حج: تفاوت میان نسخه‌ها

حج، آهنگ [[خانه خدا]] کردن براى به جا آوردن مناسک ویژه در موسم خاص است و یکى از ارکان دین [[اسلام]] و از ضروریات آن بشمار مى‌آید. ترک حج با اقرار به وجوب یکى از گناهان کبیره و با انکار، موجب [[کفر]] است.

==معناى لغوى حج==

1. «حج» در لغت، به معناى قصد و در اصطلاح فقها، انجام اعمال و مناسک مخصوص در زمان خاص (ماه ذی الحجه‌) و در مکان معین (مکه و اطراف آن) به قصد تقرب به خدا است. <ref>آشنایى با ابواب فقه، ص 58.</ref>

1. حج گزاردن، حق خداوند بر عهده توانمندان: خداوند متعال در قرآن کریم مى‌فرماید: «وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَیْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیْهِ سَبِیلًا ۚ وَمَنْ کَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِیٌّ عَنِ الْعَالَمِینَ؛ <ref>سوره آل عمران، آیه 97</ref>.و براى خدا بر مردم است که آهنگ خانه (او) کنند، آنها که توانایى رفتن به سوى آن را دارند. و هر کس کفر ورزد (و حج را ترک کند، به خود زیان رسانده)، خداوند از همه جهانیان، بى‌نیاز است».  

از این آیه شریفه استفاده مى شود که حق خداوند بر مردم این است: آنان که استطاعت و توان دارند، آهنگ زیارت خانه او نمایند؛ یعنى آنان که توان مالى و فکرى و جسمى دارند و مسافرت لطمه اى به زندگى و امر معاش آنان نمى زند و پس از مراجعت از حج قدرت بر ادامه و اداره زندگى را دارند و در مسیر راه، خطرى آنان را تهدید نمى کند و راه به رویشان باز است (که همه این‌ها در کلمه استطاعت نهفته است)، حج به صورت یک بدهى الهى شمرده مى شود و هر که این بدهى را نپردازد و از رفتن به حج سرباز زند، کافر محسوب مى شود. <ref>سوره آل عمران، آیه 97.</ref>

چنان که امام صادق ‌علیه‌السلام در این زمینه مى‌فرماید: هر کس از دنیا برود و حَجة الاسلام را بجا نیاورد بدون این که او را حاجتى ضرورى باشد یا آن که به جهت بیمار شدن از آن باز ماند یا آن که پادشاهى از رفتن آن جلوگیرى نماید چنین کسى (مسلمان نخواهد مرد بلکه) یهودى یا مسیحى از دنیا خواهد رفت. <ref>ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، ص 282.</ref>

2. حج و مناسک آن، جلوه آشکار هدایت و راهنمایی خداوند: «وَالْبُدْنَ جَعَلْنَاهَا لَکُمْ مِنْ شَعَائِرِ اللَّهِ... کَذَٰلِکَ سَخَّرَهَا لَکُمْ لِتُکَبِّرُوا اللَّهَ عَلَىٰ مَا هَدَاکُمْ...». (سوره حج، آیه 36)  

«وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوکَ رِجَالًا وَعَلَىٰ کُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ کُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ × لِیَشْهَدُوا مَنَافِعَ لَهُمْ ...ثُمَّ لْیَقْضُوا تَفَثَهُمْ وَلْیُوفُوا نُذُورَهُمْ وَلْیَطَّوَّفُوا بِالْبَیْتِ الْعَتِیقِ ×ذَٰلِکَ وَمَنْ یُعَظِّمْ حُرُمَاتِ اللَّهِ فَهُوَ خَیْرٌ لَهُ عِنْدَ رَبِّهِ...». (سوره حج، 30ـ27)  

4. حج میدان انجام اعمال خیر و کسب توشه برای آخرت: «الْحَجُّ أَشْهُرٌ مَعْلُومَاتٌ فَمَنْ فَرَضَ فِیهِنَّ الْحَجَّ فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِی الْحَجِّ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ یَعْلَمْهُ اللَّهُ وَتَزَوَّدُوا فَإِنَّ خَیْرَ الزَّادِ التَّقْوَىٰ...». (سوره بقره، آیه 197)  

