نقد و بررسی مساله فتاوا و جریان های تکفیری در شیعه (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

'''فتاوا و جریانهای تکفیری در شیعه''' عنوان مدخلی است در بررسی و تحلیل اتهام سنگینی که برخی گروه‌های افراطی [[اهل سنت]] و نیز برخی از کج‌اندیشان [[شیعه]] به [[فقهای شیعه|فقیهان شیعه]] امامیه رواداشته و می‌دارند. اتهام این است که [[فقیهان]] مذکور تمامی اهل سنت و منکرین امامت [[معصوم|معصومین]] (علیهم السلام) را [[کافر]] می‌دانند – اعم از [[کفر کلامی]] یا [[کفر فقهی]] – در این مقاله ادعای مذکور مورد نقد قرار گرفته و بطلان و دروغ بودن آن به اثبات رسیده است.  

از جمله اتهامات سنگینی که برخی گروه‌های افراطی اهل سنت و نیز برخی از کج‌اندیشان شیعه به فقیهان شیعه رواداشته و میدارند این است که فقیهان مذکور تمامی اهل سنت و منکرین امامت معصومین علیهم السلام را کافر دانسته – اعم از کفر کلامی یا کفر فقهی – و معتقدند که امام عصر "عج" بعد از ظهور با آنان معامله کفار حربی خواهد داشت و همه را نابود خواهد کرد  

 

 

در این مقاله بر آنیم که بگوئیم ادعای مذکور بر فرض صحت تنها اقلیتی محدود از مخالفینی را شامل می‌گردد که فقط از روی جحد و عناد از پذیرش حقیقت سرباز زده‌‏اند

 

مقصودهم بمصطلح المخالفین هو کل من عدالشیعی الامامی من المسلمین و تحدیدا اهل السنه الذین یعتقدون بشرعیه خلافه الشیخین ابی‌بکر و عمر....آنگاه به کلماتی از فقیهان شیعه در این زمینه استناد می‌کند  

وقال العلامة فی شرحه- فص الیاقوت تالیف ابن نوبخت(انوار الملکوت فی شرح الیاقوت )-:‌ أما دافعوا النص على أمیر المؤمنین ( علیه السلام ) بالإمامة فقد ذهب أکثر أصحابنا إلى تکفیرهم لأن النص معلوم بالتواتر من دین محمد ( صلى الله علیه وآله ) فیکون ضروریا أی معلوما من دینه ضرورة فجاحده یکون کافرا کمن یجحد وجوب الصلاة وصوم شهر رمضان و اختار ذالک فی المنتهی فقال فی کتاب الزکاه فی بیان وصف المستحق بالایمان ما صورته:‌

 

در متن منقول از کتاب المنتهی نیز که مولف کتاب الفکر التکفیری آنرا نقل می‌کند حکم کفر بر مخالفین جاحد بار شده است نه مطلق مخالفین  

 

عجیب این است که مولف کتاب مذکور هیچ اشاره ای به این قید واضح نمی کند.  

 

وقتی محدث بحرانی مولف کتاب الحدائق الناضره به صراحت می‌گوید که حکم تکفیر شامل مستضعفین از منکرین امامت معصومین نمی‌گردد چگونه او را از قائلین به تکفیر همه اهل سنت می‌دانید در حالی مستضعفین از فرق اسلامی بخش اعظم مسلمانان را تشکیل می‌دهند بدلیل آنکه همگان اذعان داریم که اکثریت مردم اعم از سنی و شیعه، انتخاب مذهب شان تحقیقی نبوده بلکه در اثر شرائط محیطی و خانوادگی شان صورت گرفته است و از اینرو توده ‌های هر دو فرقه را باید از مستضعفین فکری دانست که بدون تحقیق و تفقه دینشان را بر گزیده‌‏اند.

در اینصورت مراد [[محدث بحرانی]] از مستضعفین چنین اکثریت عظیمی از اهل سنت بوده که نتیجه اش عدم تکفیر آنان خواهد بود.  

