confirmed
۵٬۹۱۱
ویرایش
مسجد الاقصی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۶۵: | خط ۶۵: | ||
"مسجدالاقصی" از اماکن بسیار مقدسی است که در سرتاسر تاریخ مورد توجه پیروان [[ادیان توحیدی]] و ابراهیمی [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] بوده است. این مسجد در [[سرزمین شام]] و شهر بیت‌المقدس واقع شده و بنابر شواهد تاریخی نخستین‌بار [[داوود نبی]] (علیه‌السّلام) در محل آن اقدام به احداث معبدی نمود و سلیمان (علیه‌السّلام) آن را تکمیل کرد. در آن زمان این شهر را اورشلیم یا یورشالیم می‌نامیدند. اورشلیم، ترکیبی از دو واژه "اور" و "شلیم" است. "اور" در عبری به معنی آتش، روشنایی و مقدس است و "شلیم" به مفهوم شهر، صلح و سلامتی می‌باشد. بعدها این مکان با نام‌های دیگری چون "ایلیاء" (شهر خدا) و در زمان یهودیان "بیت همیقداش" (خانه مقدس) نیز شناخته می‌شده است. نام "ایلیاء" تا زمان ظهور اسلام بر شهر باقی ماند و به تدریج اسامی بیت‌المقدس، بیت‌القدس، قدس شریف و مدینه مقدس هم به کار گرفته شدند.<ref>حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۵-۱۷، ۱۳۶۴.</ref> مسجدالاقصی در هر دوره متناسب و به تبعیت از نام شهر و خاستگاه خود تغییر نام داده و اسامی متفاوتی برخود تجربه کرده است. معبد اورشلیم، معبد ایلیاء، بقعه ایلیاء و... از این جمله هستند.<ref>اسعدی، مرتضی، بیت‌المقدس، ص۱۳-۱۴، ۱۳۶۷.</ref> | "مسجدالاقصی" از اماکن بسیار مقدسی است که در سرتاسر تاریخ مورد توجه پیروان [[ادیان توحیدی]] و ابراهیمی [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] بوده است. این مسجد در [[سرزمین شام]] و شهر بیت‌المقدس واقع شده و بنابر شواهد تاریخی نخستین‌بار [[داوود نبی]] (علیه‌السّلام) در محل آن اقدام به احداث معبدی نمود و سلیمان (علیه‌السّلام) آن را تکمیل کرد. در آن زمان این شهر را اورشلیم یا یورشالیم می‌نامیدند. اورشلیم، ترکیبی از دو واژه "اور" و "شلیم" است. "اور" در عبری به معنی آتش، روشنایی و مقدس است و "شلیم" به مفهوم شهر، صلح و سلامتی می‌باشد. بعدها این مکان با نام‌های دیگری چون "ایلیاء" (شهر خدا) و در زمان یهودیان "بیت همیقداش" (خانه مقدس) نیز شناخته می‌شده است. نام "ایلیاء" تا زمان ظهور اسلام بر شهر باقی ماند و به تدریج اسامی بیت‌المقدس، بیت‌القدس، قدس شریف و مدینه مقدس هم به کار گرفته شدند.<ref>حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۵-۱۷، ۱۳۶۴.</ref> مسجدالاقصی در هر دوره متناسب و به تبعیت از نام شهر و خاستگاه خود تغییر نام داده و اسامی متفاوتی برخود تجربه کرده است. معبد اورشلیم، معبد ایلیاء، بقعه ایلیاء و... از این جمله هستند.<ref>اسعدی، مرتضی، بیت‌المقدس، ص۱۳-۱۴، ۱۳۶۷.</ref> | ||
