عبادت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عبادت''' به معنى «خضوع» است. آن‌گونه که طبری در تفسیر «جامع البیان» مى‌گوید: اصل عبودیت «که به نظر او شامل عبادت نیز مى‌شود» نزد همه عرب به معنى ذلت و خاکسارى است. <ref>طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱،ص۱۶۱. </ref>

قرطبى نیز مى‌گوید: «اصل عبادت خضوع است» <ref>قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ۲۲۵. </ref><ref>طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱،ص ۶۱. </ref><ref>فیومی، احمد بن محد، المصباح المنیر، ج۲، ص ۱۴۲.</ref><ref>طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین، ج۳، ص۱۰۵. </ref>لازم به ذکر است برخى از منابع یاد شده به جاى «خضوع» لفظ «ذلت» آورده‌اند، که نزدیک به خضوع است. یا «نهایت خضوع» است.<ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، واژه «عبد»، ص۳۱۹. </ref><ref>معجم الفروق اللغویه، ۳۴۹. </ref><ref>لسان العرب، ج۳، ص ۲۷۲. </ref>

== نهایت خضوع ==

همان معناى اصلى، یعنى خضوع یا نهایت خضوع. این معنا مورد قبول اکثر واژه شناسان است.<ref>فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ج۲، ص ۱۴۲.</ref><ref>اقرب الموارد، ج۲، ص ۷۳۶.</ref><ref>مفتاح الفلاح، ص ۲۸۷.</ref>همان طور که گفته شد اکثر کتاب‌هاى لغت و بسیارى از کتاب‌هاى تفسیر همین معنا را مورد تأیید قرار داده‌اند.

== اطاعت و فرمانبرداری ==

اطاعت و فرمانبرداری<ref>زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۳۳۰. </ref><ref>لسان العرب، ج۳، ص ۲۷۳. </ref><ref>صحاح، ج۲، ص ۵۰۲.</ref><ref>قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۷، ص۵۶. </ref>برخى نیز «عبادت» را «اطاعت خاشعانه» دانسته‌اند <ref>لسان العرب، ج ۳، ص ۲۷۳. </ref>

== معانی متعدد به تناسب موارد ==

== عمل مقرون به قصد قربت ==

نظریه چهارم، یعنى عملى که با قصد قربت و جهت‌گیرى الاهى باشد، مورد قبول اکثر عالمان فقه و اصول<ref>تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۱۱. </ref><ref>الحدائق الناضره، ج۲، ص ۱۷۷. </ref><ref>نهایة الافکار، ج۱، ص ۱۸۳.</ref><ref>فوائد الاصول، ج ۱، ص ۱۲۸.</ref><ref>محاضرات فى اصول الفقه، ج۲، ص ۱۸۴.</ref> و برخى دیگر است. خاطر نشان مى‌شود، مقصود اکثر عالمان [[فقه]] و [[اصول]] از این تعریف، عبادتى است که در اسلام مطرح است، نه دقیقا بیان معناى لغوى آن (چنان که در متن توضیح داده شده است)به نظر مى‌رسد این معنا نزدیک‌ترین معنا به مفهوم عبادت باشد، با این توضیح که، بنابر اینکه مفهوم اصلى عبادت خضوع و خشوع باشد، منظور از آن خضوعى است که همراه با نوعى «تقدیس» مقصود از «تقدیس» هرگونه تقدیسى نیست (مثل تقدیس [[امام]] یا [[پیغمبر|پیامبر]]»، بلکه مقصود قداستى است که جنبه الوهیت و ربوبیت داشته باشد. باشد، یعنى خضوعى که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود اعم از اینکه خداى حقیقى باشد یا پندارى و اعم از اینکه رب مطلق باشد یا رب النوع و ... انجام شود. این تفسیر از عبادت را «علامه بلاغى»<ref>علامه بلاغی، آلاء الرحمان، ذیل آیه ایاک نعبد</ref> و همچنین «شهید مطهری»<ref>مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص ۲۰۵.</ref>، بیان کرده است مرحوم حاج مصطفى خمینى نیز در تفسیر خود آن را به ‌عنوان «وضع تعینى» (و نه تعیینى» براى عبادت تأیید مى‌کند. زیرا اگر خشوع توأم با تقدیس (به مفهومى که بیان شد) نباشد، مثلا در برابر انسانى بدون اعتقاد به ربوبیت خضوع کند، مصداق «ادب» و احترام است، نه «عبادت». شاید مقصود برخى اهل لغت و تفسیر که عبادت را به مفهوم «نهایت خضوع»<ref>لسان العرب، ج۳، ص ۲۷۳.</ref><ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۱۹. </ref> یا «اطاعت خاشعانه» <ref>لسان العرب، ۳ / ۲۷۳.</ref> دانسته‌اند نیز همین معنا باشد. لسان العرب» در یک مورد، «عبد» را به «تأله» تفسیر کرده که شاید به مفهومى که گفته شد نزدیک‌تر باشد.