باید گفت متاسفانه در تمام مواردی که مولف کتاب الفکر التکفیری عند الشیعه به فقیهان شیعه چنین نسبتهائی را مید هد اشکال فوق الذکر جاری است چون از منظر همه فقیهان شیعه مستضعفین از اهل سنت از دائره حکم تکفیر استثنا گردیده و تنها کسانی که از روی عناد و جحد حقائق را انکار می‌کنند مورد تکفیر قرار گرفته‌‏اند که این امر حتی بر مبانی فقیهان اهل سنت نیز مقبول می‌باشد چون از منظر فقیهان اهل سنت نیز مستضعفین از شیعیان مستثنی از حکم تکفیر می‌باشند فتامل جیدا

مولف کتاب [[الفکر التکفیری عند الشیعه]] در قسمت آخر فصل اول کتابش عالمانی از شیعه را بصورتی اهانت‌آمیز نام برده و با استناد به کلماتشان ادعا می‌کند که همه آنان قائل به کفر اهل سنت هستند در حالی که اگر به متن کامل کلمات این فقیهان مراجع شود شواهد فراوانی بر کذب و ناصواب بودن این ادعا یافت می‌گردد.  

و قال خاتمه محدثیهم المجلسی: والاخبار الوارده فی ذالک- ای فی کفر المخالفین- اکثر من ان یمکن جمعه فی باب او کتاب و قال:‌ و الاحادیث الداله علی خلودهم فی النار متواتره او قریبه منها  

و قال علامتهم محمد حسن النجفی:‌ وعلی کل حال فمنشا هذاالقول – کفر المخالفین - من القائل به استفاضه النصوص و تواترها بکفر المخالفین

و قال شیخهم الاعظم الانصاری:‌ و یدل علیه –کفرالمخالفین- اخبار متواتره نذکر بعضها تیمنا و تشریفا للکتاب...الی ان عبر عن کثرتها بعد سردها (ص352) بقوله: الی غیر ذالک مما لایطیق مثلی الاحاطه بعشر معشاره!! بل ولاقطره من بحاره!!

 

و قال آیتهم العظمی [[محسن الحکیم]]:‌ و کیف کان فالاستدلال علی النجاسه – ای نجاسه المخالفین- و اخری بالنصوص المتجاوزه حد الاستفاضه بل قیل انها متواتره المتضمنه کفرهم  

باید گفت:‌ متاسفانه در همه این‌گونه موارد مولف کتاب الفکر التکفیری و امثال ایشان حتی برخی افراد کج‌اندیش از شیعیان نیز حکم تکفیر مخالفین از جانب فقیهان شیعه را بطور کلی متوجه همه اهل سنت می‌داند  

در این مقاله بر آنیم که فارغ از اتهاماتی که به فقیهان شیعه در این زمینه از ناحیه افراد کج‌اندیش یا مغرض زده شده است به بررسی علمی این مساله پرداخته و آن را از منظر قرآن سنت و حکم عقل مورد بررسی قرار دهیم اما قبل از آن دیدگاه برخی از فقیهان را که مورد اتهام قرار گرفته‌‏اند را بیان نموده تا برهمگان روشن گردد که تکفیر مخالفین در شیعه شامل مستضعین فکری نمی‌گردد:‌

ومنکری ما أوجب الله تعالى للأئمة من فرض الطاعة" کسانی را که انکارشان نسبت به امامت از روی جحد باشد را مستحق خلود در جهنم می‌داند:

 

واتفقت الإمامیة على أن من أنکر إمامة أحد الأئمة وجحد ما أوجبه الله تعالى من فرض الطاعة فهو کافر ضال مستحق للخلود فی النار <ref>اوائل المقالات شیخ مفید ص 44</ref>

ولا تجب الصلاة إلا على المعتقدین للحق، أو کان بحکمهم من أطفالهم، الذین بلغوا ست سنین، على ما قدمناه، ومن المستضعفین،<ref>السرائر ج 1ص 356</ref>

