علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

از اصطلاحات رایج [[قرآن]] پژوهی واژۀ «'''علوم قرآنی'''» و به عربی «'''علوم القرآن'''»است. این اصطلاح به موازات رشد و نضج کاوش‏های قرآنی، پایگاه ویژه‏‌ای یافت. علوم قرآنی مجموعه‌ای از دانش‌های بیرونی [[قرآن]] است که برای شناخت ماهیت، تحولات تاریخی، مبانی فهم و تفسیر و فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده درباره این کتاب به‌کار می‌آید.

اصطلاح علوم قرآنی به معنای امروزین آن بنا به ادّعای عبدالعظیم زرقانی از سده چهارم رایج بوده است؛ چه او مدعی است که در کتابخانه [[مصر]] به کتابی از علی بن ابراهیم سعید (م 330) بر خورده با عنوان [[البرهان فی علوم القرآن]] در سی جلد که 15 جلد از آن باقی مانده است. «علوم القرآن» معادل فارسی اصطلاح «علوم قرآنی» است و بر اساس قواعد اضافه در [[زبان عربی]] این اضافه می‌تواند به‌ چهار صورت قابل تصور باشد:

[[آیت‌الله معرفت]]، علوم قرآنی را اصطلاحی می‌داند که درباره مسائل مرتبط با شناخت و شئون گوناگون [[قرآن]] گفت‌وگو می‌کند.

'''ساحت نخست:''' مباحث ناظر به شناخت ماهیت [[قرآن]]؛ مسائلی همچون چگونگی وحی، نزول [[قرآن]]، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، و اعجاز [[قرآن]]، اصالت متن و تحریف‌ناپذیری [[قرآن]]، زبان [[قرآن]] و... به شناخت ماهیت [[قرآن]] می‌انجامد.

'''ساحت دوم:''' تحولات تاریخی مربوط‌به [[قرآن]]؛ شناخت تاریخ کتابت و تدوین [[قرآن]] و مراحل شکل‌گیری [[قرآن]] به شکل کنونی، تاریخ تفسیر، ترجمه و چاپ و تذهیب [[قرآن]] و... از جمله مباحث تاریخی [[قرآن]] است.

'''ساحت چهارم:''' فعالیت‌ها و مطالعات انجام شده در زمینه [[قرآن]]؛ مطالعه و بررسی تمام پژوهش‌های انجام یافته در زمینه علوم [[قرآن]]، رویکردهای ایجابی یا سلبی خاورشناسان به [[قرآن]] و... در این دسته از مسائل جای می‌گیرند.

علوم قرآنی به‌سان همه یا عموم دانش‌های اسلامی همچون تاریخ، سیره، [[کلام]]، [[فقه]]... نخست در دامن علم [[حدیث]] شکل گرفت به این معنا تمام گزاره‌های مربوط به تاریخ [[قرآن]]، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، در گفتارهای تفسیری پیامبر و [[صحابه]] در قالب [[روایات]] و با برخورداری از سلسله اسناد انعکاس یافت؛ آن‌گاه به‌تدریج به‌سان سایر [[علوم اسلامی]] از [[حدیث]] جدا شد؛ بنابراین، نخستین بستر انعکاس آموزه‌های علوم [[قرآن]] را باید در روایات جست؛ به‌طور مثال آنچه از رسول اکرم درباره چگونگی نزول [[قرآن]]، نزول وحی مستقیم یا وحی از رهگذر فرشته وحی (جبرئیل) نامگذاری کتاب آسمانی و سوره‌ها یا احیاناً آیه‌های آن، مبحث قرائات و چگونگی تلاوت [[قرآن]]، تفسیر بسیاری از آیات، ارائه مبانی تفسیر و برحذر داشتن از تفسیر به رأی و... نقل شد، دستمایه‌های اولیه شکل‌گیری گزاره‌های مربوط به علوم قرآنی را فراهم ساخت.

گفتارهایی که از [[امامان معصوم]] علیهم السلام یا [[صحابه]] یا [[تابعان]] در این زمینه‌ها نقل شده نیز چنین تاثیری از خود بر جای گذاشته است. در نگریستن در هریک از مباحث علوم [[قرآن]] نشان می‌دهد که عموم مسائل آن با گفتارها و دیدگاه‌های [[امامان معصوم]] علیهم السلام [[صحابیان]] یا [[تابعان]] همراه است.