این مفهوم، لااقل معناى حقیقى اولى و شایع عبادت است عبادت مى‌تواند معناى «اسم مصدرى» داشته باشد، که بدین معنا بر [[نماز]] و [[روزه]] و مانند آن اطلاق مى‌شود و مى‌تواند «مصدر متعدى» باشد که به معناى «عبادت کردن» (بجا آوردن نماز و ...» است و اگر معنایى درگیر چون خضوع، اطاعت و ... دارد، معناى حقیقى ثانوى (یا مجاز) است (که نیاز به قرینه دارد). مؤید این مطلب، سخن امام صادق علیه‌السلام درباره حقیقت عبادت است که فرمود: «نیت خوب - قصد قربت - داشتن در اطاعت، آن‌گونه که [[خدا]] دستور داده است»<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۰، ص۲۵۴. </ref>

معادل فارسى لفظ عبادت را برخى «[[بندگی]]» و «[[پرستش]]» دانسته‌اند.<ref>منتهى الارب، ج ۲، ص ۷۸۸.</ref> البته فرهنگ معین عبادت را به صورت مصدر متعدى معنا کرده است، یعنى پرستش کردن، بندگى کردن. <ref>منتخب اللغات، واژه عبادت، فرهنگ معین، ج۲، ص ۲۲۷۲.</ref> همان طور که توضیح داده شد، واژه عبادت، بر نوعى «تقدیس» دلالت دارد، در حالى که واژه «بندگى» (بدون قید) فاقد این ویژگى است، از این رو در مورد بندگى انسان‌ها نسبت به یکدیگر نیز فراوان استعمال مى‌شود، که مرادف «بردگى» و «غلامى» است لفظ «بندگى» در واقع بیشتر، معادل واژه «عبودیت» است، نه «عبادت». البته اگر از واژه «بندگى»، بندگى خاص، یعنى «بندگى خداوند» اراده شود، دلالت بر تقدیس مى‌کند، لکن چنین معنایى از لفظ «بندگى» (بدون قید) فهمیده نمى‌شود. اما کلمه «پرستش»، به مفهوم عبادت نزدیک‌تر است، زیرا مشتمل بر ویژگى «تقدیس» نیز هست. حداقل بخشى از عبادت (همان طور که امام [[روح الله موسوی خمینی|خمینى]] در تهذیب الاصول فرموده است معادل پرستیدن (مصدر متعدى) است.

واژه «عبودیت» نیز (همانند عبادت) در اصل، به نظر بسیارى از واژه‌شناسان، به مفهوم «خضوع» است.<ref>زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۳۳۰-۳۳۱. </ref><ref>الصحاح، ج ۲، ص ۵۰۲.</ref> و در استعمال متداول آن، معانى متعددى چون خضوع <ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۱۹. </ref> (که همان معناى اصلى است)، اطاعت، <ref>اقرب الموارد ج۲، ص ۳۷۳.</ref> پرستش گفته شده است. <ref>تهذیب الاصول، ج۱، ص ۱۱۱.</ref> برخى نیز «عبودیت» را مرادف با «عبادت» دانسته ‌اند.<ref>المنجد، واژه «عبد».</ref><ref>زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۳۳۰. </ref> همان طور که هر «اطاعتى» نیز عبودیت نیست (هر چند عبودیت بدون اطاعت معنا ندارد). نظر دیگر، که عبودیت را مرادف عبادت دانسته است، نیز با کاربردهاى این واژه سازگار نیست. زیرا لفظ «عبادت»، در استعمال شایع آن، نوعا درباره خدا به کار مى‌رود، البته واژه عبادت و مشتقات آن در مورد غیر خدا هم استعمال شده است، لکن یا حقیقت ثانوى است یا مجاز. <ref>لسان العرب، ج ۳، ص ۲۷۱.</ref> درحالى که لفظ «عبودیت» در مورد انسان نیز فراوان استعمال مى‌شود. در برخى دعاها آمده است «... اى کسى که یوسف را بعد از عبودیت (بردگى) پیامبر قرار دادى».<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۸۷، ص۱۹۸. </ref>