القسم الثانی فی أوصاف المستحق الوصف الأول: الإیمان. فلا یعطى کافرا، ولا معتقدا لغیر الحق. ومع عدم المؤمنین، یجوز صرف الفطرة خاصة إلى المستضعف <ref>مسالک الافهام ج 1ص 421</ref>

القسم الثانی فی أوصاف المستحق الوصف الأول: الإیمان فلا یعطى کافرا، ولا معتقدا لغیر الحق، ومع عدم المؤمنین، یجوز صرف الفطرة خاصة إلى المستضعف،<ref>شرایع ج 1ص 123</ref>

القسم الثانی: فی أوصاف المستحق الوصف الأول: الإیمان، فلا یعطى کافرا، ولا معتقدا لغیرالحق ومع عدم المؤمن یجوز صرف الفطرة خاصة إلى المستضعف. <ref>مدارک الاحکام ج 4ص 237</ref>

ایشان در مورد استثنای مخالفین قاصر و مستضعف( که ضروری دین را انکار می‌کنند) از خلود در دوزخ می‌فرماید::

وأما غیر الشیعة الإمامیة من المخالفین وسائر فرق الشیعة ممن لم ینکر شیئا من ضروریات دین الاسلام فهم فرقتان: إحداهما المتعصبون المعاندون منهم ممن قد تمت علیهم الحجة فهم فی النار خالدون، والأخرى المستضعفون منهم وهم الضعفاء العقول مثل النساء العاجزات والبله وأمثالهم ومن لم یتم علیه الحجة ممن یموت فی زمان الفترة، أو کان فی موضع لم یأت إلیه خبر الحجة فهم المرجون لا الله، إما یعذبهم وإما یتوب علیهم، فیرجى لهم النجاة من النار- <ref>همان ج 8ص 363-365 </ref> -

...وأما مخالفوه – امام علی - فی الإمامة فقد اختلف قول علمائنا فیهم، فمنهم من حکم بکفرهم لأنهم دفعوا ما علم ثبوته من ضرورة وهو النص الجلی الدال على إمامته مع تواتره، وذهب آخرون إلى أنهم فسقة وهو الأقوى <ref>کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد- تحقیق الاملی – ص 540</ref>

أما المستضعف - وهو الذی لا یعاند الاسلام والحق وإنما لم یلتزم به لقصور فیه بحیث لو بین له الحق لقبله، وهذا یتفق کثیرا فی العجزة والنساء وعامة القاصرین فالصحیح أن الصلاة علیه إنما هی بخمس تکبیرات وذلک لاطلاق ما دل على أن صلاة المیت خمس تکبیرات، ولا نعرف من یصرح بذلک من الأصحاب ولا من صرح بخلافه،

ایشان حتی روایاتی را که برخی به واسطه آنها قائل به عدم جواز صلاه بر مستضعف شده‌‏اند سندا و دلاله تمام نمی داند:‌

نعم قد یتوهم أن ما رواه إسماعیل بن سعدالأشعری عن أبی الحسن الرضا ( ع)قال: سألته عن الصلاة على المیت فقال: " أما المؤمن فخمس تکبیرات وأما المنافق فأربع ولا سلام فیها "، یدل على أن التکبیرات الخمسة منحصرة بالصلاة على المؤمن ولما لم یکن المستضعف بمؤمن فلا تجب خمس تکبیرات فی الصلاة علیه.ویندفع بأن الروایة لا دلالة لها على ذلک لأن المؤمن فی الروایة مقابل المنافق لا مقابل المستضعف فکما أنه لیس بمؤمن کذلک لیس بمنافق فالروایة غیر شاملة لحکمه فتبقى الاطلاقات شاملة له من دون مزاحم على أنها ضعیفة السند...-انتهی- <ref>کتاب الطهاره ج 9 ص 88تا 96</ref>

==ایراد [[آیت‌الله وحید خراسانی]] به صاحب جواهر که ناصب شیعه را هم کافر می‌داند==

 

ملاحظه در همه موارد ذکر شده بیانگر خطای فاحش همه کسانی است که عمدا یا از روی غفلت فقیهان شیعه را مورد اتهامی سنگین مبنی بر کفرهمه اهل سنت قرار داده‌‏اند در حالی که نسبت کفر تنها بر معاندین و جاحدین بوده و مستضعین فکری از مخالفین از آن استثنا شده‌‏اند.