محدود بودن مباحث و گزاره‌های علوم قرآنی در آغاز پیدایی و نیز ضرورت منقح ساختن مبانی آن، برخی از مفسران را ناگزیر ساخت که در آغاز کتاب تفسیری خود و پیش از ورود به [[تفسیر]] [[آیات]] در قالب چند مقدمه به بررسی اهم مباحث علوم قرآنی بپردازند؛ زیرا هر مفسّری خواه نا خواه در بررسی [[آیات]] [[قرآن]] به پدیده اختلاف قرّاء بر خواهد خورد؛ اختلاف‌هایی که گاه معانی و مفاهیم متضاد از یک آیه به‌دست می‌دهد؛ نظیر اختلاف بر سر قرائت مالک یا ملک یوم‌الدین. <ref>طبرسی، بی‌تا: ج 1، ص 97 و 98؛ طباطبایی، بی‌تا: ج 1، ص 22.</ref>  

بر این اساس، مفسّر در آغاز راه ناگزیر است موضوع و چگونگی برخورد خود را با این پدیده مشخص سازد. پیدا است صحّه گذاشتن یا مردود دانستن اختلاف قرائت‌ها در نوع تفسیر تأثیر مستقیم می‌گذارد. همچنین هر مفسّری در ساحت تبیین مدالیل آیات افزون بر قراین بیرونی به قراین درونی به‌ویژه مدالیل آیات قبل و بعد آیه مورد بحث و چگونگی ارتباط میان آنها که در اصطلاح به آن سیاق می‌گویند، نیازمند است؛ (رک: قلعه‌چی، بی‌تا: ص 252؛ فتح‌الله، 1415 ق: ص 236) اما استناد به اصل سیاق مبتنی بر یک زیرساخت و مبنای دیگر یعنی وحیانی دانستن چینش آیات است؛ یعنی اگر مفسر در مبحث تاریخ جمع و تدوین [[قرآن]] چینش کنونی آیات را مستند به پیامبر دانست می‌تواند از اصل سیاق بهره گیرد؛ و در غیر این صورت، استناد به سیاق بی‌معنا خواهد بود. چنان‌که اگر مفسری بر وجود ارتباط میان سوره‌های [[قرآن]] معتقد باشد، باید افزون بر وحیانی بودن چینش آیات، چینشن سوره‌ها را نیز وحیانی بینگارد.

علوم قرآنی پس از جدا شدن از حدیث به‌ صورت مستقل، جدا و بی‌ارتباط با یک‌دیگر در قالب تک‌نگاری‌ها رخ نمود به این معناکه در آغاز هیچ‌کس با تدبیر و طرّاحی پیشین مسائل و گزاره‌های گوناگون علوم قرآنی را کنار یک‌دیگر نگذاشت و به دنبال ارائه تصویری جامع یا نیمه جامع از آن بر نیامد. دغدغه‌های ذهنی، نیازهای روزآمد و پیش‌زمینه‌ها و توانمندی‌های اندیشه‌وران مسلمان، راه را برای تدوین اثری در زمینه علوم قرآنی فراهم می‌ساخت. نگاهی به آثار گزارش شده و نیز بر جای مانده از علوم قرآنی در سده‌های نخست این مدعا را تأیید می‌کند.<ref>در سده نخست، یحیی‌بن یعمر (م 89) کتاب القرائه در سده دوم حسن‌بن ابی حسن یسار بصری (م 110) کتاب عدد آی القرآن؛ عبدالله‌بن عامر یحصبی (م 118) کتاب اختلاف مصاحف الشام و الحجاز و العراق؛ ابان‌بن تغلب (م 141) کتاب القرائات؛ مقاتل‌بن سلیمان (م 150) کتاب الآیات المتشابهات؛ حمزه‌بن حبیب (م 151) کتاب القرائة؛ ابوعبیده معمّربن مثنّا کتاب اعجاز القرآن و ... را فراهم آوردند. رک: معرفت،1412 ق: ج 1. ص 7-8؛).</ref>

به استناد شواهد تاریخی، نخستین بار بدرالدین زرکشی (م 794) با تدوین کتاب [[البرهان فی علوم القرآن]] به ساماندهی مباحث علوم قرآنی روی آورد و مباحث پراکنده و غیرمنسجم آن را در قالب یک کتاب و یک عنوان کلی علوم القرآن سامان بخشید.

