نظریه کسب از نگاه فخر رازی و تشابه وتفاوت آن با نظریه امر بین الامرین: تفاوت میان نسخه‌ها

نظریه کسب از نگاه فخر رازی و تشابه وتفاوت آن با نظریه امر بین الامرین (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۲۹ دسامبر ۲۰۲۰، ساعت ۱۶:۴۵

۷ بایت حذف‌شده ، ‏۲۹ دسامبر ۲۰۲۰

بدون خلاصۀ ویرایش

Salehi.m

confirmed

۵٬۸۸۴

ویرایش

@@ خط ۶: / خط ۶: @@
 . قول اول می گوید این که موثر در ایجاد فعل فقط قدرت خدا است و عبد هیچ قدرتی در ایجاد فعل ندارد، این قول ابو الحسن اشعری و بیشتر پیروان او چون قاضی ابو بکر باقلانی و ابن فورک است که البته بین اشعری و باقلانی تفاوت رای وجود دارد. با این توضیح که اشعری معتقد است همان طور که قدرت عبد در اصل وجود فعل بی تاثیر است، در صفات فعل نیز هیچ اثری ندارد.اما باقلانی معتقد است قدرت عبد در صفات فعل اثر گزار است و این به معنای کسب می باشد، زیرا حرکتی که در مسیر طاعت و یا معصیت باشد، در واقع هر دو حرکت است، ولی حرکت هر کدام تاثیرخاص خودش را دارد، پس طاعت و معصیت از یک جهت با هم مشترک است که در هر دو آن حرکت وجود دارد با این امتیاز که حرکت به طرف طاعت با حرکت به طرف معصیت از هم متفاوت و ملاک حسن و قبح و ثواب و عذاب است. اصل حرکت و وجودش به قدرت الهی واقع می شود، اما عنوان حرکت به طاعت یا معصیت، به قدرت عبد وابسته است.«القول الثاني:إن المؤثر في وجود ذلك الفعل هو قدرة اللّه تعالى مع قدرة العبد.ثم هاهنا احتمالان أحدهما أن يقال إن قدرة اللّه تعالى مستقلة بالتأثير و قدرة العبد أيضا مستقلة بالتأثير إلا أن اجتماع المؤثرين المستقلين على الأثر الواحد جائز. و الثاني أن يقال قدرة اللّه تعالى مستقلة بالتأثير، و قدرة العبد غير مستقلة بالتأثير و إذا انضمت قدرة اللّه تعالى إلى قدرة العبد صارت قدرة العبد مستقلة بالتأثير بتوسط هذه الإعانة و يقال إن هذا القول هو مذهب الأستاذ أبي إسحاق إلا أنه يحكى عنه أنه قال قدرة العبد تؤثر بمعنى»  <ref>همان،  ص 33</ref>
-. قول دوم  می گوید قدرت خدا و قدرت عبد هر دو در ایجاد فعل نقش دارد، با این تفاوت که برخی می گویند هر دو قدرت در ایجاد تاثیر مستقل از هم است، اما  برخی می گویند قدرت خدا  به طور مستقل تاثیر می گذارد ولی قدرت عبد به طور مستقل تاثیر گذار نیست، ولی وقتی قدرت خدا به قدرت عبد منضم شود؛ در آن صورت قدرت عبد (به دلیل انضمام) مستقل در تاثیر می شود. این قول به ابو اسحاق اسفراینی منسوب است. فخر رازی در ادامه به قول سوم اشاره می کند که تفسیر نظریه کسب و مختار خودش است و می نویسد:«القول الثالث إن حصول الفعل عقيب مجموع القدرة مع الداعي واجب و ذلك لأن القادر من حيث إنه قادر يمكنه الفعل بدلا عن الترك و بالعكس و مع حصول هذا الاستواء يمتنع رجحان أحد الطرفين على الآخر. فإذا انضاف إليها حصول الداعي حصل رجحان جانب الوجود و عند ذلك يصير الفعل واجب الوقوع و هذا القول هو المختار عندنا» <ref>همان</ref>.