 

متاسفانه علاوه بر بعضی مولفان افراطی سنی برخی از کج‌اندیشان شیعه نیز ادعا و اتهام مذکور – تکفیر اهل سنت و منکران امامت توسط فقیهان شیعه - را پذیرفته و مدعی هستند که تکفیر کلامی فقیهان شیعه نسبت به اهل تسنن امری قطعی بوده و بهیچ وجه قابل انکار نیست  

 

شهید مطهری در کتاب عدل الهی تحت عنوان قاصران و مستضعفان مباحث ارزشمندی را در زمینه اعمال غیر شیعه بیان نموده‌‏اند که درادامه بحث شایسته می‌بینیم که مطرح گردد  

علماى اسلام، اصطلاحى دارند؛ مى‌گویند برخى از مردم «مستضعفین» و یا «مرجون لامر اللّه» می‌باشند. «مستضعفین» یعنى بیچارگان و دست‏نارسان، «مرجون لامر اللّه» یعنى کسانى که درباره آنها باید گفت کار این‌ها با خداست، خداوند خودش به نحوى که حکمت و رحمتش ایجاب می‌کند عمل خواهد کرد. هر دو اصطلاح از قرآن کریم اقتباس شده است.

 

الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِکَةُ ظالِمِی أَنْفُسِهِمْ قالُوا فِیمَ کُنْتُمْ؟ قالُوا کُنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ، قالُوا أَ لَمْ تَکُنْ أَرْضُ اللَّهِ واسِعَةً فَتُهاجِرُوا فِیها؟ فَأُولئِکَ مَأْواهُمْ جَهَنَّمُ وَ ساءَتْ مَصِیراً، إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا. فَأُولئِکَ عَسَى اللَّهُ أَنْ یَعْفُوَ عَنْهُمْ وَ کانَ اللَّهُ عَفُوًّا غَفُوراً می‌فرماید:

 

در آیه اول، جریان پرسش و پاسخ مأموران الهى با بعضى از مردم پس از مرگ آنها مطرح است. فرشتگان از آنها مى‏پرسند شما در دنیا در چه وضعى بسر مى‌بردید؟

آنها معتذر مى‌شوند که ما مردمى بیچاره بودیم، دستمان به کسى و چیزى نمى‌رسید.

فرشتگان مى‌گویند شما مستضعف نیستید، زیرا زمین خدا فراخ بود و شما مى‌توانستید از آنجا مهاجرت کرده به نقطه‏اى بروید که همه جور امکان در آنجا بود، پس شما مقصّرید و مستوجب عذاب.

در آیه دوم وضع برخى مردم را ذکر می‌کند که واقعا مستضعفند، خواه مرد و یا زن و یا کودک. این‌ها کسانى هستند که دستشان به جایى نمى‌رسد و راه به جایى نمی‌برند.

در آیه سوم نوید مى‌دهد و امیدوار می‌کند به اینکه خداوند کریم گروه دوم را مورد عفو و مغفرت خود قرار مى‌دهد.

حضرت استادنا الاکرم علّامه طباطبائى روحى فداه، در تفسیر «المیزان» ذیل همین آیات مى‏‌فرمایند:

«خداوند، جهل به امر دین و هر ممنوعیّت از اقامه شعائر دین را ظلم شمرده است و عفو الهى شامل آن نمى‏‌شود، اما مستضعفین که قدرت بر انتقال و تغییر محیط ندارند استثناء شده‌‏اند.

