تصوف در شبه قاره هند: تفاوت میان نسخه‌ها

=سفر متصوفه به هند=

هجویری در لاهور خانقاه ساخت و به تعلیم و ارشاد مشغول شد و در همان‌جا نیز درگذشت. <ref>رحمان علی، تذکره علمای هند، ج۱، ص۵۹، لکهنو ۱۹۱۴.</ref>

در قرن ششم برخی از صوفیان آسیای مرکزی به هند مهاجرت کردند.

اولین سلسله‌ها در این دوره [[طریقت چشتیه|چِشتیه]] و [[سهروردیه]] بودند.

چشتیه بیش‌تر در اَجْمیر و برخی نقاط پنجاب و دهلی و اوتارپرادش و بهار / بیهار، و سهروردیه در سند و ملتان / مولتان و پنجاب تبلیغ می‌کردند.

سلسله‌های مهم بعدی [[نقشبندیه]]، [[قادریه]] و [[شطاریه]] بودند.

ابتدا خواجه معین‌الدین حسن سجزی چشتی (متوفی ۶۳۳)، از سلسله چشتیه، در ۵۶۱ در اجمیر ساکن شد.

دیگر عرفای چشتی در مالوِه و گجرات مقیم شدند. <ref>دایرة المعارف دین، ج۷، ص۳۹۴.</ref>

سلسله چشتیه در هند دارای چند شاخه مهم، نظیر نظامیه منسوب به نظام‌الدین اولیا و صابریه منسوب به شیخ علی صابر (متوفی ۶۹۰)، است و هر کدام از آنها نیز زیرشاخه‌هایی دارند. <ref>عبدالحی حسنی، الثقافة الاسلامیة فی الهند، ج۱، ص۱۸۱، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.</ref>

نماینده برجسته شاخه صابریه، شیخ عبدالقدّوسِ گُنگوهی (متوفی ۹۴۵) بود که این شاخه را در قرن نهم در هند ترویج نمود. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۵۷، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

بعضی از صوفیان چشتیه به آباد کردن زمین‌های بایر می‌پرداختند و گاه نظیر راهبان بودایی و هندو با زنبیل خانه به خانه گدایی می‌کردند، اما پس از گسترش چشتیه در ولایات، کمتر به زهد روی آوردند و دیگر از قبول هدایای حکام ابایی نداشتند.

بعلاوه، داشتن شغل یا کسب روزی از طریق خدمت دیوانی را برای مریدانی که در مراتب پایین بودند، جایز می‌دانستند. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۵۳، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref><ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۵۷، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

چشتیه در طول قرون متمادی بانفوذترین طریقت شبه قاره هند بوده است.

سهروردیه، منسوب به ابونجیب عبدالقاهر بن عبداللّه سهروردی یا منسوب به برادرزاده وی، شهاب‌الدین عمر بن محمد سهروردی، دومین سلسله مشهور صوفیه در شبه قاره هند است.

مروج آن در هند بهاءالدین زکریا (متوفی ۶۶۱)، معاصر معین‌الدین چشتی، بود.

تلاش‌های وی برای گسترش اسلام در پنجاب بسیار مثر بود.

وی در ملتان اقامت داشت و خانقاهش مرکز نشر معارف صوفیه بود و در پنجاب و سند مریدان فراوانی پیدا کرد (بهاءالدین زکریا).

پس از او، پسرش صدرالدین محمدعارف (متوفی ۶۸۴) و پس از صدرالدین، پسر او رکن‌الدین عالم (متوفی ۷۳۵) خلیفه شدند و حفظ و نشر سهروردیه را بر عهده گرفتند.

پس از رکن‌الدین، خلافت سهروردیه بین خویشان و منسوبان وی دوام یافت. <ref>عبدالحسین زرین کوب، دنباله جستجو در تصوف ایران، ج۱، ص۲۱۵ـ۲۱۷، تهران ۱۳۶۲ ش ب.</ref>

یکی دیگر از سلاسل صوفی شبه قاره هند، سلسله کبرویه می‌باشد.

سلسله کبرویه منسوب به نجم‌الدین کبری، در هند دارای دو شاخه مهم است: یکی همدانیه و دیگری فردوسیه.

همدانیه، شاخه کشمیری از رکنیه (شاخه خراسانی سلسله کبرویه) و منسوب به میرسیدعلی بن شهاب همدانی (متوفی ۷۸۵) است.

میرسیدعلی همدانی طی چند سفر به کشمیر، سبب رواج کبرویه در آن‌جا شد.