2. اهمیت حج: قال على ‌علیه‌السلام: «الله الله فى بیت ربکم لاتخلوه مابقیتم فانه ان ترک لم تناظروا؛ امام على ‌علیه‌السلام فرمود: خدا را! درباره خانه پروردگارتان در نظر داشته باشید تا هستید، آن را خالى نگذارید. زیرا اگر حج متروک شود نظر رحمت خدا از شما قطع خواهد شد». <ref>بحارالانوار، ج 16ص 96.</ref>

3. حج و توجه به سوى خدا: عن ابى جعفر الباقر ‌علیه‌السلام فى قول الله تبارک و تعالى: «ففروا الى الله انى لکم منه نذیر مبین . قال: حجوا الى الله؛ امام باقر ‌علیه‌السلام درباره آیه شریفه «ففروا الى الله انى لکم منه نذیر مبین » فرموده است: منظور از فرار به سوى خدا آن است که آهنگ حج کنید». <ref>معانى الاخبار، ص 222.</ref>

4. لبیک و قربانى: عن على ‌علیه‌السلام قال: «نزل جبرئیل عى النبى صلى الله علیه و آله و سلم فقال: یا محمد مر اصحابک بالحج والثلج، فالحج رفع الاصوات بالتلبیة و الثلج نحر البدن؛ امام على ‌علیه‌السلام فرمود: جبرئیل بر پیامبر فرود آمد و گفت: اى محمد یارانت را به عج و ثج فرمان ده. عج یعنى فریاد و لبیک برآوردن و ثج یعنى قربانى کردن شتران». <ref>معانى الاخبار، ص 224.</ref>

5. حج اکبر و اصغر: عن معاویة بن عمار، قال: سئلت ابا عبدالله ‌علیه‌السلام عن یوم الحج الاکبر فقال: هو یوم النحر والاصغر العمرة؛ معاویة بن عمار گوید: از امام صادق ‌علیه‌السلام پرسیدم: روز حج اکبر چه روزى است؟ حضرت فرمود: روز حج اکبر روز عید قربان است و حج اصغر عمره است.<ref>معانى الاخبار، ص 295.</ref>

6. آثار حج: «عن الرضا ‌علیه‌السلام قال: ما رایت شیئا اسرع غنا ولا انفى للفق<ref>ر من ادمان الحج؛ از امام رضا ‌علیه‌السلام نقل شده که فرمود: هیچ چیزى را بیشتر از حج مداوم، در بى نیازى و فقرزدائى مؤثر ندیدم».[۱۱] بحارالانوار، ج 74ص 318.</ref>

7. مرگ در راه حج: عن ابى عبدالله ‌علیه‌السلام قال: من مات فى طریق مکة ذاهبا اوجائیا امن من الفزغ الاکبر یوم القیامة؛ هر کس در راه رفت و برگشت مکه بمیرد از اندوه بزرگ روز قیامت ایمن خواهد بود». <ref>ملاذ الاخیار، ج 22، 37.</ref>

8. حرمت مهمانان خدا: عن ابى عبدالله ‌علیه‌السلام قال: الحاج والمعتمر و فدالله ان سالوه اعطاهم و ان دعؤه اجابهم و ان شفعوا شفعهم و ان سکتوا ابتداهم و یعوضون بالدرهم الف الف درهم؛ حاجى و عمره گزار مهمان خدایند. اگر چیزى بخواهند به ایشان دهد. اگر او را بخوانند، پاسخ مى گوید. اگر شفاعت کنند. شفاعت ایشان را مى پذیرد، اگر سکوت کنند، با آنان آغاز سخن مى کند و در برابر هر درهمى که خرج کرده‌اند، یک میلیون درهم به آنان مى پردازد. <ref>ملاذ الاخبار، ج 22ص 67.</ref>

