سهل تستری: تفاوت میان نسخه‌ها

حوادث زندگی سهل به‌طور دقیق روشن نیست. وی در ۲۰۳ در تستر (شوشتر) به‌دنیا آمد.

او در شش هفت سالگی قرآن را از حفظ کرد و نزد دایی‌اش محمد بن سوّار، که از مشایخ [[بصره]] بود، تعلیم دید و با تصوف آشنا شد. محمد بن سوار اولین شیخی بود که به سهل خرقه پوشاند و ذکر «اللّه شاهدی» را به او داد. در ۲۱۶، تستری عازم بصره شد تا برای مسائل نظری خود پاسخی بیابد، اما علمای بصره نتوانستند پاسخگوی مسائل وی باشند. وی سپس به عبّادان (آبادان) رفت و در رباطی با شیخی به نام ابوحبیب حمزة بن عبداللّه عبّادانی دیدار کرد و پاسخ سؤالات خود را نزد او یافت. در همان ایامِ سکونت در عبّادان بود که تجربه‌ای عرفانی از سر گذراند و به گفتۀ خودش اسم اعظم خداوند (اللّه) را با نور سبز از شرق تا غرب بر پهنه آسمان دید. [۳][۴][۵]

پس از آن به تستر بازگشت و در ۲۱۹ از آن‌جا به [[کوفه]] و سپس به قصد [[حج]] به مکه رفت و هنگام خروج از آن‌جا با [[ذوالنون المصری|ذوالنون مصری]] ملاقات کرد. [۶][۷]البته گفته شده است که برای دیدن ذوالنون به مصر سفر کرد. [[شهاب‌الدین سهروردی]] [۸] نیز نوشته است که میراث فلسفه فیثاغوری از ذوالنون به تستری رسید. سهل پس از دیدار با ذوالنون، بالغ بر بیست سال از عمر خویش را به ریاضت‌های سخت، خصوصا" روزه‌های طولانی، پرداخت. [۹]شاید به همین سبب است که هجویری [۱۰] [[طریقت]] او را «[[اجتهاد]] و مجاهدت نفس و ریاضت» دانسته است. مقارن مرگ ذوالنون در ۲۴۵، سهل نشر آرا و تعالیم خود را آغاز کرد. [۱۱]وی تا ۲۶۳ در تستر بود و به تعلیم و تربیت شاگردان خود می‌پرداخت.

در این دوره [[صفاریان]] و [[زنگیان]] بر خلیفه عباسی خروج کردند و ناآرامی‌های سیاسی و اجتماعی زیادی پدید آوردند. آوازۀ معنوی تستری در این زمان چنان بر سر زبان‌ها افتاده بود که صفاریان بعد از شکست از سپاه خلیفه، او را به اردوگاه خود فراخواندند تا یعقوب‌لیث را، که در بستر بیماری بود، با دعا درمان کند. [۱۲][۱۳]پس از این او را، ظاهرآ به‌سبب اعتقاداتش، از تستر بیرون کردند. [۱۴][۱۵]این احتمال نیز وجود دارد که او خود از زادگاهش بیرون رفته باشد. [۱۶]اما چون پس از این او در [[بصره]] بوده، ممکن است به دلیل حوادث سیاسی و اجتماعی آن دوره و جاذبه علمی بصره به آن‌جا مهاجرت کرده باشد.

تستری شاگردان متعددی داشت که به گفتۀ مکی [۱۹] آنان را «اخوان» و به گفتۀ هجویری [۲۰] آنان را «سهلیه» می‌خواندند. بعضی از آنان دورۀ کوتاهی شاگرد او بودند، از جمله حلّاج، [[ابویعقوب سوسی]]، ابن‌جلّی، [[ابوعبداللّه صُبَیحی]] و ابوعبدالرحیم اصطخری. [۲۱][۲۲][۲۳][۲۴][۲۵]برخی دیگر مدت بیشتری شاگرد او بودند، همچون [[ابومحمد بربهاری]]، و ابومحمد جُرَیری، ابوالحسن‌ بن علی بن مزیِّن، ابوبکر سجزی، عمر بن واصل عنبری، و [[احمد بن محمد بن سالم بصری]]. [۲۶][۲۷][۲۸][۲۹]افزون بر این، محمد بن سالم (متوفی ۲۹۷) سی یا شصت سال خادم وی بود. [۳۰]سهل در تربیت شاگردان خود نهایت دقت را می‌کرد و برای آنان آدابی در نظر گرفته بود.

طریقت وی مبتنی بر هفت اصل بود: تمسک به [[قرآن]]، اقتدا به پیامبر خدا، خوردن حلال، بی‌آزاری، دوری از گناه، توبه و ادای حقوق. [۳۱][۳۲]از جمله دستورهای سلوکی او به مریدانش این بود که برای علاج شهوت آب زیاد بنوشند و برای آن‌که در عبادات دچار ضعف نگردند جمعه‌ ها گوشت بخورند. همچنین وی بر نظافت سالکان تأکید بسیار داشت.