همچنین در مورد «زید» که در خدمت پیامبر بود و پدر و مادر وى او را از پیامبر خواستند، اما زید خدمت‌گزارى نزد آن حضرت را بر رفتن به نزد پدر و مادر ترجیح داد، به او گفتند: «اتختار العبودیة»، یعنى: آیا عبودیت را بر آزادى ترجیح مى‌دهى .... <ref>المصنف، ج ۶، ص ۴۶۱.</ref>

در کتاب‌هاى فقهى نیز عبودیت در مورد غلام و برده استعمال شده است. به‌عنوان مثال در کتب فقه آمده است: «و لا یجوز رد الحر الى العبودیة»، یعنى، جایز نیست انسان حر و آزاد شده را به بردگى و عبودیت برگرداند <ref>مختلف الشیعه، ج ۵، ص ۱۷۲.</ref>

به نظر مى‌رسد واژه «عبودیت» به دلیل کاربردهاى آن به مفهوم «بندگى»، «بردگى»، «مملوکیت»، «عبدیت» و مانند آن است. در کتاب بحار قضیه‌ اى را از یکى از اصحاب امام صادق علیه‌السلام نقل مى‌کند که مشتمل بر جمله‌اى است که مى‌تواند شاهدى بر مطلب فوق باشد. وى مى‌گوید: در مسافرت به مدینه همسفرى داشتم که (به دلیلى) کمر به خدمت و «عبودیت» او بستم: «.... و طنت نفسی علیه من خدمته و العبودیة له..» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۷، ص ۱۵۴. </ref> عبودیت اگر به خدا انتساب پیدا کند، شخصى به واسطه آن، عنوان «عبدالله» مى‌یابد ر روایات متعدد آمده است: بهترین نامها آن است که دلالت بر عبودیت کند مثل عبدالله و عبدالرحمان و ... <ref>کافی، ج۶، ص۱۸. </ref> و اگر به غیر خدا انتساب پیدا کند، عنوان «عبد غیر خدا» مى‌یابد. در کتاب «شرح الاسماء الحسنى» نوشته «حاج ملا هادى سبزوارى» آمده است: در شب معراج به پیامبر خطاب شد: «هر چه از سعادت‌ها که مى‌خواهى درخواست کن! پیامبر گفت: من را به عبودیت خودت منتسب کن! در این هنگام این آیه سبحان الذى اسرى بعبده... نازل شد». <ref>شرح الاسماء الحسنى، ص ۹۰.</ref>

تفاوت عبودیت با عبادت، بنابراین معنا (جدا از مسئله تقدیس)، این است که عبادت از مقوله «فعل» و عمل است که انسان انجام مى‌دهد، اما عبودیت «صفت» است که انسان به آن متصف مى‌شود. مثلا مى‌گویند: فلانى «صفت عبودیت» دارد، اما نمى‌گویند «صفت عبادت» دارد (بلکه فاعل آن است).

این در صورتى است که عبودیت به معناى «اسم مصدرى» در نظر گرفته شود، اما اگر به صورت «مصدر متعدى» لحاظ شود، به مفهوم «بندگى کردن» است، که از مقوله فعل و عمل است و اگر به همین معنا به خدا انتساب یابد (بندگى خدا کردن)، در این صورت از نظر مصداق با عبادت یکى خواهد شد. شاید کسانى که واژه عبادت و عبودیت را به یک معنا گرفته‌ اند، اولا عبودیت را «مصدر متعدى» فرض کرده‌اند و ثانیا عبودیت مقصد یعنى عبودیت خداوند را منظور کرده‌اند. در اینجا مناسب است نظر امام خمینى قدس سره درباره موضوع عبادت، که در مبحث «تعبدى و توصلى» علم اصول بیان کرده‌اند، آورده شود. ایشان مى‌گویند: «عبادت؛ واجب آن است که نیاز به قصد قربت دارد و آن بر دو قسم است. قسم اول عبادتى است که نفس عمل براى عبودیت و تقرب به خداوند تشریع شده است مثل نماز و حج که در زبان فارسى به آن «پرستش» مى‌گویند. قسم دوم عملى است که نفس عمل براى تقرب به خداوند وضع نشده است، مثل زکات و خمس. این قسم هر چند عبادت است و بدون قصد قربت امتثال نمى‌شود، اما مصداق عبودیت و پرستش نیست» .از سخنان ایشان استفاده مى‌شود که عبادت به طور کلى عبارت است از عملى که یا قصد قربت انجام شود، اما هر عبادتى پرستش خداوند نیست بلکه عملى که براى اظهار عبودیت خداوند وضع شده است پرستش است. <ref>تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۱۱.</ref>

