جمهوری اسلامی ایران

از ویکی‌وحدت
(تغییرمسیر از کشور ایران)
كشور ایران
Flag of Iran.svg
Iran (orthographic projection).svg
نام رایجایران
نام کاملجمهوری اسلامی ایران
پایتختتهران
تعداد جمعیت۸۳,۵۶۰,۱۶
دیناسلام
زبانفارسی

جمهوری اسلامی ایران مشهور به ایران، کشوری در غرب آسیا و منطقهٔ خاورمیانه است. این کشور از باختر با ترکیه و عراق، از شمال باختری با ارمنستان و جمهوری آذربایجان، از شمال با دریای مازندران و ترکمنستان، از شرق با افغانستان و پاکستان، و از جنوب با دریای مکران و خلیج فارس هم‌مرز است. ایران با ۱٫۶۴ میلیون کیلومتر مربع گستره، هفدهمین کشور پهناور جهان، و با جمعیت ۹۱٫۸ میلیون نفر، هفدهمین کشور پرجمعیت جهان است. ایران در تقسیمات کشوری به ۳۱ استان تقسیم می‌شود. زبان رسمی ایران فارسی است. پایتخت و پرجمعیت‌ترین شهر این کشور تهران است.

جمهوری اسلامی

مطابق اصل اول قانون اساسی، جمهوری‏ اسلامی حکومتی‏ است‏ که‏ ملت‏ ایران‏، بر اساس‏ اعتقاد دیرینه‌اش‏ به‏ حکومت‏ حق‏ و عدل‏ قرآن‏، در پی‏ انقلاب‏ اسلامی‏ پیروزمند خود به‏ رهبری‏‏ امام‏ خمینی‏، در همه‏‌پرسی‏ دهم‏ و یازدهم‏ فروردین‏‌ماه‏ 1358‏ هجری‏ شمسی‏ برابر با اول‏ و دوم‏ جمادی‏ الاولی‏ سال‏ 1399‏ هجری‏ قمری‏ با اکثریت‏ ۲/۹۸% کلیه‏ کسانی‏ که‏ حق‏ رأی‏ داشتند، به‏ آن‏ رأی‏ مثبت‏ داد[۱].

مبانی و پایه‌ها

براساس اصل دوم قانون اساسی، جمهوری اسلامی‏، نظامی‏ است‏ بر پایه‏ ایمان‏ به‏:

  • خدای‏ یکتا ( لااله‏ الاالله‏ ) و اختصاص‏ حاکمیت‏ و تشریع به‏ او و لزوم‏ تسلیم‏ در برابر امر او.
  • وحی‏ الهی‏ و نقش‏ بنیادی‏ آن‏ در بیان‏ قوانین‏.
  • معاد و نقش‏ سازندۀ آن‏ در سیر تکاملی‏ انسان‏ به‏ سوی‏ خدا.
  • عدل‏ خدا در خلقت‏ و تشریع.
  • امامت‏ و رهبری‏ مستمر و نقش‏ اساسی‏ آن‏ در تداوم‏ انقلاب‏ اسلامی‏.
  • کرامت‏ و ارزش‏ والای‏ انسان‏ و آزادی‏ توام‏ با مسئولیت‏ او در برابر خدا، که‏ از راه‏: اجتهاد مستمر فقهای‏ جامع‌الشرایط بر اساس‏ کتاب‏ و سنت ‏معصومین‏ (سلام‏‌الله‏ علیهم‏)‏، استفاده‏ از علوم‏ و فنون‏ و تجارب ‏پیشرفته‏ بشری‏ و تلاش‏ در پیشبرد آنها، نفی‏ هر گونه‏ ستمگری‏ و ستم‏‌کشی‏ و سلطه‏‌گری‏ و سلطه‏‌پذیری‏، قسط و عدل‏ و استقلال‏ سیاسی‏ و اقتصادی‏ و اجتماعی‏ و فرهنگی‏ و همبستگی‏ ملی‏ را تأمین‏ می‌کند[۲].