+. قول دوم می گوید قدرت خدا و قدرت عبد هر دو در ایجاد فعل نقش دارد، با این تفاوت که برخی می گویند هر دو قدرت در ایجاد تاثیر مستقل از هم است، اما  برخی می گویند قدرت خدا  به طور مستقل تاثیر می گذارد ولی قدرت عبد به طور مستقل تاثیر گذار نیست، ولی وقتی قدرت خدا به قدرت عبد منضم شود؛ در آن صورت قدرت عبد (به دلیل انضمام) مستقل در تاثیر می شود. این قول به ابو اسحاق اسفراینی منسوب است. فخر رازی در ادامه به قول سوم اشاره می کند که تفسیر نظریه کسب و مختار خودش است و می نویسد:«القول الثالث إن حصول الفعل عقيب مجموع القدرة مع الداعي واجب و ذلك لأن القادر من حيث إنه قادر يمكنه الفعل بدلا عن الترك و بالعكس و مع حصول هذا الاستواء يمتنع رجحان أحد الطرفين على الآخر. فإذا انضاف إليها حصول الداعي حصل رجحان جانب الوجود و عند ذلك يصير الفعل واجب الوقوع و هذا القول هو المختار عندنا» <ref>همان</ref>.
 قول سوم چنین است بعد از آن که قدرت با داعی جمع شد، حصول فعل واجب می شود، زیرا اگر فعل صرفا با قدرت فاعل مختار در نظر گرفته شود، عدم تحقق فعل ممکن است. از این رو فعل در قیاس با قدرتی که در اختیار فاعل مختار است، در حال استواء قرار می گیرد. حالت استواء یعنی فاعل مختار هم قادر بر فعل باشد و هم قادر بر ترک و این حالت برای او مساوی باشد. علاوه، ترجیح یکی از دو طرف بدون دلیل ممنوع است. در این هنگام اگر داعی و انگیزه با قدرت همراه شود، جهت وجودی فعل رجحان پیدا می کند و وقوع فعل واجب می شود و این قول مختار ما است. رازی در برخی دیگر از آ ثارش نوشته است:«انا قد ذكرنا فى مسألة خلق الأفعال أن صدور الفعل عن العبد يتوقف على الداعى و بينا أن مجموع القدرة و الداعى‏ يوجب الفعل.» <ref>فخر الدین رازی، الأربعين في أصول الدين، ج‏ 2، ص 207</ref>
 در مسئله خلق افعال بیان کردیم که صدور فعل از بنده  متوقف بر داعی و انگیزه انجام فعل است و مجموع قدرت و داعی موجب وقوع فعل می شود.البته فخر رازی تعبیر القدره و الداعی را بارها در آثار خود آورده و بر همین موضع استوار مانده است. وی در توضیح نحوه استناد فعل اختیاری به عبد و نحوه فاعلیتش نوشته است: «الذي نذهب إليه و نقول به إن مجموع القدرة مع الداعية المعينة مستلزم لحصول الفعل.» رازی فخر الدین، المطالب العالية من العلم الإلهي،ج‏3، ص 73 یعنی آنچه که روش ما است و به آن معتقدیم، همراهی قدرت با داعی معلوم؛ موجب حصول فعل می شود.