 

 

 

روایات زیادى وارد شده که مردمى که به عللى قاصر مانده‌‏اند مستضعف به شمار مى‌روند <ref>(رجوع شود به «المیزان» ج 5 ص 56- 61 «بحث روائى»).</ref>

 

«گروه دیگر کارشان احاله مى‌شود به امر خدا، یا آنها را معذّب می‌کند و یا بر آنها مى‌بخشاید؛ خداوند دانا و حکیم است.»

 

ایشان در ادامه مى‌فرماید:

«همانا قومى بودند در صدر اسلام که ابتدا مشرک بودند و مرتکب جنایاتى بزرگ شدند، حمزه و جعفر و امثال این‌ها را از مسلمین کشتند؛ این‌ها بعد مسلمان شدند، شرک را رها کردند و به توحید گراییدند؛ اما ایمان در قلب آنها راه نیافت که در زمره مؤمنین قرار گیرند و استحقاق بهشت پیدا کنند و در عین حال از جحود و عناد هم که موجب معذّب بودن آنها بود دست برداشته بودند؛

از امام صادق (ع) درباره مستضعفین پرسش کردم، فرمود آنان نه در زمره مؤمنانند و نه در زمره کافران، آنها «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» می‌باشند <ref>المیزان، ج 9، ص 407 نقل از تفسیر عیّاشى‏</ref> هر چند از مفاد آیه‏ «مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ» استفاده مى‌شود که درباره آنها خوب است گفته شود کار این‌ها با خداست، ولى از لحن آیه مستضعفین اشاره‏اى به شمول عفو و مغفرت الهى استنباط مى‌شود.

آنچه مجموعاً استفاده مى‌شود این است که قاصران و مستضعفان فکری مشمول عذاب الهی نیستند.

 

 

 

«مردم شش دسته‏ اند، و مآلًا سه دسته ‏اند: فرقه ایمان، فرقه کفر، فرقه گمراهى.  

این فرقه‏ ‌ها از وعد و وعید خدا درباره بهشت و جهنم پیدا مى‌شوند. (یعنى مردم بر حسب وضعشان در برابر این وعد و وعیدها به چند فرقه منقسم مى‌شوند.)

ما افراد را با شاقول اندازه مى‌گیریم، هر کس مانند ما شیعه باشد، خواه از اولاد على و خواه از غیر آنها، با او پیوند دوستى (به عنوان یک مسلمان و اهل نجات) برقرار مى‌کنیم و هر کس با عقیده ما مخالف باشد ما از او (به عنوان یک گمراه و اهل هلاک) تبرّى مى‌جوییم.»

 

«اى زرارة! سخن خدا از سخن تو راست‏تر است؛ اگر آنچه تو مى‌گویى درست باشد، پس سخن خدا آنجا که مى‌فرماید: إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجالِ. وَ النِّساءِ وَ الْوِلْدانِ لا یَسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَ لا یَهْتَدُونَ سَبِیلًا کجا رفت؟! پس المرجون لامر اللّه چه شد؟! آنها که خدا درباره آنها مى‌فرماید: خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَیِّئاً (توبه/ 102) کجا رفتند؟! اصحاب الاعراف چه شدند؟! الْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ‏ (توبه/ 60) چه کسانى هستند و کجایند؟!»

 

 

«در این هنگام کار من و امام به مباحثه کشید، فریاد هر دومان بلند شد که هر کس در بیرون در خانه بود مى‌شنید».

 

«اى زرارة! حقّ است بر خدا که گمراهان (نه کافران و جاحدان) را به بهشت ببرد».

 

 

 

 

«على (ع) بابى از ابواب هدایت است؛ هر که از این در داخل شود مؤمن است، و هر که از آن خارج شود کافر است؛ و هر کس که نه به این در داخل شود و نه از آن خارج گردد، در زمره طبقه‏اى است که کارش واگذار به خداست‏ مُرْجَوْنَ لِأَمْرِ اللَّهِ‏».