وظایف کلی

بر اساس اصل‏ سوم قانون اساسی، دولت‏ جمهور اسلامی‏ ایران‏ موظف‏ است‏ برای‏ نیل‏ به‏ اهداف‏ مذکور در اصل‏ دوم‏، همۀ‏ امکانات‏ خود را برای‏ امور زیر به‏ کار برد:

  • ایجاد محیط مساعد برای‏ رشد فضایل‏ اخلاقی‏ بر اساس‏ ایمان‏ و تقوا‏ و مبارزه‏ با کلیۀ‏ مظاهر فساد و تباهی‏.
  • بالا بردن‏ سطح‏ آگاهی‏‌های‏ عمومی‏ در همۀ‏ زمینه‏‌ها‏ با استفاده‏ صحیح‏ از مطبوعات‏ و رسانه‏‌های‏ گروهی‏ و وسایل‏ دیگر.
  • آموزش‏ و پرورش‏ و تربیت‏‌بدنی‏ رایگان‏ برای‏ همه‏ در تمام‏ سطوح‏، و تسهیل‏ و تعمیم‏ آموزش‏ عالی‏.
  • تقویت‏ روح‏ بررسی‏ و تتبع و ابتکار در تمام‏ زمینه‏‌های‏ علمی‏، فنی‏، فرهنگی‏ و اسلامی‏ از طریق‏ تأسیس‏ مراکز تحقیق‏ و تشویق‏ محققان‏.
  • طرد کامل‏ استعمار و جلوگیری‏ از نفوذ اجانب‏.
  • محو هر گونه‏ استبداد و خودکامگی‏ و انحصارطلبی‏.
  • تأمین‏ آزادی‌های‏ سیاسی‏ و اجتماعی‏ در حدود قانون‏.
  • مشارکت‏ عامه‏ مردم‏ در تعیین‏ سرنوشت‏ سیاسی‏، اقتصادی‏، اجتماعی‏ و فرهنگی‏ خویش‏.
  • رفع تبعیضات‏ ناروا و ایجاد امکانات‏ عادلانه‏ برای‏ همه‏، در تمام‏ زمینه‏‌های‏ مادی‏ و معنوی‏.
  • ایجاد نظام‏ اداری‏ صحیح‏ و حذف‏ تشکیلات‏ غیرضرور.
  • تقویت‏ کامل‏ بنیۀ‏ دفاع‏ ملی‏ از طریق‏ آموزش‏ نظامی‏ عمومی‏ برای‏ حفظ استقلال‏ و تمامیت‏ ارضی‏ و نظام‏ اسلامی‏ کشور.
  • پی‏‌ریزی‏ اقتصادی‏ صحیح‏ و عادلانه‏ بر طبق‏ ضوابط اسلامی‏ جهت ‏ایجاد رفاه‏ و رفع فقر و برطرف‏ ساختن‏ هر نوع‏ محرومیت‏ در زمینه‏‌های‏ تغذیه‏ و مسکن‏ و کار و بهداشت‏ و تعمیم‏ بیمه‏.
  • تأمین‏ خودکفایی‏ در علوم‏ و فنون‏ و صنعت‏ و کشاورزی‏ و امور نظامی ‏و مانند اینها.
  • تأمین‏ حقوق‏ همه‏‌جانبه‏ افراد از زن‏ و مرد و ایجاد امنیت‏ قضایی‏ عادلانه‏ برای‏ همه‏ و تساوی‏ عموم‏ در برابر قانون‏.
  • توسعه‏ و تحکیم‏ برادری‏ اسلامی‏ و تعاون‏ عمومی‏ بین‏ همه‏ مردم‏.
  • تنظیم‏ سیاست‏ خارجی‏ کشور بر اساس‏ معیارهای‏ اسلام‏، تعهد برادرانه ‏نسبت‏ به‏ همه‏ مسلمانان‏ و حمایت‏ بی‏‌دریغ از مستضعفان‏ جهان‏[۳].