گفته شده است [۳۳] حیوانات وحشی به خانۀ سهل می‌آمدند و او به آنها غذا می‌داد و شاید از همین‌رو، سهل کسانی را که از درندگان می‌ترسیدند از مصاحبت با خود منع کرده بود. به گفتۀ قشیری [۳۴] خودِ سرّاج خانۀ سهل را در تستر دیده است که مردم به آن «بیتُ السِباع» می‌گفتند.

قبر سهل تا قرن‌ها در بصره باقی بوده است. [[ابن‌بطوطه]] [۳۸] در قرن هشتم آن را زیارت کرده و نوشته است که در فاصلۀ بین اُبُلَّه و بصره عبادت‌خانه او قرار دارد و مسافران کشتی‌ها که به محاذات این محل می‌رسند به دعا می‌پردازند و تبرکا" از آب آن می‌نوشند.

آرا و تفکر تستری با تفسیر آیات قرآن درآمیخته است. او [۳۹] با این‌که قرآن را دارای چهار لایه متمایز دانسته شده است: ظاهر (تلاوت)، باطن (فهم)، حدّ (حلال و حرام)، و مَطلَع یا مُطَّلِع (اِشرافِ قلب بر مقصود آیه)؛ اما توجه خود را بیش‌تر به لایۀ ظاهر و باطن آیات معطوف ساخته است. به همین دلیل آراء اساسی وی را باید در بین تفاسیر ظاهری و باطنی او جستجو کرد.

به اعتقاد سهل، در ازل نوری از خدا صادر شد و به صورت نور حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم پدیدار گشت. این نور نمونه اعلای انسانی کیهانی است که هزاران هزار سال خداوند را عبادت کرده است [۴۰] [۴۱]پس از آن خدا [[آدم]] را از نور آن حضرت آفرید [۴۲][۴۳] و سرّ خود را در نَفْس ذریّه آدم قرار داد و ذریّات از طریق این سرّ به وحدانیت و ربوبیت خدا اعتراف کردند و با او «میثاق [[توحید]]» بستند. [۴۴][۴۵]سپس دنیا خلق شد و انسان‌ها بر روی زمین پای نهادند. با خلقت دنیا، حضرت محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله، که به صورت نور ازلی بود، از گِلِ آدم آفریده شد و آن نور در قلب حضرت قرار گرفت. [۴۶][۴۷]بنابراین، قلب ایشان منبع نور الهی و توحید شد و در آیات قرآن تبلور یافت. ظاهرآ در میان صوفیه، تستری نخستین کسی است که به نظریه نور محمد صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم قائل بوده است. [۴۸]

به نظر تستری مؤمنان با تمسک به قرآن و پیروی از [[سنّت]] [[پیامبر]]، به درک وجود لایتناهی می‌رسند و از این طریق برای سرّ نفس آنان «نورالیقین» حاصل می‌شود. [۴۹][۵۰]

تستری نورالیقین را دارای سه درجه «مکاشفه، معاینه و مشاهده» دانسته و برای توضیح آن به احوال سه تن از پیامبران اشاره کرده است. به نظر وی، [[موسی|موسی علیه‌السلام]] در کوه طور فقط به مکاشفه رسید و [[ابراهیم|ابراهیم علیه‌السلام]]، آنجا که از خدا اطمینان قلب خواست، فقط به معاینه رسید. اما [[پیامبر اسلام]]، ضمن آن‌که در ازل، هزاران هزار سال خدا را عبادت کرد و به هر سه درجه یقین دست یافت، در شب [[معراج]] نیز خداوند را «مشاهده» کرد. [۵۱][۵۲][۵۳][۵۴][۵۵]

مؤمنان نیز برای پیمودن درجات یقین و رسیدن به درجۀ مشاهده باید به ذکر خدا مشغول شوند، زیرا مشاهده، لُبِ لُبابِ ذکر است. به عبارت دیگر، ذکر یادآوری میثاق توحید است که در ازل بین خدا و ذریّۀ آدم بسته شده است و مؤمنان از طریق آن می‌توانند به مشاهده توحید دست یابند. [۵۶]اصل عبادت مؤمنان و توکل آنان به خدا، اقرار به توحید است و حتی مُلک و دارایی آنان نیز همان توحیدی است که خداوند به آنان داده است. [۵۷][۵۸]بنابراین، مؤمنان باید از قرآن و سنّت پیامبر پیروی کنند، زیرا دل پیامبر منبع توحید است و در قرآن و سنّت وی تبلور یافته است.