قبل از ورود سپاه مسلمانان به بیت‌المقدس در محل مسجدالاقصی کلیسایی وجود داشت که توسط "ژوستین" امپراطور روم شرقی به نام حضرت مریم بنا شده بود. در سال ۱۵ هجری خلیفه دوم این شهر را فتح نموده و حرم مقدس به تصرف مسلمانان درآمد. حرم شریف قدس که تا آن موقع در دست یهودیان و مسیحیان روزگار گذرانده بود سرنوشت خود را در دستان مسلمانان می‌دید.<ref>حسنین دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف، ص۳۵۵.</ref> | قبل از ورود سپاه مسلمانان به بیت‌المقدس در محل مسجدالاقصی کلیسایی وجود داشت که توسط "ژوستین" امپراطور روم شرقی به نام حضرت مریم بنا شده بود. در سال ۱۵ هجری خلیفه دوم این شهر را فتح نموده و حرم مقدس به تصرف مسلمانان درآمد. حرم شریف قدس که تا آن موقع در دست یهودیان و مسیحیان روزگار گذرانده بود سرنوشت خود را در دستان مسلمانان می‌دید.<ref>حسنین دشتی، سیدمصطفی، معارف و معاریف، ص۳۵۵.</ref> | ||
← بانی احداث ساختمان مسجد | ← بانی احداث ساختمان مسجد | ||
در مورد بانی احداث ساختمان مسجدالاقصی اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند نخستین بار عمر بن خطاب دستور احداث مسجدی را بجای کلیسا داد و مسلمانان آن کلیسا را تغییر داده و آنجا را تبدیل به مسجد نمودند و پس از آن نیز مسجد دیگری در فاصله ۵۰۰ متری آن بنا کرد که بعدها به نام مسجد عمر (برخی این مسجد را با همان بقعه صخره یکی می‌دانند و معقدند که نخستین‌بار عمر دستور ساخت گنبدی بر بالای این صخره شریف را داد. اما بر اساس نظری دیگر مسجد عمر مسجد دیگری در کنار بقعه صخره است. <ref>حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۹۰.</ref> | در مورد بانی احداث ساختمان مسجدالاقصی اختلاف نظر وجود دارد. برخی معتقدند نخستین بار عمر بن خطاب دستور احداث مسجدی را بجای کلیسا داد و مسلمانان آن کلیسا را تغییر داده و آنجا را تبدیل به مسجد نمودند و پس از آن نیز مسجد دیگری در فاصله ۵۰۰ متری آن بنا کرد که بعدها به نام مسجد عمر (برخی این مسجد را با همان بقعه صخره یکی می‌دانند و معقدند که نخستین‌بار عمر دستور ساخت گنبدی بر بالای این صخره شریف را داد. اما بر اساس نظری دیگر مسجد عمر مسجد دیگری در کنار بقعه صخره است. <ref>حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۹۰.</ref> | ||
معروف شد.<ref>حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۸۵.</ref> | معروف شد.<ref>حمیدی، سیدجعفر، تاریخ اورشلیم، ص۱۸۵.</ref> | ||
اما بنا به روایت قوی‌تر عبدالملک بن مروان در سال ۷۴ ه. ق. دستور تجدید و مرمت آن را داد و آنجا را تبدیل به مسجد نمود. البته ساخت آن در دوران حکومت فرزندش ولید بن عبد الملک ۸۶ه. ق به پایان رسید.<ref>ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، ص۱۱۶.</ref> | اما بنا به روایت قوی‌تر عبدالملک بن مروان در سال ۷۴ ه. ق. دستور تجدید و مرمت آن را داد و آنجا را تبدیل به مسجد نمود. البته ساخت آن در دوران حکومت فرزندش ولید بن عبد الملک ۸۶ه. ق به پایان رسید.<ref>ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، ص۱۱۶.</ref> | ||
نکته قابل توجه این است که در این تاریخ برای نخستین‌بار است این مکان را مسجدالاقصی نام نهادند. | نکته قابل توجه این است که در این تاریخ برای نخستین‌بار است این مکان را مسجدالاقصی نام نهادند. | ||