ارکان سیاسی

رهبری

براساس اصل 56 و 113 قانون اساسی، رهبری به‌عنوان عالی‌ترین مقام رسمی کشور در رأس قوای حاکم بوده و به موجب اصل 110 و سایر اصول قانون اساسی از جمله اصول 5 ، 57 ،60 ،113 ، 130 ،131 ، 175 ، 176 ، 177، وظایف و اختیارات وی به شرح زیر است:

وظایف و اختیارات رهبری در رابطه با کل نظام جمهوری اسلامی ایران

  • تعیین سیاست‌های کلی نظام پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام؛
  • نظارت بر حسن اجرای سیاست‌های کلی نظام؛
  • حل اختلاف و هماهنگی و تنظیم اختلاف قوای سه‌گانه؛
  • حل معضلات نظام که از طریق عادی قابل حل نیست.

وظایف و اختیارات رهبری در رابطه با قوای سه‌گانه

  • امضای حکم رئیس‌جمهور و تنفیذ آن پس از انتخاب مردم؛
  • عزل رئیس‌جمهور با در نظر گرفتن مصالح کشور پس از حکم دیوان عالی کشور مبنی بر تخلف وی از وظایف قانونی یا رأی مجلس شورای اسلامی به عدم کفایت وی به موجب اصل 89 قانون اساسی؛
  • موافقت با استعفای رئیس‌جمهور؛
  • موافقت با جانشینی معاون اول رئیس‌جمهور به جای وی در صورت فوت، عزل، استعفا، غیبت، یا بیماری بیش از دو ماه رئیس‌جمهور.

وظایف و اختیارات رهبری در رابطه با نهادهای قانونی مندرج در قانون اساسی

  • دستور تشکیل مجمع تشخیص مصلحت نظام و تعیین اعضای ثابت و متغیر آن؛
  • ارجاع امور مربوط به مجمع و تعیین مقررات مجمع؛
  • پیشنهاد اصلاح یا تغییر قانون اساسی به شورای بازنگری قانون اساسی پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام؛
  • تعیین اعضای شورای بازنگری قانون اساسی؛
  • تعیین، عزل و قبول استعفای 6 نفر از فقهای شورای نگهبان؛
  • تعیین دو نفر نماینده جهت عضویت در شورای عالی امنیت ملی؛
  • تایید مصوبات شورای عالی امنیت ملی و قابل اجرا نمودن آن؛
  • نصب، عزل و قبول استعفای رئیس صدا و سیما؛
  • فرماندهی کل نیروهای مسلح؛
  • اعلان جنگ و صلح و بسیج نیروها؛
  • تعیین دو نماینده در شورای عالی امنیت ملی و تایید مصوبات آن شوراجهت اجرا؛
  • عزل و نصب و قبول استعفای رییس ستاد مشترک فرمانده کل سپاه پاسداران انقلاب اسلامی فرماندهان عالی نیروهای نظامی و انتظامی عالی‌ترین مقام قوه قضاییه؛
  • عفو یا تخفیف مجازات محکومین در حدود موازین اسلامی پس از پیشنهاد رییس قوه قضاییه[۴].

قوه مجریه

بر اساس اصل 113 قانون اساسی، رئیس‌جمهور پس از مقام رهبری عالی‌ترین مقام رسمی کشور است و مسئولیت اجرای قانون اساسی و ریاست قوه مجریه را جز در مواردی که مستقیماَ به رهبری مربوط می‌شود را بر عهده دارد. همچنین بر اساس اصل 134 قانون اساسی ریاست هیئت‌وزیران با رئیس‌جمهور است که بر کار وزیران نظارت دارد و با اتخاذ تدابیر لازم به هماهنگ ساختن تصمیمات وزیران و هیئت دولت می‌پردازد، و با همکاری وزیران برنامۀ خطی و مشی دولت را تعیین و قوانین را اجرا می‌کند[۵].