9. آمادگى براى احرام: عن حماد بن عیسى قال: سئلت ابا عبدالله ‌علیه‌السلام عن التهیؤء اللاحرام، فقال تقلیم الاظفار و اخذ الشارب و حلق العانة؛ حماد بن عیسى گوید: از امام صادق ‌علیه‌السلام پرسیدم. براى احرام چگونه باید آماده شد؟ فرمود: با گرفتن ناخن ها، کوتاه‌کردن شارب و تراشیدن موى بالاى شرمگاه. <ref>ملاذ الاخیار، ج 30، 87.</ref>

10. نظر به کعبه: عن الباقر ‌علیه‌السلام من نظر الى الکعبة لم یزل یکتب له حسنة و یمحى عنه سیئة حتى یصرف بصره عنها؛ هر کس به کعبه نگاه کند. تا وقتى به آن مى نگرد مدام کار نیک برایش نوشته مى شود و گناهش پاک مى شود تا وقتى دیده از آن برگرداند.<ref>بحارالانوار، ج 65، 96.</ref>

11. نیت حج: عن ابى عبدالله ‌علیه‌السلام قال: الحج حجان، حج لله و حج للناس، فمن حج لله کان ثوابه على الله والجنه و من حج للناس کان ثوابه على الناس یوم القیامة؛ حج دو گونه است: حجى براى خدا و حجى براى خلق، هر کس براى خدا حج گزارد، پاداشش آنست که خدا که وى را به بهشت درآورد و هر کس براى مردم حج گزارد، پاداش وى روز قیامت بر عهده مردم خواهد بود. <ref>بحارالانوار، ج 96، 24.</ref>

12. روزه ایام تشریق در منى: سئل الصادق ‌علیه‌السلام لم کره الصیام فى ایام التشریق؟ فقال: لان القوم زوار الله و هم فى ضیافته ولاینبغى للضیف ان یصوم عند من زاره و اضافه؛ از امام صادق ‌علیه‌السلام سئوال شد: چرا روزه ایام تشریق «11، 12، 13 ذی الحجه » نامطلوب است. حضرت فرمود: زیرا مردم، زائران خدا و مهمان وى هستند. و شایسته نیست که مهمان در نزد میزبان و کسى که به دیدارش رفته روزه بگیرد. <ref>بحارالانوار، ج 96، 34.</ref>

13. حج یا جهاد: عن الصادق ‌علیه‌السلام انه قال: ما سبیل من سبیل الله افضل من الحج الا رجل یخرج بسیفه فیجاهد فى سبیل الله حتى یستشهد؛ هیچ راهى از راه‌هاى خدا برتر از حج نیست مگر این که مردى شمشیر بردارد و در راه خدا جهاد کند تا شهید گردد. <ref>بحارالانوار، ج 96، 49.</ref>

14. ثواب طواف: عن النبى صلى الله علیه و آله و سلم انه قال: من طاف بهذا البیت اسبوعا و احسن صلاة رکعتیه غفرله؛ هر کس هفت بار به دور این خانه طواف کند و دو رکعت نماز طواف را به خوبى انجام دهد. گناهش آمرزیده شود. <ref>بحارالانوار، ج 96، 49.</ref>

15. حج و تجدید میثاق: قال ابوجعفر ‌علیه‌السلام والحجر کالمیثاق و استلامه کالبیعة و کان اذا استلمه قال: اللهم امانتى ادیتها و میثاقى تعاهدته لیشهدلى عندک بالبلاغ؛ حجرالاسود مثل یک پیمان است و دست کشیدن بر آن چون بیعت (با خدا) است وقتى حضرت دست بر حجرالاسود مى کشید مى فرمود: خدایا! امانتم را ادا کردم. میثاق خود را تجدید کردم، تو گواه باش که من وظیفه ام را به پایان رساند. <ref>بحارالانوار، ج 96، 48.</ref>

16. اهمیت حج: عن ابى عبدالله ‌علیه‌السلام قال: «لایزال الدین قائما ما قامت الکعبة؛ تا کعبه برپاست، دین برپاست». <ref>بحارالانوار، ج 96، 57.

