جهان مالایی و تصوف: تفاوت میان نسخه‌ها

=تمرکز جمعیتی مسلمانان=

=عوامل گسترش اسلام=

تاریخ دقیق ورود اسلام به مجمع الجزایر مالایی، و خاست‌گاه مسلمانانی که اسلام را به این بخش از جهان آوردند، به خوبی روشن نیست و دربارۀ هر دو موضوع نظریه‌های گوناگونی وجود دارد، اما در این نکته که رابطۀ مستقیمی میان بازرگانی و گسترش اسلام در این منطقه وجود داشته است، تردیدی نیست و چنین به نظر می‌رسد که در این میان بازرگانان مسلمان هندی و چینی که در تجارت بین‌المللی ادویه و کالاهای دیگر دست داشتند، نقش مهمی در ورود اسلام به این منطقه ایفا کرده‌اند.

منابع چینی زمان نخستین‌ استقرار اعراب و دیگر مسلمانان در ساحل غربی سوماترا را در حدود سال ۵۴ق/۶۷۴م ذکر کرده‌اند.  

مهم‌ترین مراکز تعلیمی و تبلیغی اسلام همچون پاسای، مالاکا و آچه مراکز مهم بازرگانی بین‌المللی نیز بودند.

گرچه وجود مراکز استقرار مسلمانان از حدود سدۀ ۱ق/۷م در جهان مالایی محتمل است، اما هیچ نشانه‌ای از فعالیت تبلیغی مسلمانان تا حدود اواخر سدۀ ۷ق/۱۳م وجود ندارد، فعالیتی که‌ به‌طور مداوم در سده‌های بعد ادامه یافت و به دورۀ طلاییِ رشد و شکوفایی فعالیت‌های عقلانی و معنوی مسلمانان مالایی در سده‌های ۱۱-۱۲ق/۱۷-۱۸م انجامید.  

چنان‌که از زندگی و آثار صوفیان و عالمان مالایی همچون حمزۀ فنصوری (د پس از ۱۰۱۰ق/۱۶۰۱م)، شمس‌الدین سوماترایی (د ۱۰۴۰ق/۱۶۳۰م)، و عبدالرئوف سینگکیلی (د ۱۱۴۰ق/۱۷۲۸م) می‌توان دریافت، تصوف در طول این دوره آشکارا نقش اصلی و مؤثری را در بستر دینی، معنوی و عقلانی جهان مالایی ایفا کرده است.  

بر اساس روایت‌های تاریخی مالایی و جاوه‌ای، صوفیان سهم بزرگی در رواج اسلام در جهان مالایی داشته‌اند.

در سجاره ملایو (سال‌نامۀ مالایی) و حکایت راجه ـ راجه پاسای (تواریخ پاسای) آمده است که در سدۀ ۷ق/۱۳م، شریف مکه فردی به نام شیخ اسماعیل را برای تبلیغ اسلام به سوماترا فرستاد.  

شیخ اسماعیل و مرید او سلطان محمد مَعَبْری که تاج و تخت خود را برای زندگی به شیوۀ صوفیانه ترک گفت، موفق شدند مردم پِرلاک و سوماترا را به اسلام درآورند.  

حاکم سومادرا، مِره سیلو (د ۶۹۶ق/۱۲۹۷م) نیز اسلام را پذیرفت و لقب ملک الصالح یافت.

برخی از محققان بر آن‌اند که اسلام تا هنگام ظهور طریقه‌های صوفیه در این منطقه پا نگرفت و فعالیت‌های تبلیغی چشم‌گیر مسلمانان در جهان مالایـی ــ که از سدۀ ۷ق ثبت شده است ــ پیوند نزدیکی با کوشش‌های تبلیغی صوفیان دارد. برخی نیز معتقدند که تصوف هم‌زمان با ورود اسلام به این منطقه وارد شده است.

وان مُهد شَغیر عبدالله، محقق و گردآورندۀ نسخ خطی مالایـی نیز بر آن است که شیخ عبدالله عارف ــ مبلّغی که در سدۀ ۶ق/۱۲م اسلام را به سوماترا آورد ــ نویسندۀ کهن‌ترین نسخۀ خطیِ شناخته شده دربارۀ اسلام در جهان مالایی، به نام بحر اللاهوت است. این کتاب اثری است مربوط به مابعدالطبیعه که ترجمه‌ای به زبان مالایی نیز دارد.