امام در این حدیث، به طبقه‏اى تصریح می‌کند که نه در زمره اهل ایمان و تسلیم و اهل نجاتند، و نه در زمره اهل انکار و هلاک

ایضاً در کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که:

اگر کسى در روایاتى که از ائمه اطهار (علیهم السلام) رسیده است که بیشترین آنها در «کتاب الحجّة» کافى و «کتاب الایمان و الکفر» کافى گرد آمده است دقت کند می‌‏یابد که ائمه (علیهم السلام) تکیه ‏شان بر این مطلب بوده که هر چه بر سر انسان می‌‏آید از آن است که حق بر او عرضه بشود و او در مقابل حق، تعصّب و عناد بورزد، و یا لااقل در شرایطى باشد که مى‌بایست تحقیق و جستجو کند و نکند؛

اما افرادى که ذاتا و به واسطه قصور فهم و ادراک و یا به علل دیگر در شرایطى بسر می‌برند که مصداق منکر و یا مقصّر در تحقیق و جستجو به شمار نمی‌‏روند، آنها در ردیف منکران و مخالفان نیستند، آنها از مستضعفین و مرجون لامر اللّه به شمار مى‌روند؛ و هم از روایات استفاده مى‌شود که ائمه اطهار بسیارى از مردم را از این طبقه می‌‏دانند.

در «کافى» کتاب الحجة، برخى روایات نقل مى‌کند مبنى بر اینکه:

«هر که خدا را با عبادتى اطاعت کند و خود را به رنج اندازد اما امامى که خدا برایش معیّن کرده نداشته باشد عملش مردود است».

 

«خدا اعمال بندگان را بدون آنکه امام زمان خودشان را بشناسند نمى‏پذیرد».

ایشان بعد از روایات فوق روایات دیگری را که که مفادشان متفاوت با روایات مذکور است بیان می‌کند:

در عین حال در همان کتاب الحجة کافى از امام صادق (علیه السلام) نقل می‌کند که:

من عرفنا کان مؤمنا، و من انکرنا کان کافرا، و من لم یعرفنا و لم ینکرنا کان ضالّا حتّى رجع الى الهدى الّذى افترض اللّه علیه من طاعتنا، فان یمت على ضلالته یفعل اللّه ما یشاء

محمد بن مسلم مى‌گوید:

در خدمت امام صادق بودم؛ من در طرف چپ آن حضرت نشسته بودم و زرارة در طرف راست آن حضرت نشسته بود. ابو بصیر وارد شد و پرسید: چه مى‌گویى درباره کسى که در خدا شک کند؟

- چه مى‌گویى درباره کسى که در رسول خدا شک کند؟

در این وقت امام به سوى زرارة توجه کرد و فرمود:

«همانا چنین کسى آنگاه کافر است که انکار کند و جحود بورزد».

و هم در کافى نقل می‌کند که ‌هاشم بن البرید (صاحب البرید) گفت:

من و محمد بن مسلم و ابوالخطاب در یک جا گرد آمده بودیم؛ ابوالخطاب پرسید عقیده شما درباره کسى که امر امامت را نشناسد چیست؟ من گفتم: به عقیده من کافر است.

محمد بن مسلم گفت: سبحان اللّه! اگر امام را نشناسد و جحود و انکار هم نداشته باشد چگونه کافر شمرده مى‌شود؟! خیر، غیر عارف اگر جاحد نباشد کافر نیست. به این ترتیب ما سه نفر سه عقیده مخالف داشتیم.

جریان مباحثه سه نفرى را به عرض رساندم و نظر امام را خواستم. امام فرمود:

هنگامى میان شما قضاوت مى‌کنم و به این سؤال پاسخ مى‌دهم که آن دو نفر هم حضور داشته باشند. وعده‏گاه من و شما سه نفر همین امشب در منى نزدیک جمره وسطى.

شب که شد سه نفرى رفتیم. امام در حالى که بالشى را به سینه خود چسبانده بود سؤال را شروع کرد:

- چه مى‌گویید درباره خدمتکاران، زنان، افراد خانواده خودتان؟ آیا آنها به وحدانیّت خدا شهادت نمى‌دهند؟

- آیا به رسالت پیغمبر گواهى نمى‌دهند؟

- سبحان اللّه! آیا مردم کوچه و بازار را ندیده ‏اى، سقّاها را ندیده ‏اى؟

- چرا، دیده و مى‌بینم.