مجلس شورای اسلامی

بر اساس اصل 57 قانون اساسی یکی از قوای سه‌گانه حاکم در جمهوری اسلامی ایران، مجلس شورای اسلامی (قوۀ مقننه) است این نهاد یکی از ارکان بسیار مهم در ادارۀ امور کشور و قانون‌گذاری و خطی و مشی‌گذاری عمومی کشور است. بر اساس قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، این قوه مظهر قدرت و حکومت مردم و تبلور اراده ملت بوده و قوای دیگر هر کدام به نحوی مجری مصوبات آن هستند. مجلس شورای اسلامی مرکز وضع و تفسیر قوانین بوده و نظارت بر اجرای قوانین و برصلاحیت مجریان امور نیز نظارت دارد و پاسدار حقوق ملت و مدافع منافع آنان است[۶]. نمایندگان این مجلس، هر چهار سال یک‌بار به‌صورت مستقیم و با رأی مخفی مردم برای دورۀ نمایندگی به مدت چهارسال انتخاب می‌شود. این مجلس تاکنون یازده دوره را سپری کرده که از خرداد ماه سال 1403 ش، دورۀ دوازدهم را آغاز کرده است.

قوه قضاییه

بر اساس اصل 156 قانون اساسی ، قوه قضاییه قوه مستقلی است که پشتیبان حقوق فردی و اجتماعی و مسئول تحقق بخشیدن به عدالت است و بر اساس همین اصل یکی از وظایف قوه قضاییه نظارت بر حسن اجرای قوانین است .به مو جب اصول 161 و 174 قانون اساسی، نظارت بر حسن اجرای قوانین در محاکم بر عهده دیوان عالی کشور و نظارت بر حسن اجرای قوانین در ادارات بر دوش سازمان بازرسی کل کشور است.

شورای نگهبان

شورای نگهبان در نظام جمهوری اسلامی ایران یکی از مهم‏ترین نهاد‌های حکومتی است که به دلیل اعتبار بخشیدن به مجلس شورای اسلامی با بررسی مصوبات مجلس قانون‌گذاری از حیث عدم مغایرت با موازین اسلامی و قانون اساسی، نظارت بر انتخابات و مرجعیت رسمی تفسیر قانون اساسی، جایگاه ویژه‌ای دارد. این نهاد شباهت زیادی با بعضی از نهاد‌های حافظ قانون اساسی در تعدادی از کشور‌ها، با برخی تفاوت‌ها از حیث ساختار و نوع مسئولیت‌ها، مانند «دادگاه قانون اساسی»، «شورای قانون اساسی»، «دیوان قانون اساسی» و نظیر آن دارد[۷].

مجمع تشخیص مصلحت نظام

مجمع تشخیص مصلحت نظام، نهادی است که با فرمان و ابتکار امام خمینی برای رفع اختلاف بین مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان در برخی مصوبات مجلس، در سال 1366 ش، تأسیس گردید. سپس جایگاه، وظایف، اختیارات و اعضای این نهاد در بازنگری قانون اساسی در سال 1368 ش، مطابق اصول: «۱۱۰، ۱۱۱، ۱۱۲ و ۱۷۷» تبیین شد و کیفیت و کمیت اعضای آن (رئیس، دبیر، اعضای حقوقی، حقیقی و مدت دوره مجمع) به رهبری تفویض گردید. تشخیص مصلحت میان نظرات مجلس شورای اسلامی و شورای نگهبان، تهیه و پیشنهاد پیش‌نویس سیاست‌های کلی نظام، حل معضلات نظام با ارجاع از سوی مقام رهبری و مشاوره در امور ارجاع شده توسط رهبری؛ از وظایف این نهاد است.

شورای عالی امنیت ملی

بر اساس اصل 176 قانون اساسی، هدف از تشکیل شورای عالی امنیت ملی، تامین منافع ملی، پاسداری از انقلاب، حفاظت از تمامیت ارضی است. شورای عالی امنیت ملی به تناسب وظایف خود، شوراهای فرعی از قبیل شورای دفاع و شورای امنیت کشور تشکیل می‌دهد. ریاست هر یک از شوراهای فرعی با رئیس‌جمهور یا یکی از اعضای شورای عالی است که از طرف رئیس‌جمهور تعیین می‌شود. حدود اختیارات و وظایف شوراهای فرعی را قانون معین می‌کند و تشکیلات آنها به تصویب شورای عالی می‌رسد؛ ریاست شورای عالی امنیت ملی بر عهده رئیس‌جمهور است و مصوبات شورا پس از تایید مقام رهبری قابل اجراست[۸].

