

به او گفتیم: نماز که هست؟

حال چگونه مى‏توان گفت مصداق اولی‌الامرى که معصوم هستند و اطاعت آنان واجب است، همه صحابه باشند؟

مقصود از اولی‌الامر ابوبکر و عمر هستند!

ب – ابوبکر نه‌تنها ادعاى عصمت نداشت، بلکه خودش را از بقیه مردم هم ضعیف‏تر مى‏دانست؛ به‌گونه‌ای که نمى‏تواند حکومت را بر اساس دین اداره کند و از آنان تقاضا مى‏کرد تا هرکجا که بر خلاف دین رفتار کرد، او را هدایت کنند و به‌صراحت در حضور اصحاب رسول خدا  گفت: من شیطانى دارم که متعرض من مى‏شود و وقتى نزد من آمد، از من دورى کنید. به این کلمات توجه کنید:

ج – آنچه بیان شد، مربوط به ابتداى حاکمیت ابوبکر بود که از زبان خود وى نقل کردیم، اما پایان حکومت او را هم از زبان خودش بشنویم:

در آخرین روز حیات ابوبکر، عبدالرحمان بن عوف بر او وارد شد و خواست او را تسلّى دهد که ابوبکر گفت:

«اما انّى لا آسى الاّ على ثلاث فعلتهنّ وددت انّى لم افعلهنّ، ثلاث لم افعلهنّ وددت انّى فعلتهنّ، و ثلاث وددت انّى سألت رسول‏الله عنهن فامّا الثلاث اتى فعلتها وددت انّى لم اکن فعلتها فوددت انّى لم اکن کشفت عن بیت فاطمه و ترکته و لو اغلق على حرب ووددت انّى یوم سقیفه بنى ساعده کنت قذفت الامر فى عنق احد الرجلین عمر او ابى عبیده، فکان امیرا و کنت وزیرا ووددت انّى اذا اتیت بالفجاه لم اکن احرقته و کنت قتلته بالحدید او اطلقته.»

«و اما الثلاث التى ترکتها و وددت انّى فعلتها فوددت انّى یوم اتیت بالاشعث کنت ضربت عنقه فانّه یخیل الىّ انّه لا یرى شرّا الاّ اعان علیه و وددت انّى حیث وجّهت خالدا الى اهل الرده اقمت بذى القصّه فان ظفر المسلمون و الا کنت ردءا لهم وودت حیث وجّهت خالدا الى الشام کنت وجّهت عمر الى العراق فاکون قد بسطت کلتا یدى الیمین و الشمال فى سبیل الله»

آنچه بیان شد؛ سخنان ابوبکر در آخرین روز حیات او در این دنیاست. یکبار دیگر این مطالب را مرور کنید. سه کارى که ابوبکر انجام داده است و آرزو مى‏کرد که هرگز انجام نمى‏داد که این مسئله مشروعیت حکومت او را زیر سؤال مى‏برد که بنا نداریم بیشتر آن را توضیح دهیم.

اکنون سؤال این است که آیا شایسته است که چنین انسانى را با این اعترافات صریح، نسبت به کارهایى که نباید انجام مى‏داد و کارهایى که مى‏بایست انجام مى‏داد و انجام نداده است، مصداق اولی‌الامرى بدانیم که خداوند دستور داده است در هر شرایطى از او پیروى کنیم؟!

با این وصف، در روز پنجشنبه که رسول خدا  در حجره‏اش در حضور اصحاب دستور داد [کاغذ و قلمى] بیاورید تا چیزى بنویسم که هرگز گمراه نشوید، عمر فریاد زد:

اکنون سؤال این است که به‌راستی کسى که با صراحت به مخالفت با دستور رسول خدا  برمى‏خیزد؛ همان اولی‌الامرى است که خداوند دستور داده است، در هر شرایطى، از او اطاعت کنند؟ و اگر شما در آنجا بودید، چه مى‏کردید؟ آیا به دستور رسول خدا  عمل مى‏کردید یا به دستور عمر؟

ج: نه پیامبر  و نه اصحاب او چنین اعتقادى درباره فرماندهان نظامى نداشتند و شاهد آن این است که پیامبر  در همین جریان، مخالفت صحابه با عبدالله را تأیید کرد.