میرسیدعلی در کشمیر کتاب‌خانه‌ای تأسیس کرد و کتاب‌های فراوانی به عربی و فارسی به آن‌جا برد. <ref>محمد ریاض، احوال و آثار و اشعار میرسیّدعلی همدانی، ج۱، ص۵۹، اسلام آباد ۱۳۷۰ ش.</ref>

فرزند وی سیدمحمد همدانی نیز برای تبلیغ اسلام به کشمیر رفت.

نام شاخه فردوسیه از رکن‌الدین فردوسی، از مشایخ کبرویه، گرفته شده است.

این شاخه در بهار هند گسترش یافت. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۲ـ۶۳، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

حکومت مغول در آسیای مرکزی و ایران زمینه حرکت قلندرها را از ترکیه به هند فراهم کرد.

اغلب مشایخ قلندری با چشتیه یا سهروردیه ارتباط داشتند، مثلاً لعل شهباز قلندر ابتدا از سهروردیه بود و بعد به قلندریه پیوست.

گروهی از مریدان صدرالدین راجو قتال، برادر جلال‌الدین حسین بخاری (از مشایخ سلسله بخاری، متوفی ۷۸۵)، نیز به قلندری ـ سهروردی مشهور شدند.

برخی قلندران نیز نسب معنوی خود را به شاه نعمت اللّه ولی (۷۳۰ یا ۷۳۱ـ۸۳۴) می‌رساندند.

تعدادی از قلندران این سلسله، معروف به نعمتی ـ قلندری، از قرن نهم تا یازدهم در هند اهمیت داشتند. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۶، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

از جمله اشخاص مهم قلندری، شاعری به نام محمدسعید سرمد کاشانی بود که داراشکوه از او حمایت می‌کرد.

سرمد در حال وجد برهنه می‌شد و اورنگ زیب (حک: ۱۰۶۸ـ ۱۱۱۸) وی را به جرم بدعت اعدام کرد. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۶، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

واژه قلندر امروزه در شمال هند تنزل معنا پیدا کرده و به معنای گدا یا شخص آواره‌ای است که هزینه زندگی خود را از طریق نمایش دادن با اسب یا الاغ تأمین می‌کند.<ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۶، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

حیدری‌ها شاخه‌ای از قلندریه‌اند.

مشهورترین حیدری هند، شیخ ابوبکر توسی حیدری بود که در قرن هفتم در دهلی می‌زیست.

پیروان این طریقت لباسی مانند لباس مرتاضان هندی می‌پوشیدند و به تن خود خاکستر می‌مالیدند.

گفته می‌شود که آنان حشیش می‌کشیدند و نسبت به نماز خواندن و روزه گرفتن بی‌اعتنا بودند. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۷، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

این سلسله تا قرن سیزدهم وجود داشت. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۷، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

جانشین وی، ملاشاه / شاه محمد بدخشی (متوفی ۱۰۷۲)، مرشد داراشکوه بود.

میان میر در اچ خانقاه قادریه را بنا نهاد. <ref>عبدالحی حسنی، الثقافة الاسلامیة فی الهند، ج۱، ص۱۸۰، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.</ref><ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۱ـ۶۲، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

این سلسله در روزگار اورنگ زیب موقتاً از رونق افتاد، اما در مجموع، از دیگر سلسله‌ها محبوب‌تر است. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۲، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

بابُر (حک: ۸۹۹ ـ۹۳۷) از این سلسله حمایت می‌کرد.

مشهورترین صوفی نقشبندی، احمد سِرهِندی (متوفی ۱۰۳۵) معروف به مُجَدِّد اَلْفِ ثانی بود.

او مرید باقی باللّه و سخت پیرو سنت بود و تصوف و علوم کشفی را فقط در صورتی می‌پذیرفت که مطابق کتاب و سنّت باشد.

سرهندی پیروان خود را نیز به تبعیت کامل از سنّت و مخالفت با بدعت دعوت می‌کرد. <ref>محمد فرمان، «شیخ احمد سرهندی»، ج۱، ص۳۹۹ـ۴۰۰، ترجمه نصراللّه پورجوادی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمدشریف، ج ۲، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۵ ش.</ref><ref>محمد فرمان، «شیخ احمد سرهندی»، ج۱، ص۴۰۵، ترجمه نصراللّه پورجوادی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمدشریف، ج ۲، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۵ ش.</ref><ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۰، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