شورای عالی انقلاب فرهنگی

صدور پیام نوروزی امام خمینی در اول فروردین 1359 ش، نقطۀ عطفی در تاریخ انقلاب فرهنگی است ایشان در بند یازده این پیام بر ضرورت ایجاد «انقلاب اساسی در دانشگاه‌های سراسر كشور»، «تصفیۀ استادان مرتبط با شرق و غرب» و «تبدیل دانشگاه به محیطی سالم برای تدوین علوم عالی اسلامی» تأكید كردند. وظایف شورای عالی انقلاب فرهنگی، در سه حوزه سیاست‌گذاری، تدوین ضوابط و نظارت است. تهیه و تدوین سیاست‌ها و طرح‌های راهبردی کشور در زمینه‌های مختلف فرهنگی از جمله در حوزه‌های زنان، تبلیغات، اطلاع‌رسانی، چاپ و نشر، بیسوادی، دانشگاه‌ها، برقراری روابط علمی و پژوهشی و فرهنگی با سایر کشورها، همکاری حوزه و دانشگاه، فعالیت‌های دینی و معنوی، تهاجم فرهنگی و سایر حوزه‌های فرهنگی مربوطه از جمله وظایف سیاست‌گذاری این شورا محسوب می‌شود. همچنین تعیین ضوابط تأسیس مراکز علمی و آموزشی و نیز ضوابط گزینش مدیران و استادان و دانشجویان از جمله وظایف این شورا می‌باشد. بررسی و تحلیل شرایط فرهنگی ایران و جهان، بررسی الگوهای توسعه و پیامدهای فرهنگی آن، بررسی وضع فرهنگ و آموزش کشور و نیز نظارت بر اجرای مصوبات شورا از جمله وظایف نظارتی شورای عالی انقلاب فرهنگی است[۹].

شورای بازنگری قانون اساسی

بر طبق اصل 177 قانون اساسی و به منظور تجدید نظر و بازنگری در قانون اساسی در موارد ضروری، شورایی به نام شورای بازنگری قانون اساسی پیش‌بینی شده است که به موجب آن مقام رهبری پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام طی حکمی خطاب به رئیس‌جمهور موارد اصلاح یا تتمیم قانون اساسی را به شورای بازنگری پیشنهاد می‌نماید. مصوبات شورا پس از تایید و امضای مقام رهبری باید از طریق مراجعه به آرای عمومی به تصویب اکثریت مطلق شرکت‌کنندگان در همه‌پرسی برسد. تعداد و ترتیب اعضای شورای بازنگری به قرار زیر است:

ساختار جغرافیایی

جغرافیا کشور ایران با وسعتی بیش از 1.648.195 کیلومتر مربع (شانزدهمین کشور جهان از نظر مساحت ) در جنوب غربی قاره آسیا واقع شده و جزو کشورهای خاورمیانه است. ایران به لحاظ موقعیت جغرافیایی در نیمـۀ جنـوبی منطقۀ معتدل شمالی بین 03، °25 و 47، °39 عرض شمالی از خط استوا و 14، °44 و 20، °63 طول شرقی از نصف النهار گرینویچ قرار دارد. حدود 90 درصد از خاک کشور در محدوده فلات ایران واقع شده است. سرزمین ایران به‌طور کلی کوهستانی و نیمه خشک بوده و میانگین ارتفاع آن بیش از 1200 متر از سطح دریاست. بیش از نیمی از مساحت کشور را کوه‌ها و ارتفاعات، یک چهارم آن را دشت‌ها و کمتر از یک چهارم دیگر آن را نیز زمین‌های در دست کشت تشکیل می‌دهد. پست‌ترین نقطۀ داخلی با ارتفاع 56 متر در چاله لوت و بلندترین آن قله دماوند با ارتفاع 5628 متر در میان رشته کوه البرز قرار دارد، در کناره جنوبی دریای خزر ارتفاع زمین 28 متر پایین‌تر از سطح دریای آزاد می‌باشد. ایران از شمال به جمهوری ترکمنستان، دریای خزر، جمهوری‌های آذربایجان و ارمنستان، از مغرب به ترکیه و عراق، از مشرق به پاکستان و افغانستان و از جنوب به دریای عمان و خلیج فارس محدود است و در مجموع محیط پیرامون ایران بالغ بر 8731 کیلومتر است که 2700 کیلومتر آن مرز آبی و 6031 کیلومتر آن مرز زمینی است.