 در نگاه رازی فعل بعد از آن که در مرحله خلق قرار گرفت، در وقوع یا عدم وقوعش، لزوما به داعی یا صارف نیازمند است. داعی و صارف مربوط به تصدیقات است. در این هنگام، انجام یا ترک فعل منوط به منفعت یا ضرر مربوط به فعل است که داعی و صارف به آن تعلق می گیرد. هم چنین آورده است:«اعلم أنه قد سبق في أول المنطق أن العلم إما تصور و إما تصديق فنقول الدواعي ليست من باب التصورات بل من باب التصديقات، فإنه ما لم يحكم الذهن باشتمال الفعل الفلاني على نفع زائد، لم يحصل الداعي إلى الفعل، و ما لم يحكم الذهن باشتمال الفعل على ضرر زائد، لم يحصل الداعي إلى الترك، فيثبت إن الدواعي و الصوارف من باب التصديقات لا من باب التصورات.» <ref>همان، ج‏3 ، ص 13</ref>
@@ خط ۳۸: / خط ۳۹: @@
 : یکی دیگر از شواهد متقن اختیار گرایی فخر رازی، ادعای وی به وجود قصد و اختیار در فاعل انسانی است به این معنا که انسان به واسطه  قصد و اختیار افعال خود را انجام می دهد. وی در مباحث مربوط به ادراکات، زیر عنوان مقدمه، مباحثی را  بیان و در ادامه به این بحث اشاره می کند و می نویسد:«في بيان أن ذلك الشي‏ء الواحد الذي هو المدرك، يجب أن يكون بعينه هو الفاعل لجميع الأفعال و الدليل عليه أن الإنسان إنما يفعل بالقصد و الاختيار و الفعل الاختياري معناه أنه إذا اعتقد في الشي‏ء أنه مشتمل على نفع خالص أو راجح أوجب هذا الاعتقاد حصول رغبة في ذلك الفعل، و إذا حصلت تلك الرغبة، صار القادر فاعلا. و أما إذا اعتقد أن في الفعل الفلاني مفسدة خالصة أو راجحة، أوجب ذلك الاعتقاد حصول نفرة عن ذلك الفعل و إذا حصلت تلك النفرة صار القادر ممتنعا عن الفعل... » <ref>فخر الدین رازی، المطالب العالية من العلم الالهی، پیشین،ج‏7 ، ص115</ref>
- یعنی واجب است که مدرک، فاعل تمام افعال خودش باشد، زیرا  که فقط انسان مدرک افعال خودش را با آگاهی و قصد و اختیار انجام می دهد. فعل اختیاری به این معنا است که شخص مدرک به نفع خالص یا نفع راجح فعلی که انجام می دهد، معتقد باشد. چنین اعتقادی موجب رغبت به فعل شده و بعد از ایجاد رغبت، قادر بر انجام آن می شود و اگر مدرک متوجه مفسده فعل شود، این درک موجب تنفر و ترک فعل از طرف فاعل می شود.
+یعنی واجب است که مدرک، فاعل تمام افعال خودش باشد، زیرا  که فقط انسان مدرک افعال خودش را با آگاهی و قصد و اختیار انجام می دهد. فعل اختیاری به این معنا است که شخص مدرک به نفع خالص یا نفع راجح فعلی که انجام می دهد، معتقد باشد. چنین اعتقادی موجب رغبت به فعل شده و بعد از ایجاد رغبت، قادر بر انجام آن می شود و اگر مدرک متوجه مفسده فعل شود، این درک موجب تنفر و ترک فعل از طرف فاعل می شود.
-. یکی دیگر از دلایلی که نشان می دهد فخر رازی بر فاعلیت واقعی انسان نسبت به افعالش اعتقاد جازم دارد این است که وی علاوه بر این که انسان را فاعل مختار می داند، معتقد است که پیامبر صلوات الله علیه نیز باید به مردم هشدار دهد و حتی در این هشدار مبالغه کند که در قبال فعلی که انجام می دهند، مسئول اند و اضافه می کند که بندگان در حال اختیار، قادر بر فعل خیر و شر می باشند. نوشته است:« و أيضا يبين لهم كون العبد صانعا فاعلا قادرا على الفعل و الترك و الخير و الشر و يبالغ فيه» <ref>همان، ج‏8 ، ص 117</ref>
-از این آشکار تر نمی توان عبارت دیگری دید که یک شخصیت بزرگ و مطرح اشعری بگوید  که انسان هم فاعل است و هم صانع(خلق کننده) و نیز قادر باشد بر فعل و ترک. این اوصاف مخصوص موجوداتی است که دارای عقل، شعور، اراده و اختیار باشند.