براین‌اساس نمى‏توان گفت: مقصود از اولی‌الامرى که خداوند دستور داده است در هر شرایطى از آنان پیروى کنیم، فرماندهان نظامى باشند.

ج – بررسى زندگى هر دو گروه – قاریان و عالمان – حکایت از آن دارد که نمى‏توان به این نتیجه رسید که اینان اولى‏الامرى هستند که خداوند دستور داده است در هر شرایطى از آنان اطاعت کنند.

این نظریه شبیه نظریه قبل است و ایراداتى که درباره آن نظر یاد شد بر این نظر هم وارد است و بیشتر از این ارزش نقد را ندارد.

عده‏اى بر این باورند که اولى‏الامر، صاحبان عقل و اندیشه‏ هستند که تدبیر امور مردم با آنان است؛

ب – همه حکومت‏ها در سراسر دنیا، داراى چنین اصحاب اهل حل و عقدى هستند. بسیاری از جنایت‏هایى که حکومت‏ها در طول تاریخ انجام داده‏اند به‌وسیله همین‌گونه افراد طراحى و اجرا شده است. براین‌اساس چگونه مى‏توان گفت مقصود از اولى‏الامرى که خداوند دستور داده است – در هر شرایطى از آنان پیروى کنید – اهل حل و عقد هستند؟

الف – روایاتى که مى‏گوید: نباید با صاحبان امر درگیر شوند؛

ب – روایاتى که مى‏گوید: هر کس بدون پیروى از امامى بمیرد به مرگ جاهلى مرده است؛

ج – روایاتى که خروج بر سلطان را منع مى‏کند؛

د – روایاتى که اطاعت از سلطان را واجب شمرده است؛

هـ- روایات اثنا عشر خلیفه که پیش‌تر بیان شد، نتوانسته‏اند آن را بر خلفاى بعد از پیامبر تطبیق دهند و روایات دیگر، به‌ویژه باتوجه‌به آیه موردبحث که اطاعت از اولى‏الامر را بدون قیدوشرط واجب مى‏کند و از این اطلاق عصمت به دست مى‏آید و از طرفى جانشینى رسول خدا  که قابل‌انکار نیست و آنان که در صدر اسلام چه بنى‏امیه و چه بنى‏عباس قدرت را به دست گرفتند عموماً افراد فاسد، فاجر و منحرف از دین بوده‏اند. مجموع این عوامل باعث شد تا آنان نه‌تنها عصمت را در جانشین رسول خدا یا به تعبیرى در امام شرط ندانند، بلکه شرط بودن عدالت را هم نپذیرفته‏اند و هر کس به هر شیوه‏اى که قدرت را به دست گرفت او را امام خوانده و قیام علیه او را نیز ممنوع شمرده و متابعت از او را هم لازم دانسته‏اند.

به سخنان احمد بن حنبل، پیشواى حنابله، توجه کنید:

نمازجمعه پشت سر امام و هرکسی که قدرت را به دست بگیرد، جایز است و هر کس چنین نمازى را اعاده کند بدعت‌گذار و مخالف سنت و آثارِ رسیده است!

از این سخنان نباید در شگفت شد و این‌گونه اظهارنظرکردن و فتوا دادن اختصاص به احمد بن حنبل ندارد بلکه اکثریت اهل‌سنت چنین نظرى دارند. ابوجعفر طحاوى از دانشمندان مشهور حنفى می‌نویسد:

ابوالحسن اشعرى بنیانگذار مکتب اشاعره نیز در تبیین عقاید مورد اتفاق اهل‌سنت مى‏گوید:

اهل‌سنت بر این عقیده‏اند که نماز عید، جمعه و جماعت پشت سر هر امامى جایز است؛ چه صالح باشد و چه فاسد… و بر این عقیده‏اند که باید براى پیشوایان مسلمانان دعا کرد و این که نباید علیه آنان قیام مسلحانه کرد و در آشوب‌های علیه آنان نباید شرکت جست.