← تعمیر و مرمت مسجد | ← تعمیر و مرمت مسجد | ||
بعدها حاکمان اسلامی در هر دوره به تعمیر و مرمت مسجد پرداختند و به این ترتیب معماری آن به تدریج ظاهری چون مساجد اسلامی پیدا می‌کرد. زلزله‌ای که در سال ۷۴۶ میلادی روی داد به ساختمان مسجد صدمه‌ی زیادی وارد کرد که به دستور "منصور" خلیفه‌ی وقت عباسی تعمیر شد، چندی بعد برای دومین بار زلزله‌ای ساختمان مسجد را لرزاند که این بار به دستور "مهدی" خلیفه‌ی عباسی تجدید بنا شد.<ref>مقاله راز‌های مسجدالاقصی، خبرگزاری ایسنا.</ref> | بعدها حاکمان اسلامی در هر دوره به تعمیر و مرمت مسجد پرداختند و به این ترتیب معماری آن به تدریج ظاهری چون مساجد اسلامی پیدا می‌کرد. زلزله‌ای که در سال ۷۴۶ میلادی روی داد به ساختمان مسجد صدمه‌ی زیادی وارد کرد که به دستور "منصور" خلیفه‌ی وقت عباسی تعمیر شد، چندی بعد برای دومین بار زلزله‌ای ساختمان مسجد را لرزاند که این بار به دستور "مهدی" خلیفه‌ی عباسی تجدید بنا شد.<ref>مقاله راز‌های مسجدالاقصی، خبرگزاری ایسنا.</ref> | ||
← تسخیر مسجد توسط صلیبی‌ها | ← تسخیر مسجد توسط صلیبی‌ها | ||
پس از عباسی‌ها فاطمی‌ها این روند را ادامه دادند و به تزیین و گسترش فضای مسجدالاقصی پرداختند. سپس مسجدالاقصی مدتی به دست صلیبی‌ها تسخیر شد. آن‌ها خسارات زیادی به ساختمان مسجد وارد ساختند و با استفاده نابجا از فضای مسجد و جنگ و خونریزی در حرم شریف به ساحت این مکان مقدس هتک حرمت نمودند. | پس از عباسی‌ها فاطمی‌ها این روند را ادامه دادند و به تزیین و گسترش فضای مسجدالاقصی پرداختند. سپس مسجدالاقصی مدتی به دست صلیبی‌ها تسخیر شد. آن‌ها خسارات زیادی به ساختمان مسجد وارد ساختند و با استفاده نابجا از فضای مسجد و جنگ و خونریزی در حرم شریف به ساحت این مکان مقدس هتک حرمت نمودند. | ||
اما به همت سپاهیان ایوبی و سردارانی چون صلاح‌الدین ایوبی مسجدالاقصی بار دیگر به تصرف مسلمانان درآمد. به علاوه آن‌ها در مرمت و زیباسازی فضای داخلی مسجد نقش پررنگی داشتند. صلاح‌الدین ایوبی در سال۵۸۳ ه. ق محرابی با نقش و نگار بسیار باشکوهی در آن بنا نمود و به تزیین قسمت‌های از آن پرداخت.<ref>ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، ص۱۱۶-۱۱۷.</ref> | اما به همت سپاهیان ایوبی و سردارانی چون صلاح‌الدین ایوبی مسجدالاقصی بار دیگر به تصرف مسلمانان درآمد. به علاوه آن‌ها در مرمت و زیباسازی فضای داخلی مسجد نقش پررنگی داشتند. صلاح‌الدین ایوبی در سال۵۸۳ ه. ق محرابی با نقش و نگار بسیار باشکوهی در آن بنا نمود و به تزیین قسمت‌های از آن پرداخت.<ref>ناصری طاهری، عبدالله، بیت‌المقدس شهر پیامبران، ص۱۱۶-۱۱۷.</ref> | ||
← نام‌های مسجد در صدر اسلام | ← نام‌های مسجد در صدر اسلام | ||
همانطور که بیان شد در گذشته و در زمان صدر اسلام مسجدالاقصی با همین نام شناخته نمی‌شد بلکه بیشتر به نام‌هایی چون مسجد بیت‌المقدس، مسجد ایلیاء و... معروف بوده است. | همانطور که بیان شد در گذشته و در زمان صدر اسلام مسجدالاقصی با همین نام شناخته نمی‌شد بلکه بیشتر به نام‌هایی چون مسجد بیت‌المقدس، مسجد ایلیاء و... معروف بوده است. | ||