حج از ارکان اسلام است و بر هر مکلفى در طول عمر با دارا بودن شرایط آن، یک بار واجب مى‌شود. به حج واجب به اصل شرع - و نه با نذر و مانند آن - از این جهت که از ارکان دین است (حَجة الاسلام) گویند.[۲۲] <ref>جواهرالکلام، ج17، ص 220-223..</ref>

وجوب حج فورى است؛ بدین معنا که در نخستین سال استطاعت باید انجام گیرد و در صورت عدم امکان، در سال بعد به جا آورده مى‌شود و تأخیر آن از سال استطاعت بدون عذر، گناه کبیره است.[۲۳] <ref>همان، 223-225.</ref>

حج گاه با نذر، عهد، قسم، بطلان حج پیشین و اجیر شدن جهت نیابت، واجب‌ مى‌شود. بدون فراهم آمدن یکى از اسباب وجوب، گزاردن حج مستحب است؛ چنان که تکرار آن در هر سال و نیز به حج بردن خانواده استحباب دارد.[۲۴] <ref>همان، 216 و 228.</ref>

چنانچه به جا آوردن حج پس از وجوب آن، نیازمند مقدماتى از قبیل سفر و فراهم کردن اسباب آن باشد، مبادرت به آنها واجب است.[۲۵] <ref>مهذب الاحکام، ج12، ص 8.</ref>

عقل، بلوغ،[۲۶] <ref>جواهرالکلام، ج17، ص 29.</ref>  حریت[۲۷] <ref>همان، 241.</ref> و استطاعت،[۲۸] <ref>همان، 248.</ref> شرایط وجوب حج‌اند. بنابراین، حج بر دیوانه، نابالغ، برده (بردگى) و غیرمستطیع واجب نیست؛ بلکه این افراد اگر هم حج بگزارند، کفایت از حجة الاسلام نمى‌کند.[۲۹] <ref>همان، 229، 241، 248 و 275.</ref>  البته اگر کودک ممیز یا دیوانه در اثناى حج مستحبى بالغ و عاقل گردد و وقوف به مشعر را پس از بلوغ یا عقل درک کند، بنابر مشهور از حجة الإسلام کفایت مى‌کند. در این صورت در وجوب تجدید نیت احرام براى حجة الاسلام، اختلاف است.[۳۰] <ref>همان، 229-234.</ref>

بر کسى که به اندازه گزاردن حج مال دارد، لیکن به همان اندازه هم بدهى حال دارد، حج واجب نمى‌شود.[۳۱] <ref>همان، 258-259.</ref> برخى گفته‌اند: تفاوتى بین حال و مدت‌دار بودن بدهى نیست و در هر دو صورت وجوب حج ساقط است.[۳۲] <ref>منتهى المطلب، ج10، ص 80.</ref> قرض کردن براى حج واجب نیست.[۳۳] <ref>جواهرالکلام، ج17، ص 60.</ref>

اگر هزینه حج را به کسى بذل کنند، با فراهم آمدن دیگر شرایط حج بر او‌ واجب مى‌گردد.[۳۴] <ref>همان، 261.</ref> (حج بذلى)؛ لیکن بنابر قول برخى اگر هبه نمایند، قبول آن واجب نیست.[۳۵] <ref>همان، 268.</ref>  در وجوب حج بر زن، همراه داشتن مَحرَم شرط نیست، مگر آن که حج وى به جهت خوف متوقف بر آن باشد.[۳۶] <ref>همان، 330-331.</ref>

کسى که پس از احرام و دخول در حرم بمیرد، ذمه‌اش از حج برى مى‌شود.[۳۷] <ref>همان، 295.</ref>

بر کسى که پس از وجوب حج بر او آن را نگزارده، حج مستقر مى‌گردد و بر او واجب است آن را به جا آورد، هر چند شرایط وجوب از بین برود و چنانچه در حیاتش حج نگزارد، واجب است پس از مرگش از طرف او حج به جا آورند.  

استقرار حج، بنابر مشهور با در اختیار داشتن زمان لازم براى انجام دادن اختیارى مناسک حج و فراهم بودن شرایط وجوب در آن مدت، تحقق مى‌یابد.[۳۸] <ref>همان، 298-301.</ref> هزینه حج مستقر از اصل ترکه - و نه ثلث آن - برداشته مى‌شود.[۳۹] <ref>همان، 314.</ref> در این که باید از طرف او حج بلدى به جا آورند یا حج میقاتى، اختلاف است.  