== مشکل تر باشد ==

انجام کارها و عبادات آسان، از همه کس بر می‌آید، ولی عباداتی که دشوارتر است و همّت و اراده و رنج بیشتری لازم دارد، با ارزش تر و به کمال نزدیک تر است. قرآن، از کسانی که در دوران سختی، پیامبر خدا را یاری و پیروی کردند ستایش می کند.<ref>سوره توبه/۹، آیه۱۱۷. </ref>

امام مجتبی ـ علیه السّلام ـ با آنکه مرکب سواری داشت، ولی پیاده به سفر حج می‌رفت تا پاداش بیشتری داشته باشد. قرآن، از نماز شب خوانانی تمجید می‌کند که خود را از بستر نرم و گرم جدا کرده به نیایش و نماز می‌پردازند.<ref>سوره سجده/۳۲، آیه۱۵. </ref>

قرآن، پاداش و مقام مجاهدان بزرگ و سخت کوش را برتر دانسته و می‌فرماید: «فَضَّلَ اللَّهُ الُْمجاهِدِینَ عَلَی الْقاعِدِینَ أَجْراً عَظِیماً»<ref>سوره نساء/۴، آیه۹۵. </ref>

== مهم تر باشد ==

== اثرش پایدارتر باشد ==

علی ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: «رُتَّ یَسیرٍ اَنْمی‌ مِنْ کَثیرٍ»<ref>نهج البلاغه، وصیت ۳۱.</ref>چه بسا کارهای کم و ناچیز، که از کارهای بسیار، رشد و نمو بیشتری دارد. برخی از تألیفات و اقدامات شایسته و مراکز خدماتی به اندازه ای خیر و برکت و آثار وجودی دارد که بسیاری از آثار و نوشته‌ها و اعمال، فاقد آن است.

== در خطّ پیامبر باشد ==

== سبقت داشته باشد ==

در عبادات و کارهای نیک، سابقه ارزش دارد و پیشتازی به این گونه امور، ملاک کمال است. قرآن، به طور مکرّر، فرمانِ «سارعوا» و «سابقوا» دارد. در جایی می‌فرماید: «لا یَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَهً مِنَ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا وَ کُلاًّ وَعَدَ اللَّهُ الْحُسْنی»<ref>سوره حدید/۵۷، آیه۱۰. </ref>

از این رو، بهترین نماز، نماز اوّل وقت است و هر چه از اوّل وقت دورتر شود، فضیلتش کمتر می شود. در اذان که شعار رسمی ماست، می گوییم: «حَیَّ عَلَی الصَّلاهِ، حَیَّ الْفَلاحِ، حَیَّ عَلی خَیْر الْعَمَلِ». به سوی نماز و رستگاری و بهترین کارها بشتاب... !

== در شرایط دشوار انجام شود ==

قرآن در ستایش از مؤمنان راستین می گوید: «وَ لا یَخافُونَ لَوْمَهَ لائِمٍ»<ref>سوره مائده/۵، آیه۵۴. </ref>

در جای دیگر می‌فرماید: «الَّذِینَ یُبَلِّغُونَ رِسالاتِ اللَّهِ وَ یَخْشَوْنَهُ وَ لا یَخْشَوْنَ أَحَداً إِلاَّ اللَّهَ»<ref>سوره احزاب/۳۳، آیه۳۹. </ref>

== نشاط و دوام داشته باشد ==

بی نشاطی در عبادت، نشانه ای از نفاق است. قرآن منافقان را چنین توصیف می کند که وقتی به نماز می ایستند، نشاط ندارند.<ref>سوره نساء/۴، آیه۱۴۲. </ref>

در مقابل، نشاط بندگی، ارزش است و نیز تداوم عبادت، کمال آفرین است. در احادیث، اعمال اندکی که پیوسته و مستمر باشد، بهتر از عبادت زیاد ولی همراه با تنبلی و ملامت و رها کردن به شمار آمده است. قرآن وعده پاداش ها و بهره‌مندی های زیاد در علم و فکر و... به کسانی داده که در طریقت اسلام، پایدار باشند: «وَ أَنْ لَوِ اسْتَقامُوا عَلَی الطَّرِیقَهِ لَأَسْقَیْناهُمْ ماءً غَدَقاً»<ref>سوره جن/۷۲، ایه۱۶. </ref>

== عبادت خود را بزرگ نشمارد ==

احادیث بسیاری به این مضمون است که انسان عبادات و کارهای نیک خود را بزرگ نشمارد. خداوند در قرآن، از عبادت و تسبیح بسیار فرشتگان و ذکر دائمی آنان یاد می کند.<ref>سوره انبیا/۲۱، آیه۲۰. </ref>

== با بصیرت باشد ==

[[رده:اصطلاحات فقهی]]