در تایید این سخن می‌توان به روایاتی از ابن میمونه به نقل از ابن ماجه و بیهقی در کتاب سنن‌شان اشاره کرد. «ابن میمونه از پیغمبر درباره بیت‌المقدس فتوی خواستم. پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: ارض محشر و منشر است، سرزمین رستاخیر است. به آنجا بروید و نماز در آن بگذارید. برای اینکه نماز در آن مثال هزار نماز در غیر آن است. گفتم: اگر من استطاعت آن نداشته باشم که تحمیلات رفتن به آنجا را برخود هموار کنم رای می‌دهید که چه کنم؟ فرمود: روغن زینتی برای آنجا اهداء کن و هدیه نما که در چراغ آن بیافروزند. هرکس این کار را بکند مثل آنستکه به آنجا آمده است.»<ref>ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۵۱.</ref> و <ref>ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۲۹.</ref> | در تایید این سخن می‌توان به روایاتی از ابن میمونه به نقل از ابن ماجه و بیهقی در کتاب سنن‌شان اشاره کرد. «ابن میمونه از پیغمبر درباره بیت‌المقدس فتوی خواستم. پیغمبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) فرمود: ارض محشر و منشر است، سرزمین رستاخیر است. به آنجا بروید و نماز در آن بگذارید. برای اینکه نماز در آن مثال هزار نماز در غیر آن است. گفتم: اگر من استطاعت آن نداشته باشم که تحمیلات رفتن به آنجا را برخود هموار کنم رای می‌دهید که چه کنم؟ فرمود: روغن زینتی برای آنجا اهداء کن و هدیه نما که در چراغ آن بیافروزند. هرکس این کار را بکند مثل آنستکه به آنجا آمده است.»<ref>ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۵۱.</ref> و <ref>ابن ماجه، محمد، سنن ابن ماجه، ج۱، ص۴۲۹.</ref> | ||
این گفت‌وگو در زمان پیغمبر و قبل از فتح بیت‌المقدس اتفاق افتاده و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از لفظ بیت‌المقدس به جای مسجدالاقصی استفاده کرده‌اند، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ایشان به این طریق خبر از غیب می‌دادند و همچنین اینکه لفظ مسجدالاقصی در آن زمان رایج نبوده است.<ref>هیئت علمیه مدوین ایران، ندایی از سرزمین بیت‌المقدس و نگاهی به شهر بیت‌المقدس، ص۱۳ـ۱۸.</ref> | |||
این گفت‌وگو در زمان پیغمبر و قبل از فتح بیت‌المقدس اتفاق افتاده و پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نیز از لفظ بیت‌المقدس به جای مسجدالاقصی استفاده کرده‌اند، بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که ایشان به این طریق خبر از غیب می‌دادند و همچنین اینکه لفظ مسجدالاقصی در آن زمان رایج نبوده است. | در حدیث دیگری که ابن شهاب زهری محدث معروف از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت کرده فرمودند"جز به سوی سه مسجد، یعنی مسجد‌الحرام و همین مسجد من (مسجدالنبی) و مسجد بیت‌المقدس آهنگ سفر نکنید.ق<ref>دسی حنبلی، الامام ضاءالدین محمد بن عبد الواحد بن احمد، فضائل بیت‌المقدس، الطبعه الاولی، ص۵۰.</ref> و <ref>اسدی، مرتضی، مجموعه مقالات بلند از دایرة المعارف الامی۲- بیت‌المقدس.</ref> | ||