مسلمان بودن، مؤمن (دوازده امامى) بودن،[۴۰] <ref>همان، 306.</ref>  مباشرت در اعمال و در خصوص زن، اذن شوهر در حج استحبابى،[۴۱] <ref>همان، 332</ref>. وقوع احرام در ماه‌هاى حج، شرایط صحت حج‌اند. در مراد از ماه‌هاى حج اقوال مختلف است. شوال، ذی القعده و ذی الحجه‌؛ شوال، ذی القعده و دهه نخست ذی الحجه؛ شوال، ذی القعده و نُه روز نخست ذی الحجه و شوال، ذی القعده و ذی الحجه تا طلوع فجر روز عید قربان از جمله این اقوال است. کسى که مى‌خواهد حج تمتع به جا آورد، باید عمره آن را در ماه‌هاى حج انجام دهد و به جا آوردن عمره تمتع در غیر ماه‌هاى حج صحیح نیست؛ چنان که احرام عمره تمتع و نیز احرام حج پس از دهم ذی الحجه صحیح نیست؛ حتى به قول کسانى که تمامى ذی الحجه را از ماه‌هاى حج مى‌دانند.[۴۲] •  • <ref>همان، 18/ 12-13؛ الحدائق الناضرة 14/ 352-354.</ref>

بر بطلان عبادات غیرمؤمن (ایمان) ادعاى اجماع شده است؛[۴۴] <ref>همان،‌ ج15، ص 63.</ref>  لیکن در صورتى که مستبصر شود، بنابر مشهور‌ لازم نیست حجى را که مطابق مذهب خود انجام داده، در صورت عدم اخلال به رکن آن، اعاده کند؛[۴۵] <ref>همان، ج17، ص 304.</ref> هر چند اعاده آن مستحب است.[۴۶] <ref>همان،‌ 396.</ref> (استبصار)  

کسى که حج بر او واجب شده، خود باید انجام دهد و به جا آوردن دیگرى از طرف او کفایت نمى‌کند. <ref>همان، 275.</ref> [۴۷]  

حج با نذر و مانند آن (عهد و قسم) واجب مى‌شود. عقل، بلوغ و حریت و در زوجه، اذن زوج از شرایط صحت نذر، عهد و قسم است. برده نیز با اجازه مولا مى‌تواند نذر کند. در این صورت، حج بر او واجب مى‌شود.[۴۸] <ref>همان، 336-338.</ref>

نایب گرفتن در حج استحبابى، خواه براى مرده یا براى زنده مستحب است. نایب گرفتن در حج واجب براى مرده‌اى که حج بر او استقرار یافته، بر ورثه واجب است و نیز بنابر مشهور براى زنده‌اى که حج بر او استقرار یافته لیکن به دلیل بیمارى یا پیرى و مانند آن توانایى جسمى خود را براى همیشه از دست داده، واجب است؛ بلکه بنابر قول برخى در صورت استطاعت و عدم استقرار نیز به شرط متمکن بودن براى نایب گرفتن، حکم چنین است. در این که وجوب نیابت اختصاص به حجة‌الاسلام دارد یا شامل حج واجب با نذر یا به سبب باطل شدن حج پیشین هم مى‌شود، اختلاف است.[۴۹](حج نیابتى) <ref>همان، 281-286؛ العروة الوثقىٰ 4/ 434-435.</ref>

حج بر سه قسم است: حج تمتع، حج قِران و حج افراد. حج تمتع وظیفه آفاقى است که در فاصله شانزده یا دوازده فرسخى مکه - بنابر اختلاف اقوال در مسئله - یا دورتر سکونت دارد.[۵۰] <ref>جواهرالکلام، 18/ 5-10.</ref> حج قرآن و افراد وظیفه اهالى مکه و نیز کسانى است که فاصله محل سکونت آنان تا مکه کمتر از مسافت یاد شده است.[۵۱] <ref>همان،‌ 44-47.</ref>