این کتاب تا آمدن [[جلال‌الدین سیوطی]] (م 911) و نگاشتن کتاب [[الاتقان فی علوم القرآن]] چندان شناخته شده نبود؛ اما با معرفی آن به‌وسیله [[سیوطی]] برای عالمان شناخته شد. [[سیوطی]] با تدوین کتاب الاتقان گام بزرگ و اساسی دیگری در این زمینه برداشت و با معرفی و بررسی دانش علوم قرآنی کار زرکشی را تکمیل کرد. پس از وی تا چند سده کار درخوری در زمینه علوم [[قرآن]] به جز نگاشته‌های مستقل انجام نگرفت. کتاب‌های مناهل العرفان فی علوم القرآن از عبدالعظیم زرقانی، الموسوعة القرآنیه از ابراهیم آبیاری و [[التمهید فی علوم القرآن]]، [[آیت‌الله معرفت]] از جمله تحقیقات قابل تحسین در این زمینه است.

نگریستن مجموعه مباحثی که با عنوان علوم قرآنی درکتاب‌ها ونگاشته‌های گذشته وحال منعکس شده، نشان می‌دهد که این مباحث از هفت نوع از دانش‌های اسلامی سرچشمه می-گیرد و به عبارت روشن‌تر آبشخور اصلی آنها این دست از دانش‌ها است. اگر این مدعا درست باشد، مفهوم آن این است که نمی‌توان برای علوم قرآنی یا دست‌کم بخشی از مباحث آن اصالت ذاتی قائل شد و شاید تردید و شبهه برخی در‌این‌باره تقویت می‌شود؛ مگر آن که بگوییم این امر به علوم قرآنی اختصاص ندارد.

1. تاریخ و سیره؛ 2. حدیث؛ 3. ادبیات؛ 4. کلام؛ 5. تفسیر؛ 6. اصول؛ 7. فقه.

شاهد مدعا انعکاس همین مباحث در منابع تاریخی همچون تاریخ طبری، سیره ابن اسحاق، سیره ابن‌هشام، مروج الذهب مسعودی، تاریخ ابن خلدون، کامل ابن اثیرو .... است. عبارت دیگر آنچه از این دست مباحث و گفت‌وگوها در منابع علوم قرآنی آمده، عموماً به کتاب‌های تاریخی ارجاع و استناد داده شده است.

بهترین شاهد مدعا، کتاب‌های تفسیر روایی یا تفسیر مأثور است که با تکیه به روایات جوامع حدیثی و با جداسازی [[روایات]] تفسیری فراهم آمده‌اند. [[تفسیر نورالثقلین]] و [[البرهان]] و [[صافی]] میان [[شیعه]] در آغاز ذکر هر [[روایت]] تفسیری منبع روایی خود را ذکر کرده‌اند؛ چنان‌که همین امر در [[تفسیر الدر المنثور]] نیز مشهود است.

باید توجه داشت که بسیاری از [[روایات]] تفسیری، صریح یا به‌اشاره به مباحث علوم [[قرآن]] به ویژه منطق فهم و [[تفسیر قرآن]] ناظر است که از جمله مباحث مهم این دانش به‌شمار می‌رود.

[[صرف]] و [[نحو]] [[قرآن]] نیز چنین داستانی دارد. براساس آنچه مشهور است، نخستین بار [[ابوالاسود دوئلی]] و شاگردان وی به راهنمایی حضرت امیر دست به تنظیم قواعد و ضوابط [[علم صرف‌]] و [[نحو]] زدند. <ref>معرفت، 1412: ج 1، ص 361، زرقانی، ج 1، ص 399.</ref> بعدها کتاب‌هایی همچون [[الکافیه]] [[رضی‌الدین‌استرآبادی]] و [[شرح الکافیه]] [[جامی]]، [[مغنی‌الادیب عن کتب الاعاریب]] از [[ابن‌هشام]] برای بازشناسی ساختارهای صرفی و نحوی [[آیات]] تدوین شده‌اند. کتاب [[مغنی]] در جای‌جای مباحث خود مشحون از استشهاد به [[آیات]] است. نیز چنان‌که مشهور است، [[عبدالقاهر جرجانی]]، [[سکّاکی]] و [[تفتازانی]] برای نشان دادن وجوه [[اعجاز بیانی]] [[قرآن]] سه دانش [[معانی]]، [[بیان]] و [[بدیع]] را پدید آوردند. براین‌اساس، افزون بر استشهاد فراوان به [[آیات]] [[قرآن]] در جای‌جای مباحث این علوم، بخشی از مباحث علوم قرآنی نیز به کندوکاو در این زمینه اختصاص یافته است.