او نامه‌های بسیاری برای شخصیت‌های سیاسی زمان خود نوشت و توانست بسیاری از اشراف و درباریان را در مخالفت با روش دربار تیموریان هند (نزدیک کردن آیین هندو به دین اسلام) با خود هم‌عقیده کند. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۹.</ref><ref>محمد فرمان، «شیخ احمد سرهندی»، ج۱، ص۳۹۹، ترجمه نصراللّه پورجوادی، در تاریخ فلسفه در اسلام، به کوشش میان محمدشریف، ج ۲، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۵ ش.</ref>

در این دوره، مشایخ نقشبندیه برای جدا کردن عقاید هندو از عقاید اسلامی، در مقابل وحدت وجود ــ که به آیین هندو نزدیک بود ــ وحدت شهود را مطرح می‌کردند.<ref>ممتازبیگم چودهری، «تأثیر صوفیان ایران در تصوف شبه قاره پاکستان و هند»، ج۱، ص۲۳، در تأثیر معنوی ایران در پاکستان، تألیف جعفر قاسمی، لاهور: اداره اوقاف پنجاب، ۱۳۵۰ ش.</ref>

یکی دیگر از اشخاص مهم نقشبندی، شاه ولی‌اللّه دهلوی (متوفی ۱۱۷۶) بود.

وی در صدد بود که میان شریعت و تصوف سازگاری ایجاد کند.

مدرسه‌ای که او تأسیس نمود، مرکز نهضت احیای تفکر دینی شناخته می‌شد و محققان از جاهای گوناگون هند به آن‌جا می‌رفتند.

مظهر جان جانان و خلیفه‌اش، شاه عبداللّه غلامعلی دهلوی، در خارج از هند هم طرفدارانی یافتند، به طوری که بتدریج این سلسله در آناطولی نیز رایج شد. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۱، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

مولانا خالد نقشبندی نیز این سلسله را در میان کُردها و عرب‌ها گسترش داد. <ref>خالد نقشبندی، نقشی از مولانا خالد نقشبندی و پیروان طریقت او، ج۱، ص۳۶، تحقیق و تصحیح و ترجمه مهیندخت معتمدی، تهران ۱۳۶۸ ش.</ref><ref>خالد نقشبندی، نقشی از مولانا خالد نقشبندی و پیروان طریقت او، ج۱، ص۴۰ـ۴۱، تحقیق و تصحیح و ترجمه مهیندخت معتمدی، تهران ۱۳۶۸ ش.</ref>

نقشبندیه دارای شاخه‌هایی است، از جمله: باقیه منسوب به باقی باللّه، مجدِّدیه منسوب به احمد سرهندی، مظهریه منسوب به مظهر جان جانان، اَحسنیه منسوب به آدم بن اسماعیل بنوری، علائیه منسوب به ابی العلاء بن ابی الوفا حسینی اکبرآبادی که طریقت نقشبندیه را با چشتیه در آمیخت.

علائیه دارای شاخه‌هایی چون محمدیه و منعمیه و افضلیه است. <ref>عبدالحی حسنی، الثقافة الاسلامیة فی الهند، ج۱، ص۱۸۲ـ۱۸۳، چاپ ابوالحسن علی حسنی ندوی، دمشق ۱۴۰۳/۱۹۸۳.</ref>

=اولیای غازی=

از اوایل قرن هشتم داستان‌هایی درباره آنان به وجود آمد.

نخستین فرد از این دسته، سالار مسعود غازی مشهور به غازی میان (متوفی ۵۵۵) بود.

گفته‌اند که او از غازیان (جنگ‌جویان) پادشاهان پنجاب یا از لشکریان غزنوی بود و در جنگی با هندوها به شهادت رسید.

مقبره‌هایی به نام او از اوتارپرادش غربی تا بنگال وجود دارد و کسانی که قادر نیستند به زیارت مزار اصلی او بروند، این مکان‌ها را زیارت می‌کنند.

شیخ جلال سیلْهِتی (متوفی ۷۴۸) از اولیای غازی بنگال بود.

گفته‌اند که او از سلسله خواجگان بود و در جنگی علیه هندوها در سلهت / سیلْهِت شرکت کرد.

گویا وی همان کسی است که ابن بطوطه او را شیخ جلال‌الدین نامیده و در بنگال وی را ملاقات کرده و تحت تأثیر کرامات بسیار او قرار گرفته است. <ref>ابن بطوطه، رحله ابن بطوطi، ج۲، ص۶۲۴ـ ۶۲۵، چاپ محمدعبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.</ref>

شیخ بدرالدین بدر عالَم یا پیر بدر (متوفی ۸۴۴)، از اولیای غازی در بنگال شرقی ساکن بود.

سلطان محمد بن تغلق، پدربزرگ او، شیخ شهاب‌الدین حق‌گو را به جرم این‌که با سلطان درشتی کرده بود، اعدام کرد.