-. یکی دیگر از شواهدی که نشان می دهد فخر رازی به جبر اعتقاد ندارد، باور وی به تاثیر پذیری انسان نسبت به امر تزکیه و تعلیم است. به همین دلیل می گوید پیامبر صلوات الله علیه نمی تواند در باطن مردم تصرف و آن ها را تزکیه  کند و اگر هم بتواند، اجازه آن را ندارد چون این کار غرض هدایت اختیاری را از بین می برد. بنا بر این، مردم باید با اختیارشان راه درست را انتخاب کنند نه این که پیامبر با قهر و جبر در باطن آنان نفوذ کند و مسیر شان را به سمت اطاعت و ثواب تغییر دهد. تعلیم و تزکیه وقتی نتیجه می دهد که شخص با اراده و اختیارش پذیرای آن باشد، همان طور که قرآن می فرماید:« قَدْ أَفْلَحَ‏ مَنْ‏ زَكَّاها سوره شمس،آیه 9» یعنی هر كسی نفس خود را ( با اراده و اختیارش) پاك و تزكيه كرد، رستگار شد. این آیه به صراحت از اقدام اختیاری عباد نسبت به تزکیه نفس خویش سخن می گوید همان گونه که می تواند در مسیر خلاف تزکیه قدم بردارد و نفس خود را آلوده کند. نوشته است:«و أعلم أن الرسول لا قدرة له على التصرف في بواطن المكلفين، و بتقدير أن تحصل له هذه القدرة لكنه لا يتصرف فيها و إلا لكان ذلك الزكاء حاصلًا فيهم على سبيل الجبر لا على سبيل الإختيار»<ref>فخر الدین رازی، تفسير مفاتيح الغيب پیشین، ج‏4، 59</ref>
+. یکی دیگر از دلایلی که نشان می دهد فخر رازی بر فاعلیت واقعی انسان نسبت به افعالش اعتقاد جازم دارد این است که وی علاوه بر این که انسان را فاعل مختار می داند، معتقد است که پیامبر صلوات الله علیه نیز باید به مردم هشدار دهد و حتی در این هشدار مبالغه کند که در قبال فعلی که انجام می دهند، مسئول اند و اضافه می کند که بندگان در حال اختیار، قادر بر فعل خیر و شر می باشند. نوشته است:« و أيضا يبين لهم كون العبد صانعا فاعلا قادرا على الفعل و الترك و الخير و الشر و يبالغ فيه» <ref>همان، ج‏8 ، ص 117</ref>از این آشکار تر نمی توان عبارت دیگری دید که یک شخصیت بزرگ و مطرح اشعری بگوید  که انسان هم فاعل است و هم صانع(خلق کننده) و نیز قادر باشد بر فعل و ترک. این اوصاف مخصوص موجوداتی است که دارای عقل، شعور، اراده و اختیار باشند.
-یعنی بدان پیامبر صلوات الله علیه قدرت تصرف(اقدام به تزکیه) در باطن افراد مکلف را ندارد و اگر هم چنین قدرتی داشته باشد مجاز به این کار نیست و گرنه تزکیه به این نحو حاصل جبر است نه اختیار.
+. یکی دیگر از شواهدی که نشان می دهد فخر رازی به جبر اعتقاد ندارد، باور وی به تاثیر پذیری انسان نسبت به امر تزکیه و تعلیم است. به همین دلیل می گوید پیامبر صلوات الله علیه نمی تواند در باطن مردم تصرف و آن ها را تزکیه  کند و اگر هم بتواند، اجازه آن را ندارد چون این کار غرض هدایت اختیاری را از بین می برد. بنا بر این، مردم باید با اختیارشان راه درست را انتخاب کنند نه این که پیامبر با قهر و جبر در باطن آنان نفوذ کند و مسیر شان را به سمت اطاعت و ثواب تغییر دهد. تعلیم و تزکیه وقتی نتیجه می دهد که شخص با اراده و اختیارش پذیرای آن باشد، همان طور که قرآن می فرماید:« قَدْ أَفْلَحَ‏ مَنْ‏ زَكَّاها سوره شمس،آیه 9» یعنی هر كسی نفس خود را ( با اراده و اختیارش) پاك و تزكيه كرد، رستگار شد. این آیه به صراحت از اقدام اختیاری عباد نسبت به تزکیه نفس خویش سخن می گوید همان گونه که می تواند در مسیر خلاف تزکیه قدم بردارد و نفس خود را آلوده کند. نوشته است:«و أعلم أن الرسول لا قدرة له على التصرف في بواطن المكلفين، و بتقدير أن تحصل له هذه القدرة لكنه لا يتصرف فيها و إلا لكان ذلك الزكاء حاصلًا فيهم على سبيل الجبر لا على سبيل الإختيار»<ref>فخر الدین رازی، تفسير مفاتيح الغيب پیشین، ج‏4، 59</ref>یعنی بدان پیامبر صلوات الله علیه قدرت تصرف(اقدام به تزکیه) در باطن افراد مکلف را ندارد و اگر هم چنین قدرتی داشته باشد مجاز به این کار نیست و گرنه تزکیه به این نحو حاصل جبر است نه اختیار.