[[کلام]]، دانشی است که دفاع‌عقلانی از آموزه‌های دینی را برعهده دارد؛ از این جهت در تعریف آن گفته‌اند:

پیدا است که با این تعریف، [[کلام]] با [[نبوت]] عامه و خاصه و مباحث مربوط به آن سروکار دارد و تبیین چگونگی [[وحی]] درباره [[پیامبران]] و چند و چون [[وحی]] بر [[پیامبر اعظم]]، تبیین معجزه اثباتگر رسالت [[پیامبراکرم]] یعنی [[قرآن]] و وجوه [[اعجاز]] آن، تحدی [[قرآن]] و ناکامی معارضان آن در عرصه هماوردی و اثبات تحریف‌ناپذیری آن از جمله مباحث کلامی است که با علوم [[قرآن]] نیز اشتراک دارد؛ زیرا تبیین چگونگی وحی و وجوه [[اعجاز]] [[قرآن]] از جمله وظایف اصلی علوم قرآنی است. ازسوی دیگر دریکی از مباحث گسترده و پرچالش علوم قرآنی یعنی [[محکم]] و [[متشابه]] نیز [[علم کلام]] حضوری پررنگ دارد؛ زیرا در بررسی [[متشابهات]] و [[محکمات]] [[قرآن]] انواع نحله‌های کلامی از قبیل [[اشاعره]]، [[معتزله]]، [[امامیه]]، [[ماتریدیه]]، [[کرّامیه]] و... و چگونگی برخورد آنان با این‌دست از آیات بررسی می‌شود. مباحث کلامی جلد سوم کتاب [[التمهید فی‌علوم القرآن]] [[استاد معرفت]] بهترین شاهد مدعا است.

[[تفسیر]]، دانش فهم مدالیل آیات [[قرآن]] و کارکرد این دانش در عرصه [[آیات]] است که درجایگاه ذی‌المقدمه و علت‌غایی علوم قرآنی نقش‌آفرینی می‌کند؛ یعنی مباحث و گزاره‌های علوم قرآنی را باید زمینه‌ساز مقدمات فهم و [[تفسیر]][[آیات]] [[قرآن]] نظیر نقش اصول برای [[فقه]] و [[منطق]] برای [[فلسفه]] دانست.

با این توضیح، بخش قابل توجهی از مباحث علوم قرآنی در [[تفسیر]] ترتیبی و [[تفسیر]] موضوعی انعکاس یافته است؛ به‌طور مثال، مباحث مربوط به شناخت [[مکی]] و [[مدنی]] سوره‌ها و اختلاف‌های موجود در این زمینه، اختلاف قرائات در[[آیات]] گوناگون [[قرآن]]، دیدگاه‌ها در زمینه شمار [[آیات]] یک [[سوره]]، مفاهیم واژه‌های گوناگون یک [[آیه]]، [[اسباب النزول]]، مباحث صرفی، نحوی و بلاغی و.... از جمله مباحث علوم قرآنی است که در سرتاسر [[تفاسیر]] با فراز و نشیب و شدت وضعف مشاهده می‌شود، بهترین شاهد مدّعا [[تفسیر مجمع‌البیان]] [[امین‌الاسلام طبرسی]] است که با ساماندهی منطقی و قابل تحسین به مباحث تفسیری پرداخته است. وی در آغاز هر سوره به بررسی اختلاف در [[مکی]] یا [[مدنی]] بودن [[سوره]] و شمار [[آیات]] آن می‌پردازد؛ آن‌گاه با یادکرد عنوان «القرائة و الحجبة اختلاف قرائت‌ها» ادّله آنها را بررسی می‌کند.