- آیا این‌ها نماز نمى‌خوانند؟ روزه نمى‌گیرند؟ حج نمى‌کنند؟ به وحدانیّت خدا و رسالت پیغمبر شهادت نمى‌دهند؟

- سبحان اللّه! آیا وضع کعبه و طواف این مردم را نمى‌بینى؟ هیچ نمى‌بینى که اهل یمن چگونه به پرده‏ ‌هاى کعبه مى ‏چسبند؟

- آیا این‌ها به توحید و نبوّت اقرار و اعتراف ندارند؟ آیا نماز نمى‌خوانند؟ روزه نمى‌گیرند؟ حج نمى‌کنند؟

هاشم که به قول مرحوم فیض، مى‌دانست قضاوت امام بر ضدّ عقیده او است، گفت:

بسیار بد است براى شما که چیزى را که از ما نشنیده‏اید از پیش خود بگویید.

گمان بردم که امام نظر محمد بن مسلم را تأیید می‌کند و مى‌خواهد ما را به سخن او برگرداند

در کافى پس از این حدیث، حدیث معروف مباحثه زرارة با امام باقر (علیه السلام) را در همین زمینه نقل می‌کند که مفصّل است.

در «کافى» آخر «کتاب الایمان و الکفر» بابى دارد تحت عنوان: «با ایمان، هیچ عملى زیان نمى‌رساند و با کفر، هیچ عملى سود نمى‌بخشد.»  

ولى روایاتى که در ذیل این عنوان آمده این عنوان را تأیید نمی‌کند؛ از آن جمله‏ این روایت است:

هل لاحد على ما عمل ثواب على اللّه موجب الّا المؤمنین؟ قال: لا  

«آیا جز مؤمنین کسى دیگر هم هست که پاداش دادن به او بر خداوند لازم باشد؟  

مقصود این روایت این است که خداوند تنها به مؤمنین وعده پاداش داده است و به موجب وعده‏اى که داده است البته لزوماً به وعده خود وفا می‌کند، ولى در غیر مورد اهل ایمان خداوند وعده نداده است تا لزوماً وفا کند، و چون وعده نداده است پس با خود او است که پاداش بدهد یا ندهد.

امام با این بیان مى‌خواهد بفهماند که غیر اهل ایمان از نظر اینکه خدا پاداش مى‌دهد یا نمى‌دهد در حکم مستضعفین و مرجون لامر اللّه می‌باشند؛ باید گفت کار این‌ها با خداست که پاداش بدهد یا ندهد.

البته روایات مربوطه منحصر به آنچه ما در اینجا نقل کردیم نیست؛ روایات دیگر هم هست. استنباط ما از همه این روایات همین است که گفتیم. اگر کسى جز این استنباط می‌کند و نظر ما را تأیید نمی‌کند ممکن است نظر خود را مستدل بیان کند، شاید مورد استفاده ما نیز قرار گیرد. <ref>رک به : مجموعه آثار استاد شهید مطهرى (عدل الهى)، ج‏1، ص: 327-320)</ref>

 

ایشان تحت عنوان:‌ از زاویه دید حکماى اسلام‏ مساله قاصران و مستضعفان را از این فلسفی نیز هم مورد بحث قرار داده و مدعی است که نتیجه بحث فلسفی در این مساله با نتایج بحث قرآنی و روائی نیز منطبق است:

فلاسفه اسلام، این مسأله را به شکلى دیگر بیان کرده‌‏اند اما نتیجه‏اى که گرفته‌‏اند مآلًا با آنچه ما از آیات و روایات استنباط کردیم منطبق است.