 اعتراف فخر رازی به وجود فاعل های طولی در ایجاد فعل
-فخر رازی چون سایر اشاعره در باره خلق فعل اگر چه به فاعل های طولی اعتقادی ندارد، ولی در لابلای مطالبش به صراحت این موضوع دیده می شود، با این حال او ممکن است به قصدی دیگر این مطالب را بیان کرده باشد. می نویسد:«اسباب افعال العباد اما ان تکون افعالا للعباد او لا تکون و الاول یقتضی التسلسل و هو محال و الثانی یقتضی انتهاء افعالهم الی واجب الوجود اما بواسطه او بغیر واسطه و انتهاء کل واحد من تلک المتوسطات الی سببه فإذا افعال العباد منتهیه فی سلسله الحاجه الی ذات الوجود فثبت بهذا ان افعال العباد بقضاء الله تعالی و قدره و ان الانسان مضطر فی اختیاره و انه لیس فی الوجود الا الجبر» <ref>فخر الدین رازی، المباحث المشرقیه،ص 517</ref>
+فخر رازی چون سایر اشاعره در باره خلق فعل اگر چه به فاعل های طولی اعتقادی ندارد، ولی در لابلای مطالبش به صراحت این موضوع دیده می شود، با این حال او ممکن است به قصدی دیگر این مطالب را بیان کرده باشد. می نویسد:«اسباب افعال العباد اما ان تکون افعالا للعباد او لا تکون و الاول یقتضی التسلسل و هو محال و الثانی یقتضی انتهاء افعالهم الی واجب الوجود اما بواسطه او بغیر واسطه و انتهاء کل واحد من تلک المتوسطات الی سببه فإذا افعال العباد منتهیه فی سلسله الحاجه الی ذات الوجود فثبت بهذا ان افعال العباد بقضاء الله تعالی و قدره و ان الانسان مضطر فی اختیاره و انه لیس فی الوجود الا الجبر» <ref>فخر الدین رازی، المباحث المشرقیه،ص 517</ref> یعنی افعال عباد در صورت اول یا واقعا مربوط به عباد است، پس چون به واجبی تکیه نمی کند، موجب تسلسل می شود و به محال می انجامد. در صورت دوم مقتضی است که افعال عباد به واجب الوجود تکیه کند، با واسطه یا بدون واسطه، اگر با واسطه باشد، هر یک از علل متوسط منوط به سبب خودش است و سر انجام این سلسله به واجب الوجود منتهی می شود. پس با توجه به  این برهان ثابت می شود که افعال عباد تابع قضا و قدر الهی است و انسان مجبور به اختیار است و در وجود جز جبر حاکمیت دیگری مشاهده نمی شود.
- یعنی افعال عباد در صورت اول یا واقعا مربوط به عباد است، پس چون به واجبی تکیه نمی کند، موجب تسلسل می شود و به محال می انجامد. در صورت دوم مقتضی است که افعال عباد به واجب الوجود تکیه کند، با واسطه یا بدون واسطه، اگر با واسطه باشد، هر یک از علل متوسط منوط به سبب خودش است و سر انجام این سلسله به واجب الوجود منتهی می شود. پس با توجه به  این برهان ثابت می شود که افعال عباد تابع قضا و قدر الهی است و انسان مجبور به اختیار است و در وجود جز جبر حاکمیت دیگری مشاهده نمی شود.