از دیدگاه بسیاری از محققان، تصوف بیش از هر عامل دیگری پذیرش اسلام را برای مالایی‌ها آسان کرد، زیرا به گرایش‌های روحی و معنوی آنان ــ که اساساً به امور روحانی متمایل‌اند ــ پاسخی شایسته می‌داد.  

به علاوه، روی‌کرد صوفیان در دعوت مالایی‌ها به اسلام چنان بود که از آنان نمی‌خواست یک‌باره اعتقادات دینیِ موجود و جهان‌بینی هندویی ـ بودایی خویش را رها کنند، بلکه در عوض می‌کوشید تا این باورها را در زمینۀ تعالیم دینی و معنوی اسلام دوباره تفسیر کند.  

نیروهای معنوی یا کرامات صوفیان، همچون شفا بخشیدن به بیماران نیز نقش مؤثری در گرویدن مالایی‌ها به اسلام به‌طور کلی، و به تصوف‌ به‌طور خاص ایفا می‌کرد.

به سبب فعالیت تبلیغیِ صوفیان، بسیاری از مالایی‌ها نه تنها به اسلام روی آوردند، بلکه به عضویت یکی از طریقه‌های متعدد صوفیه نیز درآمدند.  

برخی از آیین‌های تصوف همچون «راتب»، قرائت قصیده یا سروده‌هایی در مدح پیامبر اکرم (ص)، و نشید یا خواندن اشعاری در ستایش خداوند به صورت عامیانۀ آن، نیز به‌تدریج به‌صورت بخشی از فرهنگ عامۀ مردم درآمد.  

=آیین‌های طریقه‌های صوفی=

طریقه‌های صوفیۀ مالایی الگوهای هدایت معنوی و سازماندهی درونی شبیه به دیگر طریقه‌های موجود در نقاط مختلف جهان اسلام دارند.

در رأسِ طریقه شیخی است که ادارۀ کامل امور طریقه در تمام نقاط این منطقه بر عهدۀ اوست، و وی معمولاً برجسته‌ترین مریدان خود را به عنوان خلفای خویش برای نظارت بر امور دیگر مریدان متعددش، به‌ویژه در نقاط دوردست، منصوب می‌کند.  

از شیخ صوفی انتظار می‌رود که دارای ژرف‌بینی معنوی و دانشی جامع دربارۀ اصول دین، فقه و مبانی و آداب صوفیه باشد.

بسیاری از شاه‌زادگان ریائو نیز نقشبندی بودند و در مدتی طولانی در تاریخ این پادشاهی، رهبریِ معنوی و دنیوی در شخص واحدی گرد آمده بود.

وابستگی به چند طریقه نیز در میان صوفیان مالایی امری رایج است، هر چند که ممکن است برخی از آنان فقط به یک طریقه وابسته باشند.

برای عضویت در یک طریقه و تشرف به آن، سالک باید پیش از آن آزمون‌های معینی را برای سنجش میزان عزم معنوی، توانایی‌ها و آمادگی‌اش برای تسلیم به ارادۀ شیخ یا راهنمای آینده‌اش پشت سر بگذارد.  

وی باید دوره‌های تنهایی و گوشه‌نشینی لازم (خلوت) برای پرداختن به ذکر و متمرکز نمودن توجهش بر یاد خدا، و روزه‌داری به منظور غلبه بر خواسته‌ها و تمایلات نفسانی را طی کند و تنها پس از گذراندن چنین آموزش‌هایی ــ که برای هر فرد به تناسب میزان پیشرفت و عملش متفاوت است ــ به طریقه‌ای مشرف می‌شود و عضوی از آن می‌گردد و اجازه می‌یابد که در گردهمایی‌های معنوی آن حاضر شود و آیین‌های خاص آن را اجرا کند.

در طریقه‌های قادریه و نقشبندیه، شیخ اندکی پیش از بیعت مرید با او، اعمال و آداب معنوی‌ای را که مرید باید از آن پس انجام دهد، همراه با چگونگی آنها به او می‌آموزد.