به نظر او، [۵۹][۶۰] در نفس مؤمن دو قوۀ متعارض نهاده شده است: قوۀ دل یا «نفس‌الروح»، که به سوی خدا دعوت می‌کند؛ و نفس امّاره یا «نفس‌الطبع»، که به پلیدی امر می‌کند. تستری [۶۱] ذیل آیۀ «اللّه‌ یَتَوفَّی الْاَنفُسَ حینَ مَوتِها و الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها»، [۶۲] ضمن اشاره به سه معنای «توفّی» (مرگ، خواب و بالا بردن)، به توضیح دو قوۀ مزبور پرداخته است. به نظر وی، نفس‌الروح دارای لطیفه‌ای نورانی و نفس‌الطبع دارای لطیفه‌ای غیرنورانی است. هنگام مرگ، خداوند لطیفۀ نفس‌الروح را از لطیفۀ نفس‌الطبع جدا می‌کند و باز می‌ستاند و هنگام خواب لطیفۀ نفس‌الطبع را از لطیفۀ نفس‌الروح جدا می‌کند و باز به آن برمی‌گرداند. این دو لطیفه هر یک به چیزی وابسته است. لطیفۀ نفس‌الطبع به خوردن و آشامیدن و لذت بردن و لطیفۀ نفس‌الروح به ذکر وابسته است. همچنین [۶۳] تأکید می‌کند که در روز میثاق تنها نفس‌الروح حضور داشت و لذا خطاب خداوند با ذرّیات از طریق نفس‌الروح بود، اما در روز قیامت نفس‌الروح و نفس‌الطبع به هم متصل‌اند و به لقای حق خواهند رسید. [۶۴][۶۵]

به نظر تستری [۶۶] در روز قیامت تنها مؤمنان حقیقی یا اولیاءاللّه به لقای حق می‌رسند. آنان اهل فهم قرآن‌اند و باطن آن را می‌دانند. بر همین اساس، عالمان به سه گروه تقسیم می‌شوند:

همچنین سهل [۶۸] مکاشفان علوم را سه دسته دانسته است: ربانیان، نورانیان و ذاتیان. وی بر طبق این تقسیم‌بندی و بدون احتساب علوم اکتسابی، علوم را به چهار طبقه تقسیم کرده است: وحی، تجلّی، عندی (جبلّی)، و لدنّی.

تستری ضمن آن‌که تجلی را بر سه قسم تجلی ذات، تجلی صفاتِ ذات و تجلی حکم ذات دانسته، [۶۹] گفته است که موضوع تجلی مربوط به روز قیامت است که خداوند در آن روز بر مؤمنان تجلی می‌کند و با لقای خود پاداش توحید آنها را می‌دهد. [۷۰][۷۱][۷۲]

== تفسیر القرآن الحکیم ==

صورت دوم مجموعه اقوال تفسیری تستری است (تقریبآ هزار قول)، که سلمی آنها را در حقائق التفسیر و زیادات حقائق‌التفسیر گرد آورده کرده است. ظاهرا" متن تفسیر را در ۲۸۹، برخی مریدان تستری که به بغداد رفتند، از جمله عمر بن واصل و ابوبکر سجزی، تدوین کرده‌اند. اصالت این اثر همواره محل بحث بوده است. ماسینیون آن را اثری ساختگی خوانده، آربری آن را قدیم‌ترین تفسیر قرآنِ به‌جا مانده از صوفیه و مقدمۀ آثار عمیق و مهم بعدی دانسته است.

== ساختار متن ==

== مجموعۀ خطی کوپریلی ۷۲۷==

این مجموعه در کتابخانۀ کوپریلی [[ترکیه]] است و شامل سه رساله است: کلام سهل‌ بن عبداللّه، که مجموعه‌ای از اقوال تستری دربارۀ مسائل عرفانی است؛ کتاب الشرح و البیان لما اشکل من کلام سهل و کتاب المعارضة و الرد علی اهل الفرق و اهل الدعاوی فی الاحوال، هر دو شامل اقوال دشوار تستری، که توضیحات فردی به نام عبدالرحمان صَقَلی به آنها ضمیمه شده است. به نظر می‌رسد که این مجموعه را احمد بن سالم تدوین کرده و سپس صَقَلی بر آن توضیح نوشته است. تونچ در ۱۳۴۹ش/۱۹۷۰ رسالۀ سوم را تصحیح و همراه ترجمۀ آلمانی آن چاپ کرد. م.ک. جعفر نیز در ۱۳۵۹ش/۱۹۸۰ آن را در [[قاهره]] منتشر نمود.

== لطائف‌القصص ==

== رسالة فی الحروف (چاپ جعفر در من تراث الصوفی، قاهره ۱۳۲۶ش/۱۹۴۷)==

== رسالة المنهیات ==

== رسالة فی الحکمة و التصوف ==

== آثار با اصالت ==

۱۲. ↑ ابونعیم اصفهانی، حلیةالاولیاء و طبقات الاصفیاء، ج۱۰، ص۲۱۰، قاهره ۱۳۵۱ـ۱۳۵۷/ ۱۹۳۲ـ۱۹۳۹.

۶۲. ↑ زُمَر/سوره۳۹، آیه۴۲.  

برگرفته از دانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «سهل بن عبدالله تستری»، شماره۵۹۷۱.  

[[رده:تصوف]]