بحث حکما بحث صغروى است نه کبروى. حکما دراین ‏باره بحث نمى‏‌کنند که ملاک عمل نیک و ملاک مقبولیّت عمل چیست؛ بحث آنها درباره انسان است، درباره این است که عملا اکثریّت انسانها، به تفاوت و به طور نسبى نیکند، نیک مى‏‌مانند و نیک مى‏‌میرند و نیک محشور مى‏‌گردند.

به عقیده طرفداران این مشرب، اینکه در قرآن کریم آمده است که انبیا از کسانى شفاعت مى‏‌کنند که دین آنها را بپسندند، مقصود دین فطرى است نه دین اکتسابى که از روى قصور به آن نرسیده‏‌اند ولى عنادى هم با آن نورزیده‏ اند

[[بو على سینا]] مى‏‌گوید:

«مردم همان طورى که از لحاظ سلامت جسم و همچنین از لحاظ زیبایى جسم به سه دسته تقسیم مى‏‌گردند:

از لحاظ جسمى یک عده در کمال سلامت جسم و یا در کمال زیبایى اندامند، و یک‏ عده در نهایت زشتى و یا بیمار تنى هستند. هر یک از این دو گروه در اقلیّتند.  

گروهى که اکثریت را تشکیل مى‏‌دهند مردمى هستند که از لحاظ سلامت و مرض، و همچنین از لحاظ زیبایى و زشتى متوسّطند، نه سلامتى و اعتدال مزاج مطلق دارند و نه مانند ناقص‌‏الخلقه‌‏ها دچار نقص و بیمارى دائم مى‏‌باشند، نه زیباى زیبا هستند و نه زشت زشت.

از لحاظ روحى و معنوى نیز مردم همین طورند، یک عده شیفته حقیقتند و یک عده دشمن سرسخت آن. گروه سوم متوسّطین و اکثریّت هستند که نه مانند گروه اول شیفته و عاشق حقیقتند و نه مانند گروه دوم دشمن و خصم حقیقت. اینان مردمى هستند که به حقیقت نرسیده‌‏اند ولى اگر حقیقت به ایشان ارائه گردد از پذیرش آن سرباز نمى‏‌زنند».

به عبارت دیگر از نظر اسلامى و با دید فقهى، آنها مسلمان نیستند ولى از لحاظ حقیقت، مسلم مى‌‏باشند، یعنى تسلیم حقیقتند و عناد با آن ندارند.

بو على پس از این تقسیم مى‏‌گوید:

«رحمت الهى را وسیع بدان و آن را در انحصار یک عده معدود مشمار». («اشارات» اواخر نمط هفتم.)

[[صدرالمتألّهین]] در مباحث خیر و شرّ «اسفار» از جمله اشکالات آنجا این مطلب را ذکر مى‌‏کند که:

«چگونه مى‏‌گویید خیر بر شر غلبه دارد و حال آنکه وقتى که به انسان که اشرف کائنات است نظر مى‌افکنیم می‌بینیماکثر انسانها از لحاظ عمل گرفتار اعمال زشت، و از لحاظ اعتقاد دچار عقاید باطله و جهل مرکّب‏‌اند و اعمال زشت و اعتقادات باطله، امر معاد آنها را ضایع، و آنان را مستحق شقاوت مى‌گرداند. پس عاقبت نوع انسان که ثمره و گل سرسبد هستى است شقاوت و بدبختى است».

صدرالمتألّهین در جواب این اشکال اشاره به سخن بو على مى‏‌کند و مى‏‌گوید:

همان طورى که در این جهان سالم سالم و زیباى زیبا و همچنین بیمار بیمار و زشت زشت در اقلیتند، و اکثریّت با متوسّطان است که سالم نسبى می‌باشند؛ در آن جهان نیز کمّلین که به تعبیر قرآن «السّابقون» مى‌‏باشند و همچنین اشقیا که به تعبیر قرآن «اصحاب الشمال» مى‏‌باشند اندکند و غلبه با متوسطان است که قرآن کریم آنها را «اصحاب الیمین» مى‏‌خواند.»

 

فلاهل الرّحمة و السّلامة غلبة فى النّشأتین.

==منابع==