در برخی طریقه‌ها نمادگرایی حروف الفبا در تعیین مقدار برخی اعمال معنوی که شیخ آنها را به مریدان توصیه می‌کند، نقش دارد.  

برای نمونه، در انتخاب یک اسم از میان ۹۹ اسم متبارک خداوند که مرید باید در ورد خود بر آن متمرکز شود و مراقبه کند، محاسبات عددی خاصی با در نظر گرفتن ارزش عددی حروف نام مرید و نام مادرش صورت می‌گیرد، تا مناسب‌ترین اسم خداوند برای او انتخاب شود.

طریقه‌های مالایی ــ همچون طریقه‌های دیگر سرزمین‌های اسلامی ــ علاوه بر ذکر و ورد که سالک‌ به‌طور روزانه و به تنهایی ادا می‌کند، آیین‌ها و مراسم جمعی گوناگونی نیز دارند که‌ به‌طور دوره‌ای برگذار می‌شوند.

یکی از آیین‌ها ذکر هفتگی است که اغلب در خانۀ شیخ یا در مسجدی مناسب، در شب‌های پنجشنبه یا جمعه، پس از نماز گزارده می‌شود.  

یکی از شناخته‌شده‌ترین ذکرهای هفتگی در جهان مالایی، ذکر نقشبندی است که «خَتَّم تَوَجُّه» نامیده می‌شود و در روزهای جمعه پس از نمازهای عصر، عشا و صبح ادا می‌گردد.

گردهمایی ماهانه در منزل شیخ نیز مراسم دیگری است که در آن ذکر خاص طریقه برگذار می‌شود. گاه ذکرهای جمعی با همراهی موسیقی صورت می‌پذیرد، مانند آیین‌هایی که در دو طریقۀ رفاعیه و شاذلیه معمول است.

«راتب» نیز از جمله آیین‌های دوره‌ای شبیه به ذکر است، اما با قرائت شعرهایی از نوع قصیده و «نشید» (سروده‌هایی در ستایش خداوند) همراه است.  

راتب‌ها انواع گوناگونی دارند که هر یک از آنها به ولیِ خاصی باز می‌گردد که راتب به نام او نامیده شـده است.  

همۀ این راتب‌ها را می‌توان به‌صورت فردی یا جمعی اجرا کرد و همۀ مسلمانان می‌توانند در آنها شرکت کنند.

نمونۀ دیگری از آیین‌های جمعی که صوفیان مالایی برگذار می‌کنند، «حول» یا مراسم بزرگداشت سالانۀ بنیان‌گذار طریقه است.  

در این آیین، بسیاری از اعضای طریقه از دور و نزدیک سفر می‌کنند و در مکان خاصی که اغلب محل زندگی شیخ است، گرد می‌آیند.  

آثار صوفیان برجستۀ مالایی همچون حمزۀ فنصوری، شمس‌الدین سوماترایی، عبدالرئوف سینگکیلی و یوسف مَقَصَّری (د ۱۱۱۰ق)، در سدۀ ۱۱ق/۱۷م آغازگر تاریخ فعالیت‌های عقلانی و ادب اسلامی مالایی، و معرف برخی از مهم‌ترین و عمیق‌ترین آثار در زمینۀ اندیشۀ اسلامی به زبان مالایی است.

حمزۀ فنصوری که در آچه، در شمال سوماترا می‌زیست، صوفی واصلی از طریقۀ قادریه بود.

وی تحصیلات کاملی داشت و آثار بسیاری از اندیشمندان مسلمان همچون ابوحامد محمد غزالی (د ۵۰۵ق/۱۱۱۱م)، ابن عربی (د ۶۳۸ق/۱۲۴۰م)، عبدالکریم جیلی (د ۸۳۲ق/۱۴۲۹م) و عبدالرحمان جامی (د ۸۹۷ ق/ ۱۴۹۱م) را به خوبی می‌شناخت.  

وی سفرهای بسیاری کرده بود و زبان‌های فارسی و عربی را نیز به خوبی می‌دانست.  

نوشته‌های او به نثر فاخر و نظم زیبا کهن‌ترین آثار پرحجم به زبان مالایی به شمار می‌روند.