" لفظ مسجد بیت‌المقدس به جای مسجدالاقصی آمده است.امالی صدوق از امیرالمومنین (علیه‌السّلام) نقل کرده است که می‌فرمایند: چهار قصر از بهشت در دنیاست: مسجد‌الحرام، مسجد‌الرسول، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه. | |||
در حدیث دیگری که ابن شهاب زهری محدث معروف از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت کرده فرمودند"جز به سوی سه مسجد، یعنی مسجد‌الحرام و همین مسجد من (مسجدالنبی) و مسجد بیت‌المقدس آهنگ سفر نکنید. | |||
" لفظ مسجد بیت‌المقدس به جای مسجدالاقصی آمده است. | |||
امالی صدوق از امیرالمومنین (علیه‌السّلام) نقل کرده است که می‌فرمایند: چهار قصر از بهشت در دنیاست: مسجد‌الحرام، مسجد‌الرسول، مسجد بیت‌المقدس و مسجد کوفه. | |||
← فرضیه‌های نام‌گذاری مسجدالاقصی | ← فرضیه‌های نام‌گذاری مسجدالاقصی | ||
اما سوال مهمی مطرح می‌شود که پس چگونه است که با این وجود در قرآن لفظ مسجدالاقصی آورده شده است. آیا منظور از این لفظ در سوره اسراء همان مسجد بیت‌المقدس است؟ این لفظ در قرآن تنها یک بار در آیه نخست سوره اسراء که معروف به آیه معراج است آمده است. | اما سوال مهمی مطرح می‌شود که پس چگونه است که با این وجود در قرآن لفظ مسجدالاقصی آورده شده است. آیا منظور از این لفظ در سوره اسراء همان مسجد بیت‌المقدس است؟ این لفظ در قرآن تنها یک بار در آیه نخست سوره اسراء که معروف به آیه معراج است آمده است. | ||
«سُبْحانَ الَّذی اَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اِلَی الْمسجد‌الاقصی الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ؛ | «سُبْحانَ الَّذی اَسْری بِعَبْدِهِ لَیْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ اِلَی الْمسجد‌الاقصی الَّذی بارَکْنا حَوْلَهُ لِنُرِیَهُ مِنْ آیاتِنا اِنَّهُ هُوَ السَّمیعُ الْبَصیرُ؛ | ||
| خط ۱۰۳: | خط ۸۸: | ||
پاک و منزه است خدایی که در مبارک شبی بنده خود (محمد) (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از مسجد حرام (مکه معظمه) به مسجد اقصایی که پیرامونش را (به قدوم خاصان خود) مبارک ساخت، سیر داد تا آیات خود را به او بنمایاند که همانا خداوند شنوا و بیناست» | پاک و منزه است خدایی که در مبارک شبی بنده خود (محمد) (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را از مسجد حرام (مکه معظمه) به مسجد اقصایی که پیرامونش را (به قدوم خاصان خود) مبارک ساخت، سیر داد تا آیات خود را به او بنمایاند که همانا خداوند شنوا و بیناست» | ||
[۱۷] | [۱۷] | ||
علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) در تفسیر المیزان در این آیه لفظ مسجدالاقصی را به بیت‌المقدس تحویل برده است. | علامه طباطبایی (رحمة‌الله‌علیه) در تفسیر المیزان در این آیه لفظ مسجدالاقصی را به بیت‌المقدس تحویل برده است. | ||