  • مرتفع‌ترین نقطه ایران: قله دماوند با 5610 متر ارتفاع؛
  • طولانی‌ترین رود: رود کارون با 950 کیلومتر امتداد (تنها رود قابل کشتیرانی)؛
  • بزرگ‌ترین دریاچه: دریاچه ارومیه با 4868 کیلومتر مربع وسعت؛
  • بزرگ‌ترین جزیره: جزیره قشم با 1491 کیلومتر مربع وسعت؛
  • حکومت: حکومت ایران، جمهوری اسلامی و روز ملی آن روز بیست و دوم بهمن می‌باشد. پایتخت آن شهر تهران است؛
  • براساس تقسیمات کشوری در مردادماه سال 1390: «تعداد استان‌ها: 31»، «تعداد شهرستان‌ها: 397»، «تعداد بخش‌ها:984»، «تعداد شهرها: 1154» و «تعداد دهستان‌ها: 2499»؛
  • پرچم‌ایران:‌ از سه‌ ردیف افقی مساوی‌ تشکیل شده که‌ رنگ‌ سبز در بالا، سفید در وسط‌ و قرمز در پایین‌قرار دارد. نشان ملی (کلمه الله) با رنگ‌ قرمز در وسط‌ قسمت سفید قرار گرفته است‌. ‌ کلمه الله اکبر با رنگ‌ سفید و رسم‌ الخط عربی‌ 11 مرتبه در طول لبه پایین ردیف سبز و 11 مرتبه‌در طول لبه بالای ردیف قرمز تکرار گردیده است‌؛
  • صادرات:‌ نفت، فرش، میوه، خشکبار (پسته، کشمش، خرما)، پوست‌ و سالامبور، خاویار، محصولات‌ پتروشیمی، منسوجات، پوشاک، محصولات صنایع‌ غذایی‌؛
  • واردات:‌ ماشین‌آلات، صنایع‌ فلزی، مواد غذایی‌، دارویی‌، خدمات فنی، فرآورده‌های شیمیایی‌‌ صنایع‌:‌ نفت، پتروشیمی، نساجی‌، سیمان و سایر مصالح‌ ساختمانی‌، فرآوری‌ محصولات غذایی‌ (به‌‌خصوص تصفیه قند و روغن‌کشی) و فلزی؛ ‌
  • کشاورزی‌:‌ گندم، برنج‌، غلات، چغندر قند، میوه، دانه‌های روغنی (پسته، بادام، گردو)، پنبه، محصولات‌لبنی، پشم، خاویار؛ ‌
  • واحد پول:‌ 10 ریال ایرانی‌ . 1 تومان‌؛
  • حمل و نقل‌ راه آهن‌: 9796 کیلومتر؛
  • طول راه‎های کشور:‌ 158000 کیلومتر‌؛
  • خطوط لوله‌:‌ فرآورده‌های نفتی: 3900 کیلومتر، گاز طبیعی 4550 کیلومتر؛
  • بنادر: ‌ آبادان، اهواز، بندر شهید بهشتی، بندر عباس، بندر انزلی‌، بندر بوشهر، بندر امام خمینی،‌ بندر ماهشهر، بندر ترکمن، خرمشهر، نوشه[۱۱]

جستارهای وابسته

پانویس

منابع