حضور مباحث و گزاره‌های علوم قرآنی در [[تفاسیر]] موضوعی نیز چشمگیر است؛ به‌طور مثال، [[قرآن]] از منظر [[قرآن]]، وجوه و عرصه‌های [[اعجاز]]، [[محکم]] و [[متشابه]] در [[قرآن]]، [[ناسخ]] و [[منسوخ]] در [[قرآن]]، و... از جمله مباحثی است که به‌سبب ناظر بودن به آیات [[قرآن]] و بهره‌داشتن از روش [[تفسیر موضوعی]]، در [[تفاسیر]] موضوعی دنبال شده، با این‌حال از مباحث اصلی علوم قرآنی به شمار می‌روند.

از جمله مباحث علوم قرآنی شناخت گونه‌های مضمونی [[آیات]] از قبیل [[عام و خاص]]، [[مطلق و مقیّد]]، [[مجمل ومبیّن]] و... است که از جمله مسائل [[علم اصول]] به‌شمار می‌رود. هر چند نگاه [[اصولیان]] به این اقسام فقط به آیات [[قرآن]] اختصاص نیافته و شامل روایات نیز می‌شود. همچنین مبحث [[حجیّت]] [[ظواهر]] [[قرآن]] که در پاسخ به شبهات و دعاوی [[اخباریان]] در [[علم اصول]] [[فقه]] بحث و بررسی می‌شود درست یکی از مباحث علوم قرآنی است. نیز در مباحث [[حجّت]] از [[قرآن]] به‌طور نخستین منبع دین [[شناخت]] و[[اجتهاد]] یاد می‌شود. چنان‌که در برخورد [[قرآن]] با [[سنت]] از امکان تخصیص یا نسخ [[قرآن]] با سنت گفت‌وگو می‌شود و در مبحث ظنون - خاصه از این مسأله سخن به میان می‌آید که آیا اخبار آحاد در حوزه [[تفسیر]] [[آیات]] [[حجت]] است یا نه؟ در مباحث الفاظ مباحثی همچون [[حقیقت و مجاز]]، [[حجیت قول لغوی]]، [[اصالة‌الظهور]] و ضرورت پایبندی به ظواهر تا زمانی که قرینه برخلاف آن نباشد، در مباحث مقدماتی [[تفسیر]] باعنوان [[منطق]] فهم و [[تفسیر]] [[آیات]] کارآیی اساسی دارند؛ بنابراین، باید اذعان کرد که همگی یا جزو مباحث علوم قرآنی است یا با زاویه‌ای خاص‌تردر علوم قرآنی از آنها گفت‌وگو می‌شود. مباحثی که در کتاب‌های اصولی کهن همچون [[عدةالاصول]] [[شیخ طوسی]]، [[الذریعةالی‌اصول الشریعة]]، [[سیدمرتضی]]، [[الموافقات]]، [[شاطبی]]، [[المنخول]] و [[المستصفی]]، [[غزّالی]] و [[المحصول]] [[رازی]] منعکس شده، به خوبی نشان‌دهنده تداخل بخشی از مباحث [[علم اصول]] با علوم قرآنی است. <ref>رک: نصیری، بی‌تا: ص 130-139.</ref>

چگونگی برخورد با [[قرآن]] درجایگاه [[کتاب آسمانی]] مقدس از قبیل جواز یا عدم جواز واگذاری آن به [[کافر]]، آداب [[تلاوت]] [[قرآن]]، جواز یا عدم جواز [[ترجمه]] [[قرآن]] به زبان‌های گوناگون، جواز یا عدم جواز تغییر [[رسم‌الخط عثمانی]]، جواز یا عدم جواز انتشار [[قرآن]] با تنظیم سوره‌ها براساس نزول یا [[تفسیر]] [[قرآن]] بر این اساس و... از جمله مباحثی است که در [[فقه]] و علوم قرآنی به طور یکسان بحث وگفت‌وگو شده و می‌شود.