 فخر رازی در این جملات، به سه موضوع اشاره کرده است. در موضوع اول مطابق با سخن حکما و متکلمان به وجود سلسله علت و معلول و منتهی شدن آن به واجب اعتراف کرده است و امامیه نیز آن را قبول دارد. در موضوع دوم گفته است که انسان در اختیارش مجبور است، یعنی مجبور است که مختار باشد و این جبر فطری است نه که مجبور است که مجبور باشد.! و البته علمای امامیه نیز آن را تایید می کنند. و اما در موضوع سوم نیز می توان تفسیری از اضطرار در حال اختیار را مشاهده کرد، با این توضیح که وقتی موجودی که از راه جبر مختار شده این نوع اجبار به معنای سلب اختیار از او نیست، زیرا فهم اختیار امری فطری و بدیهی است و فخر رازی به این نکته بارها اشاره کرده است که انسان به بداهت می فهمد میان حرکات اختیاری و اضطراری تفاوت آشکاری وجود دارد، پس مجبور بودن بر اختیار، موجب سلب اختیار نخواهد شد، زیرا جمله مجبوراست که مختار باشد، با جمله مختار است که مجبور باشد تفاوت دارد! پس در حال اختیار عمل را با هر وصفی که باشد انجام می دهد. این اختیار ناشی از جبر به طور کامل منطبق با اختیار است. انسان و هم چنین سایر موجودات، تابع قانون علت و معلول بوده و خود  نیز حلقه ای از این سلسله هستند. انسان بر اختیار خود اختیار ندارد و نمی تواند مختار باشد که مختار یا مجبور باشد و گرنه می تواند در حال اختیار، بود و نبود خودش را تعیین کند. پس، او مجبور است که مختار باشد. چون علل سابقه، او را وادار به اختیار می کند. این سرنوشت هر مخلوق دارای عقل و شعور و اراده است! با این حساب جمله آخر عبارت فخر رازی که نوشته است «لیس فی الوجود الا الجبر» با این تفسیر بهتر فهم می شود که قصد وی از بیان جمله مذکور، اعتقاد به جبر به این معنا که انسان در عمل و فعلش اراده و اختیار ندارد؛(همان طور که توضیح داده شد) نیست. بنا بر این، نمی توان فخر رازی را با این نوع جملات که خود به آن تصریح دارد یا قابل تفسیر است، به جبر گرایی متهم کرد.
 با توجه به مطالب گذشته، به دست می آوریم که در واقع فخر رازی نیز چون اسلاف خویش اگر چه به خالقیت در توحید تصریح می کند، اما در تفسیر افعال اختیاری، انسان را دست بسته نمی داند و از اختیار انسان نسبت به آن چه انجام می دهد، دفاع می کند، همان طور که شواهد محکمی که به آن اشاره شد، این ادعا را گواهی می کند. با این حال در برخی از اظهار نظرهای وی می توان جبر گرایی را  برداشت کرد، ولی با توجه به مطالبی که به طور مکرر و تفصیلا بیان کرده است، رسیدن به وجه الجمع( امر بین الامرین) میان جبر و اختیار، در آرای ایشان کاملا ممکن است. علاوه، از مجموع آرای  این متکلم صاحب نام به می توان به این نتیجه رسید که تعصب در اعتقاد به توحید در خالقیت، به جبر منتهی نمی شود، زیرا همان طور که قبلا بیان شد، اشاعره روی این موضوع که خلق به معنای واقعی مختص خدا است، اتفاق نظر دارند و بر اساس توحید در خالقیت، برای انسان هیچ سهمی در خلق فعل (مگر در حد کسب) قایل نیستند و دلیل آن ها استناد به برخی از آیات الهی در این زمینه است که کاملا تصریح دارد که هستی فقط دارای یک خالق و آن خدای متعال است. همان طور که امامیه بر اساس برخی دیگر از آیات و نیز باورهای اعتقادی علاوه بر اعتقاد به توحید افعالی، در خلق و ایجاد فعل برای انسان نیز سهمی قایل هستند. بنا بر این، رسیدن به وجه جامع این دو عقیده ممکن است به این شرط که از معنا شناسی دقیق واژه خلق درکی درست داشته باشیم که مقصود از خلق چیست که اگر مقصود از خلق، معنای واقعی آن یعنی ایجاد از عدم و ابداع و اختراع باشد که البته امامیه نیز با سایر مکاتب هم عقیده اند که خلق به این معنا به خدای متعال اختصاص دارد و او را خالق واقعی می دانند. با این نگاه انسان نمی تواند خالق یا مخترع افعال باشد، بلکه او نیز چون سایر مخلوقات، افعال الهی را ابزار کسب خود قرار می دهد، همان طور که برخی از آیات الهی بر آن اشعار دارد.