=گسترس سلاسل به خارج هند=

برخی سلسله‌های صوفیه هند، بخصوص چشتیه و نقشبندیه، از مرزهای هند فراتر رفتند.

آثار فریدی به زبان اردو در کراچی چاپ شده است. <ref>د اسلام، چاپ دوم، ج۱۰، ص۳۳۶ـ۳۳۷.</ref>

زیارت‌گاه‌های صوفیه در هند همواره اهمیت داشته است. علاوه بر مردم عادی، امرا نیز به زیارت قبور مشایخ می‌رفتند تا از روح مشایخ برای توسعه قدرتشان مدد جویند.

مزار معین‌الدین چشتی در اَجمیر، مزارات بلبل شاه کشمیری و حمزه مخدوم (متوفی ۹۸۴) در سَرینگر، <ref>آنه ماری شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ج۱، ص۴۳۵، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۷۶ ش.</ref><ref>صابر آفاقی، «صوفیان کشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، ج۱، ص۶۹، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۲ و ۱۱۳ (بهمن و اسفند ۱۳۵۰).</ref><ref>صابر آفاقی، «صوفیان کشمیر و نقش آنان در نشر فرهنگ و ادب فارسی»، ج۱، ص۷۳، هنر و مردم، دوره جدید، ش ۱۱۲ و ۱۱۳ (بهمن و اسفند ۱۳۵۰).</ref> آرام‌گاه احمد سرهندی در شرق پنجاب، مزار غازی میان در شرق اوتارپرادش، مزار شاه مدار در کانپور، مزارات احمد بن یحیی مِنیَری <ref>زیرنظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران ۱۳۶۷ ش ـ، ذیل «اسلام اسلام در شبه قاره هند و پاکستان» (از فتح اللّه مجتبائی).</ref> و بدرالدین در بهار، از جمله زیارت‌گاه‌های مردم‌اند.

در این مزارات، مراسم عُرس برگزار می‌شود که از مهم‌ترین مراسم صوفیه در شبه قاره است.

در هند و پاکستان، روزهای عرس اولیا در برخی تقویم‌ها ثبت شده است و نزد بسیاری از مردم، زیارت مزار اولیا تقریباً هم‌ارز سفر به مکه است. <ref>آنه ماری شیمل، تبیین آیات خداوند: نگاهی پدیدارشناسانه به اسلام، ج۱، ص۱۹۹، ترجمه عبدالرحیم گواهی، تهران ۱۳۷۶ ش.</ref><ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۶۸، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

در برخی دوره‌ها، نظیر عصر مغول، بر اثر نفوذ فقها تا حدی از تأثیر آنان کاسته شد. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۸.</ref>

به سبب محبوبیت مشایخ نزد مردم، عموماً سلاطین در جلب نظر آنان می‌کوشیدند، اما بسیاری از صوفیه نظیر مشایخ چشتیه از نزدیک شدن به دربار سلاطین اجتناب می‌کردند.

صوفیه خود را مسئول سعادت معنوی مردم می‌دانستند و به موازات حکومت سیاسی سلاطین برای خود حکومت معنوی قائل بودند؛ مثلاً، معین‌الدین چشتی حکومت معنویِ ناحیه دهلی را به مریدش، بختیار کاکی، اختصاص داد. <ref>عزیزاحمد، تاریخ تفکر اسلامی در هند، ج۱، ص۵۲، ترجمه نقی لطفی و محمدجعفر یاحقی، تهران ۱۳۶۷ ش.</ref>

قطب‌الدین آیبَک (الْتُتْمِش) ضمن استقبال گرم از قطب‌الدین بختیار کاکی، به او مقام شیخ‌الاسلامی داد، اما او نپذیرفت. <ref>آنه ماری شیمل، «ظهور و دوام اسلام در هند»، ج۱، ص۶۵، ترجمه حسن لاهوتی، کیهان اندیشه، ش ۲۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۸).</ref><ref>آنه ماری شیمل، «ظهور و دوام اسلام در هند»، ج۱، ص۶۸، ترجمه حسن لاهوتی، کیهان اندیشه، ش ۲۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۸).</ref>

البته گاهی میان صوفیه و حکام اختلافاتی هم به وجود می‌آمده است؛ مثلاً، سلسله چشتیه در عصر خلجی‌ها بسیار گسترش یافت و در عین حال نسبت به آن سوءظن وجود داشت.