اعمال و مناسک حج عبارتند از: احرام بستن، وقوف به عرفات، وقوف به مشعرالحرام، رفتن به منىٰ و به جا آوردن اعمال آن در روز عید قربان (رمى، قربانى و حلق یا تقصیر)، طواف زیارت و نماز طواف آن، سعى بین صفا و مروه، طواف نساء و نماز طواف آن، بیتوته در منىٰ در شب‌هاى یازدهم و دوازدهم و براى برخى سیزدهم و رمى جمرات سه‌گانه در روزهاى یاد شده.[۵۲] <ref>همان، 136.</ref>

قربانى در منىٰ در حج تمتع، واجب و در حج قِران و افراد مستحب است.[۵۳] <ref>همان، 19/ 114-115.</ref> تفصیل مناسک هر یک از اقسام حج در همان قسم آمده است.  

بازگشت به مکه از منىٰ براى طواف وداع؛[۵۴] <ref>همان،‌ ج20، ص 53.</ref> خواندن شش رکعت نماز در مسجد خیف در مدت اقامت در منىٰ؛[۵۵] <ref>همان،‌ 54.</ref> فرود آمدن در وادى مُحَصَّب (ابطح) و به پشت دراز کشیدن، هنگام کوچ از منىٰ در روز سیزدهم ذی الحجه[۵۶] <ref>همان، 57.</ref>  (تحصیب)؛ داخل شدن در کعبه بدون کفش، به ویژه براى کسى که نخستین بار حج مى‌گزارد و غسل و دعاکردن هنگام دخول و نیز خواندن دو رکعت نماز بین دو ستون بر سنگ سرخ، همچنین چهار گوشه بیت در هر گوشه دو رکعت و سپس خواندن دعاى مأثور و استلام ارکان کعبه، به ویژه رکن یمانى؛[۵۷] <ref>همان،‌ 60-65.</ref> طواف کردن براى خویشان و همشهریان[۵۸] <ref>همان، 68.</ref> و سپس طواف وداع و استلام ارکان و مستجار و دعاکردن به آنچه مى‌خواهد و آمدن نزد چاه زمزم و نوشیدن از آب آن و خواندن دعاى مأثور هنگام خارج شدن[۵۹] <ref>همان،‌ 65.</ref> (آب زمزم)؛ به سجده افتادن و رو به قبله قرار گرفتن و دعاکردن قبل از ترک مسجدالحرام؛ خروج از مسجد از باب حناطین[۶۰]؛ <ref>همان، 66-67.</ref> عزم بازگشت به مکه براى حج در سال‌هاى بعد؛ بنابر تصریح برخى، حضور در محل ولادت رسول خدا صلى الله علیه و آله و نیز منزل حضرت خدیجه (مولد حضرت زهرا) علیهماالسلام و زیارت قبر ایشان در قبرستان حجون؛ رفتن به مسجد ارْقَم (خانه ارقم بن ابى ارقم که رسول خدا صلى الله علیه و آله در آغاز دعوت مدتى در آن جا مخفى بود. بعدها در محل این خانه مسجدى ساختند که به مسجد خیزران معروف بود. با توسعه مسجدالحرام، این محل هم اکنون ضمیمه مسجد شده است) و صعود به غار حِرا و غار ثور.[۶۱] <ref>همان، 69.</ref>

کسى که حجش فوت شده با انجام دادن عمره مفرده از احرام خارج مى‌شود. در این که در این صورت لازم است براى عمره نیت کند یا نیازى نیست، بلکه عمل او به صورت قهرى تبدیل به عمره مى‌شود، اختلاف است. در صورت واجب بودن حج بر چنین شخصى، سال دیگر باید آن را به جا آورد. در صورت مستحب بودن، به جا آوردن آن در آینده استحباب دارد.  <ref>همان،‌ 19/ 86-89.</ref>

کسى که حجش فوت شده، مستحب است تا پایان ایام تشریق در منىٰ بماند و اعمال عمره مفرده را پس از این ایام انجام دهد. <ref>همان، 91.</ref>

آشنایى با ابواب فقه، محمد اسماعیل نورى

معانى الاخبار، شیخ صدوق

فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت علیهم‌السلام، جمعى از پژوهشگران زیر نظر سید محمود هاشمى شاهرودى، جلد ‌3، عنوان"حج"