از جمله آثار مشهور و در دسترس فنصوری، ۳ اثر او به نثر، یعنی اسرار العارفین، شراب العاشقین و المنتهی، و نیز مجموعه‌ای از اشعار او ست.<ref>آزرا، عظیمردی، ج۱، ص۲۱۷- ۲۱۸، «تعلیم و تربیت، شریعت و عرفان: ساخت واقعیت‌های اجتماعی»، تمدن اسلامی در سرزمین‌های مالایی، به کوشش تائب عثمان و دیگران، ترجمۀ محمدجواد ناطق‌پور و دیگران، تهران، ۱۳۸۰ش. </ref>

وی یکی از اندیشمندان برجسته و تأثیرگذار مالایی بود که آثارش مجموعۀ اصطلاحات عقلانی جدیدی را به وجود آورد و بحث و گفت‌وگو دربارۀ موضوعات عمیق مابعدالطبیعی به زبان مالایی را ممکن ساخت.

شمس‌الدین سوماترایی برجسته‌ترین و تأثیرگذارترین پیرو حمزۀ فنصوری بود.  

وی که شیخ‌الاسلامِ پادشاهی آچه، و مرشدِ معنوی اسکندر موده (د ۱۰۲۶ق/۱۶۱۷م)، سلطان زمان خود بود، آثاری در پیِ خط فکری فنصوری به وجود آورد و از این‌رو، به عنوان بزرگ‌ترین مفسر آثار فنصوری شناخته می‌شود.  

این اصل اعتقادی عرفانی به گستردگی در جهان مالایی شناخته شده است و آموزش داده می‌شود.

نورالدین رانیری (د ۱۰۷۶ق/۱۶۶۵م) که از صوفیان مالایی از طریقۀ رفاعیه بود و خاست‌گاهی حضرمی ـ هندی داشت، تنها به مدت ۷ سال در سرزمین‌های مالایی ساکن بود، اما جای‌گاه پرنفوذی در دربار سلطان وقت، اسکندر ثانی به دست آورد.  

وی نویسنده‌ای پرکار بود و چندین اثر مهم به زبان مالایی نوشت که از جمله آثار ماندگار و تأثیرگذار در جهان مالایی به شمار می‌روند.  

اثر کوچک دیگرِ او صراط المستقیم است که در آن موضوعات عملی عبادات، ازدواج، طلاق و... مورد بحث قرار گرفته است و همچنان در مدرسه‌های علمیه در مالزی و اندونزی امروز تدریس می‌شود.

عبدالرئوف سینگکیلی که از دیگر صوفیان نام‌دار مالایی است، نیز اشاعه دهندۀ طریقۀ پررهرو شطاریه در جهان مالایی است. وی همچنین نخستین کسی است که ترجمه و تفسیری از کل قرآن به زبان مالایی تدوین کرد.  

ترجمان المستفید وی که مبتنی بر تفسیر الجلالین است، به مدت ۳۰۰ سال تنها ترجمه و تفسیر مالایی قـرآن بود و نقش مهمـی در گسترش اصطلاحـات ثبت شدۀ دینی اسلامی به زبان مالایی داشت و سرمشقی برای درک زبان و معنای قرآن توسط مالایی‌ها به شمار می‌آمد.

دیگر صوفیان برجستۀ مالایی که شایان ذکرند، عبارت‌اند از: ۱. عبدالصمد پالمبانی (د ۱۱۹۰ق/۱۷۷۶م) (ه‌ م)، که بخش‌هایی از احیاء علوم‌الدین غزالی را به زبان مالایی ترجمه کرد، بر آن تفسیر نوشت و اثر خود را سیر السالکین نامید؛ ۲. داوود بن عبدالله پَتَنی (د ح۱۲۶۶ق/۱۸۵۰م) که او نیز بخش‌هایی از احیاء علوم را ترجمه و تفسیر کرد؛ ۳. کماس فخرالدین پالمبانی که اثری با نام المختصر نوشت که ترجمۀ خلاصه‌ای از رسالة فی التوحید ولی الرسلان دمشقی دربارۀ توحید الاهی است.  

در سدۀ ۲۰م نیز دو تن از نویسندگانی که تحت تأثیر تصوف بودند، همکا، نویسندۀ اندونزیایی، و امیر حمزۀ شاعر شایان ذکرند.

{{پانویس}}