«مسجدالاقصی (که همان بیت‌المقدس باشد و بنائی است مرتفع (هیکل) که داوود و سلیمان (علیه‌السّلام) برای بنی‌اسرائیل بنا نمودند، و خدا آن را خانه مقدس ایشان قرار داد» | «مسجدالاقصی (که همان بیت‌المقدس باشد و بنائی است مرتفع (هیکل) که داوود و سلیمان (علیه‌السّلام) برای بنی‌اسرائیل بنا نمودند، و خدا آن را خانه مقدس ایشان قرار داد» | ||
[۱۸] | [۱۸] | ||
تاکنون چندین فرضیه برای مسجدالاقصی نامیده شدن این مسجد در قرآن ارایه شده است. طبق فرضیه نخست این مسجد به اعتبار مطلق شهر بیت‌المقدس در این آیه چنین نامیده شده است. فرضیه دوم تاحدی به معنای لغوی آن توجه داشته است و بیان می‌کند که این مسجد عالی‌ترین و به یک معنا آخرین و دورترین مسجد از طرف مرز اعلای خداپرستی است. فرضیه سوم به مدارک تاریخی استناد کرده و می‌گوید این بقعه‌ای را که حالا مسجدالاقصی نامیده‌اند در آن زمان هنوز فتح نشده بود و به صورت کلیسائی بوده که از باب تطبیق بر یک مصداق نام مسجدالاقصی بر آن اطلاق شده است. | تاکنون چندین فرضیه برای مسجدالاقصی نامیده شدن این مسجد در قرآن ارایه شده است. طبق فرضیه نخست این مسجد به اعتبار مطلق شهر بیت‌المقدس در این آیه چنین نامیده شده است. فرضیه دوم تاحدی به معنای لغوی آن توجه داشته است و بیان می‌کند که این مسجد عالی‌ترین و به یک معنا آخرین و دورترین مسجد از طرف مرز اعلای خداپرستی است. فرضیه سوم به مدارک تاریخی استناد کرده و می‌گوید این بقعه‌ای را که حالا مسجدالاقصی نامیده‌اند در آن زمان هنوز فتح نشده بود و به صورت کلیسائی بوده که از باب تطبیق بر یک مصداق نام مسجدالاقصی بر آن اطلاق شده است. | ||
[۱۹] | [۱۹] | ||
فرضیات دیگری هم بیان شده که یکی دیگر از آن‌ها به آیات ۲الی ۸ سوره اسرا که به روشنی به ویرانی معبدهای اول و دوم به عنوان حوادث مهم و تعیین کننده تاریخ بنی اسرائیل اشاره کرده است استناد می‌کند. طبق این نظر این لفظ قرآنی به حرم اورشلیم اشاره دارد که البته منظور تمام محوطه حرم و اماکن مقدس اطراف آن هم می‌شود. اما در رد این نظر استدلال شده است که در عهد پیامبر اکرم در محل معبد هیچ‌گونه بنایی نبوده و سرزمین مقدس در قرآن مجید در سوره روم آیه ۳ "ادنی الارض" خوانده شده نه "اقصی". | فرضیات دیگری هم بیان شده که یکی دیگر از آن‌ها به آیات ۲الی ۸ سوره اسرا که به روشنی به ویرانی معبدهای اول و دوم به عنوان حوادث مهم و تعیین کننده تاریخ بنی اسرائیل اشاره کرده است استناد می‌کند. طبق این نظر این لفظ قرآنی به حرم اورشلیم اشاره دارد که البته منظور تمام محوطه حرم و اماکن مقدس اطراف آن هم می‌شود. اما در رد این نظر استدلال شده است که در عهد پیامبر اکرم در محل معبد هیچ‌گونه بنایی نبوده و سرزمین مقدس در قرآن مجید در سوره روم آیه ۳ "ادنی الارض" خوانده شده نه "اقصی". | ||
[۲۰] | [۲۰] | ||
«فی اَدْنَی الْاَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ؛ | «فی اَدْنَی الْاَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ؛ | ||
[۲۱] | [۲۱] | ||
| خط ۱۶۵: | خط ۱۴۶: | ||
۱۲. ↑ | ۱۲. ↑ | ||
۱۳. ↑ | ۱۳. ↑ | ||
۱۴. ↑ | ۱۴. ↑ | ||
۱۵. ↑ | ۱۵. ↑ | ||
۱۶. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱. | ۱۶. ↑ اسراء/سوره۱۷، آیه۱. | ||