محمد بن تغلق به همان اندازه که به صوفیه حرمت می‌نهاد و به زیارت قبور معین‌الدین چشتی و سالار مسعود می‌رفت، از نفوذ روزافزون صوفیان، بخصوص چشتیه، بیم‌ناک بود. <ref>آنه ماری شیمل، «ظهور و دوام اسلام در هند»، ج۱، ص۷۰، ترجمه حسن لاهوتی، کیهان اندیشه، ش ۲۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۸).</ref><ref>آنه ماری شیمل، «ظهور و دوام اسلام در هند»، ج۱، ص۷۲، ترجمه حسن لاهوتی، کیهان اندیشه، ش ۲۳ (فروردین و اردیبهشت ۱۳۶۸).</ref>

از دوره بابر به چشتیه توجه شد.

چشتیه نیز با فرمان‌روایان مغول پیوند نزدیکی برقرار کردند و این مشی با بی‌اعتنایی آنها نسبت به حاکمان ناسازگار بود.

در زمان اورنگ زیب برخی مشایخ صوفیه در قدرت‌مندان محلی نفوذ کردند؛ از جمله، خواجه نورمحمد (شیخ طریقه چشتی نظامی) تأثیر بسیاری بر بهاءالحق، حاکم بهاولپور، نهاد و همچنین با سیک‌ها مبارزه کرد. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۹.</ref>

سهروردیه، بر خلاف وضع و مشی اولیه چشتیه، در امور سیاسی دخالت و با حکم‌رانان مناسبات دوستانه‌ای برقرار می‌کردند.

سیدنورالدین مبارک غزنوی مقام شیخ‌الاسلامی را از شهاب‌الدین غوری پذیرفت.

سهروردیه در کشمیر نیز در حکم‌رانان نفوذ داشتند، تا حدی که رِنْچَن شاه تحت تأثیر بلبل شاه کشمیری، از آیین هندو به اسلام گروید و پس از او، صدها تن از مردم کشمیر مسلمان شدند (بلبل شاه کشمیری).

قادریه از دخالت در امور حکومتی اجتناب می‌کردند، اما نقشبندیه بیشترین اعتبار خود را به سبب فعالیت‌های سیاسی کسب نمودند. <ref>دایرة المعارف جهان اسلام آکسفورد، ج۴، ص۱۲۸.</ref>

نقشبندیه برای مصلحت خلق، ارتباط با حاکمان را جایز می‌دانستند و به همین دلیل تأثیر آنان، از جمله تأثیر احمد سرهندی و شاه ولی‌اللّه دهلوی، در احوال و اعمال حاکمان هند بسیار بود. <ref>عبدالحسین زرین کوب، ارزش میراث صوفیه، ج۱، ص۱۷۴، تهران ۱۳۶۲ ش الف.</ref>

قلندریه نیز با دربار لودی‌ها (حک: ۸۵۵ ـ۹۳۲) مناسبات بسیار داشتند.

مشایخ صوفیه در تحولات دوران معاصر نیز مثر بوده‌اند؛ از جمله، امداداللّه فاروقی تهانوی (متوفی ۱۳۱۷)، از طریقت چشتیه صابریه، در مبارزه با انگلیس بسیار فعال بود <ref>عبدالحی حسنی، نزهة الخواطر و بهجة المسامع و النواظر، ج۸، ص۷۰ـ۷۲، حیدرآباددکن، ج ۱، ۱۳۸۲/۱۹۶۲، ج ۸، ۱۴۰۲/۱۹۸۱.</ref> و شاه عبدالعزیز (متوفی ۱۲۳۹)، فرزند شاه ولی‌اللّه دهلوی، با فتوایی علیه انگلیسی‌ها، هند را «دارالحرب» نامید.

هم‌چنین برخی صوفیه، مانند صوفیان مکتب بریلوی (بریلْوی، احمدرضا)، حامیان جدّی و قاطع نهضت ملی‌گرایی پاکستان بوده‌اند. <ref>د اسلام، چاپ دوم، ج۱۰، ص۳۳۵.</ref>

=علت نقد تصوف در شبه قاره هند=

از تصوف هند در گذشته و حال انتقادهایی کرده‌اند.

(۵۱) سید مطیع الامام، شیخ شرف الدین احمد بن یحیی منیری و سهم او در نثر متصوفانه فارسی، اسلام آباد ۱۳۷۲ ش.

(۵۳) خالد نقشبندی، نقشی از مولانا خالد نقشبندی و پیروان طریقت او، تحقیق و تصحیح و ترجمه مهیندخت معتمدی، تهران ۱۳۶۸ ش.

(۵۶) د اسلام، چاپ دوم؛

دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تصوف در شبه قاره هند»، شماره۳۵۸۷.

{{پانویس}}