ابوبکر باقلانى از دانشمندان معروف اهل‌سنت در این باره مى‏گوید:

اگر کسى بپرسد به نظر شما چه چیزهایى باعث سلب مشروعیت حاکم مى‏شود؟ به او گفته مى‏شود: کافر شدن، نماز نخواندن و مردم را به بى‏نمازى تشویق کردن، و نزد بیشتر مردم [اشتهار داشتن به] فسق و تجاوز به اموال مردم، تازیانه زدن به مردم، کشتن به‌ناحق مردم، ازبین‌بردن حقوق مردم و اجرا نکردن حدود الهى، ولى اکثریت اهل حدیث بر این باورند که اگر حاکم همه کارها را هم انجام دهد مشروعیت خود را از دست نمى‏دهد و نباید علیه او قیام کرد، بلکه باید او را موعظه کنند و از پیامدهاى کارهایش بترسانند و در جایى که دستور به گناه مى‏دهد، از او اطاعت نکنند!

قرطبى از سهل بن عبدالله نقل مى‏کند:

در هفت چیز از حاکم اطاعت کنید: پول رایجى که منتشر مى‏کند، معیارهاى سنجش اشیایى که مشخص مى‏کند، احکامى که صادر مى‏کند، در گزاردن حج، نمازجمعه، نماز عیدین و جهاد… و اگر عالمى را از فتوا دادن منع کرد عالم حق ندارد فتوا بدهد و اگر فتوا بدهد گناهکار است، حتى اگر حاکم، شخصى ستمگر باشد.

به‌راستی مى‏توان این سخنان را به خدا و پیامبر  نسبت داد و گفت خداوند دستور داده است از حاکم فاسق، فاجر و… اطاعت کنید، حق ندارید علیه آنان شورش و از دستور آنان سرپیچى کنید و نباید سخن حق و حکم خدا را بگوئید؟ این‌چنین سخن‌گفتن و تسلیم محض حاکمان جور و ستم بودن برخلاف قرآن، سنت، عقل و فطرت سلیم انسانى است. در ادامه به شرح آن خواهیم پرداخت.

مطیع محض حاکمان جور بودن و اطاعت از آنان خلاف قرآن است؛ زیرا خداوند در قرآن اطاعت از گروه‏های زیر را ممنوع کرده است:

به این آیه توجه کنید:

پس تو هرگز تابع کافران مباش و با آنان سخت جهاد و کارزار کن.

درحالی‌که پیش‌تر از باقلانى نقل کردیم که اکثریت اهل حدیث بر این باورند که اگر حاکم مسلمانى کافر شد، نه مشروعیت خود را از دست مى‏دهد و نه مى‏توان علیه او قیام کرد، بلکه باید مطیع او بود.

و هرگز از کسانى که قلبشان را از یاد خود غافل کردیم و تابع هواى نفس خود شده و به تبهکارى پرداخته‏اند، متابعت مکن.

پس تو هرگز از تکذیب‏کنندگان آیات الهى پیروی مکن.

و تو هرگز اطاعت مکن از انسان فرومایه‏اى که بسیار قسم یاد مى‏کند.

و آیات دیگرى که با الفاظ متفاوت این واقعیت را بیان مى‏کنند که از کسانى که برخلاف دستورات خداوند رفتار مى‏کنند، اطاعت نکنید. بااین‌حال، آیا مى‏توان به خداوند نسبت داد که مقصود او از «اولى‏الامر» حاکمان فاسد، گناهکار، اسراف‌کار، تبهکار و… هستند و مردم موظف‌اند در هر شرایطى از آنان پیروى کنند!

آنچه بیان شد، بخش بسیار ناچیزى از روایات در منابع اهل‌سنت بود که به‌عنوان نمونه ارائه کردیم و بررسى این‌گونه روایات در منابع شیعه بسیار مفصل و تکان‌دهنده‌تر است.

با کمى توجه به وظایفى که انبیا در هدایت خلق و گسترش عدالت و ازبین‌بردن فساد و جایگزین‌کردن صلاح در زمین داشته‏اند، نمى‏توان این مسئله را از نظر عقلى پذیرفت که اولى‏الامرى که خداوند به اطاعت بدون قیدوشرط از آنها دستور داده است، هر حاکمى است که قدرت را به دست گرفته باشد.