بررسی و تعیین روش‌شناسی انواع علوم برای بازشناسی روش هرعلم و تعیین میزان کارآیی آن، تبیین نقاط قوت وضعف روش از جمله مباحثی است که در [[فلسفه]] هر علم دنبال می‌شود. براین‌اساس گفته می‌شود که به‌طور مثال، روش علوم‌تجربی، حسی و تجربه؛ روش ریاضیات و [[فلسفه]]، عقلی، روش علم تاریخ، نقلی، روش [[عرفان]]، کشفی و شهودی است؛ یعنی ابزار و بنا بر رأی برخی دیگر، منابع [[شناخت]] هریک از این علوم به اقتضای حوزه و گستره دخالت علم با علوم دیگر متفاوت است.

از مبحثی که تحت عنوان «گستره مباحث علوم قرآنی» ارائه کردیم، تا حدودی می‌توان به پاسخ این پرسش دست یافت چرا که بر اساس گستره هفتگانه علوم قرآنی و نیز بخشی از مباحث اختصاص این دانش روش علوم قرآنی را می‌توان در سه روش 1. نقلی؛ 2. عقلی؛ 3. تحلیل زبانی ارزیابی کرد.

تمام مباحث تاریخی [[قرآن]] همچون تاریخ کتابت و تدوین و تنظیم [[قرآن]]، تاریخ کاتبان وحافظان [[قرآن]]، تاریخ تفسیر و مفسّران و... به‌سان سایر مباحث تاریخی از روش نقلی پیروی می‌کند. مباحث حدیثی در علوم قرآنی همچون چندوچون [[روایات]] تفسیری، روایات فضایل و خواص [[آیات]] و سور، [[روایات]] نقل‌شده در زمینه [[شناخت]] [[مکی]] و [[مدنی]]، [[اسباب النزول]] و.... نیز تابع روش نقلی است. گزاره‌های مشترک علوم قرآنی وفقه نیز پیرو همین مطلب است؛ زیرا گزاره‌های فقهی با تکیه بر [[آیات]] و [[روایات]] شکل می‌گیرند؛ هر چند [[عقل]] واستنباط و [[اجتهاد]] در کشف گزاره‌های فقهی دخیل‌ند.

روشی که در برخورد با [[روایات]] [[اسباب‌النزول]] نظیر [[روایات]] [[شرح صدر]] [[پیامبر اکرم]] صلی الله علیه و آله، چهره درهم کشیدن آن حضرت در برابر مستمندی نابینا و.... دنبال می‌شود ونیز روایات فضایل [[آیات]] و سور نیز تابع روش نقلی است. مباحث علوم قرآنی مرتبط با [[فقه]] را نیز باید تابع روش نقلی دانست؛ زیرا آموزه‌های فقهی نظیر آداب [[تلاوت]] [[قرآن]] یا جواز و عدم جواز قرائت [[نماز]] منطبق با قرائت‌های هفتگانه جز از رهگذر نقل و با تکیه بر روایات قابل‌اثبات نیست.

روش عقلی دو دسته از مباحث علوم قرآنی را دربرمی‌گیرد:

آیا چنان که بسیاری از صاحب‌نظران معتقدند آیاتی نظیر «'''یَا أَیُّهَا النَّاسُ انتم الفقرا الی الله والله هو الغنی الحمیدُ'''»  

اصطلاح تحلیل زبانی نخستین‌بار از سوی فیلسوفانی همچون ویتگنشتاین، ارائه شد که پس از ادعای کانت در انقلاب کپرنیکی جدید در عرصه [[فلسفه]] و بازگرداندن مبحث معرفت-شناسی وامکان یا عدم امکان آن در خارج به فضای ذهن <ref>ملکیان، ج 3، ص 123</ref> مدعی شدند که حتی پیش از بازکاوی مبانی معرفت شناسی در ذهن و تأکید برضرورت انطباق خارج با ذهن نه ذهن با خارج، چنان‌که کانت مدعی بود، باید اصول و قواعد زبان‌شناختی، مفاهیم و کارکردهای واژه‌ها، اصطلاحات، جملات و ساختارهای ادبی هرزبان و طیف‌های فکری را که این مفاهیم را به‌کار می‌برند شناخت؛ چنان‌که واژه جواز در عرف عام، در فقه، در فلسفه، در حدیث و... دارای مفهوم علی‌حده است و اصطلاح وجود، در زبان فیلسوف به یک معنا و در زبان عارف به معنایی دیگر به‌کار می‌رود.

{{پانویس}}