البته این تنها ما نیستیم که مى‏گوییم نمى‏توان حاکم جور را اولى‏الامر دانست، بلکه بسیارى از دانشمندان اهل‌سنت نیز بر این باورند؛

زمخشرى در توضیح آیه موردبحث پس از آن که بعضى از وظایف اولى‏الامر را مى‏شمارد، می‌نویسد:

حاکمان جور امانت را بر نمى‏گردانند، به عدل حکم نمى‏کنند، چیزى را به کتاب خدا و سنت رسول خدا ارجاع نمى‏دهند، تنها از خواسته‏هاى خودشان پیروى مى‏کنند؛ آنان با صفاتى که اولى‏الامر نزد خدا و رسول دارند، بیگانه‏اند و شایسته‏ترین نام براى آنان این است که آنان را دزدان پیروز بنامیم.

باتوجه‌به مفاد آیه به‌گونه‌ای که اولى‏الامر بر خدا و رسول خدا  عطف شده است و اطاعت از آنان نیز همانند اطاعت از خدا و رسول خدا  مطلق و بدون قیدوشرط است، باید مقصود از اولى‏الامر عده خاصى باشند نه هر حاکمى. زمخشرى در این باره می‌نویسد:

مقصود از اولى‏الامر، امراى حق هستند؛ زیرا خدا و رسول خدا از امراى جور بیزارند و نمى‏شود در وجوب اطاعت بر خدا و رسول در آیه عطف شوند که بدون هیچ قیدوشرطى از آنان اطاعت کنند؛ تنها امرایى همراه خدا و رسول خدا خواهند بود که در گزینش حق و عدل و دستور به آنها و جلوگیرى از ظلم و جور هم‌نوا با خدا و رسول خدا  باشند.

باتوجه‌به آنچه بیان شد، مصادیقى که از نظر اهل‌سنت براى اولى‏الامر در نظر گرفته شده است، قابل‌اعتماد نیست و نمى‏توان گفت مقصود خداوند این گروه هستند.

از نظر دانشمندان شیعه مصداق اولى‏الامر تنها کسانى هستند که از عصمت برخوردارند و این مورد اتفاق است که مصداق کامل و جامع آن تنها ائمه هستند؛

اما امامیّه از امام باقر و صادق ‘ روایت کرده‏اند که مقصود از اولى‏الامر امامان از آل محمد  هستند که خداوند اطاعت از آنان را به طور مطلق واجب کرده است، همان‌طور که اطاعت از خود و رسولش را به طور مطلق واجب کرده است و جایز نیست خداوند اطاعت از کسى را به طور مطلق واجب کند مگر این که عصمت او ثابت شده باشد و خداوند می‌داند که باطن و ظاهر آن شخص یکسان و از اشتباه در امان است و به کار زشت فرمان نمى‏دهد، و چنین چیزى در امیران و علمایى جز امامان از آل محمد حاصل نمى‏شود. خداوند برتر از آن است که دستور به اطاعت از کسى بدهد که نافرمانى‏ مى‏کند یا به تسلیم در برابر کسى فرمان بدهد که رفتار و گفتار آنان یکسان نیست؛ زیرا از نظر عقلى محال است آنان که رفتار و گفتارشان یکسان نیست مورد اطاعت واقع شوند، همان‌طور که از نظر عقلى محال است که امرونهی در شى‏ء واحد و از جهت واحد جمع شود. اولى‏الامر از دیگران برترند، چنان که رسول خدا از اولى‏الامر و بقیه خلق برتر است. به همین دلیل خداوند اطاعت از اولى‏الامر را در ردیف اطاعت از رسول و اطاعت از رسول را در ردیف اطاعت از خودش قرار داده است و چنین برترى نسبت به خلق تنها امامان از آل محمد است که عصمت و امامت آنان ثابت شده و امت اسلامى بر بلندى جایگاه و عدالت آنان اتفاق‌نظر دارند.

برگرفته از کتاب آیات ولایت قرآن جلد۵؛ اختصاصی مجمع جهانی شیعه شناسی