صدقه: تفاوت میان نسخه‌ها

در دین اسلام همان‌گونه که کسب درآمد از هر راهی مجاز نیست، خرج کردن مال نیز در هر راهی درست نیست، یکی از نیکوترین راه‌های مورد تأیید [[اسلام]] برای صرف مال، صدقه دادن آن در راه خداست، دادن مال در راه خدا را «تصدّق» و مال داده شده را «صدقه» می‌نامند.

چیزی که انسان به [[قصد قربت]] از مالش خارج می‌کند مانند [[زکات]] که انسان از مال خود در راه خدا می‌دهد را صدقه گویند؛ ولی در واقع، صدقه هم شامل واجب می‌شود و هم مستحب. <ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، مفردات، ج۱، ص۲۷۸.</ref>

علامه بزرگوار [[ابن فهد حلی|ابن فهد]] برای صدقه پنج قسم بیان کرده است: صدقه در مال، در جاه، در عقل، در زبان، ‌در علم. <ref>حلی، احمد بن فهد، عدة الداعی، ص۶۲.</ref>

صدقه در مال، معلوم است و اما در جاه: تصورش به این است که برای دیگری در راه خدا [[شفاعت]] کند، و در عقل: در مشورت کمک نماید، و در زبان: ‌در میان مردم به اصطلاح برخیزد، و در علم: روشن‌گر افکار مردم شود. و باید متوجه بود که صدقه در مال، تنها پنج ریال یا یک تومان دادن به فقیر و مسکین نیست، بلکه جامعه از این مال یا به نحو وجوب و یا بطور استحباب، حقی دارد؛ بنابراین از این اموال، شخص مسلمان باید جامعه را بهره‌مند سازد، کتاب‌های دینی چاپ کرده، در دسترس قرار دهد، کتابخانه، بیمارستان، زایشگاه، پل، جاده، و حمام بسازد و صدها امر دیگر که در خدمت بندگان خدا قرار می‌گیرد، انجام دهد.

فقیر: کسی است که محتاج است، ولی سؤال (درخواست) نمی‌کند، اما مسکین؛ کسی است که سؤال می‌نماید و بر این معنی از امام باقر (علیه‌السّلام) روایتی نقل شده است. «الفَقیرُ الّذی لایساَلُ النّاسُ وَ المسکینُ الّذی یَساَلُ.» <ref>فیض کاشانی، محمدمحسن، تفسیر صافی، ج۲، ص۳۵۱.</ref>

و آیه مبارکه: «لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ اُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الْاَرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ اَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُمْ بِسِیماهُمْ لا یَسْئَلُونَ النَّاسَ اِلْحافاً؛ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۷۳. </ref> برای فقراء: آن کسانی که در راه خدا بازداشت شده‌اند، قدرت سیر در زمین را ندارند، نادان آنها را از جهت عفیف بودنشان، ثروتمند می‌پندارند، ‌تو آنها را به سیما می‌شناسی، از مردم در حالت الحاح سؤال نمی‌کنند.» روشن‌گر این مدعاست.»

همانطوری که گذشت، صدقه دارای معنی عامی است که هم شامل واجبات مانند زکات خواهد شد و هم صدقات مستحبی را می‌گیرد، بنابراین بی‌تناسب نیست که بطور اختصار درباره قسم اول هم بطور خلاصه بحثی شود.

زکات یکی از فروع دین و از ضروریات اسلام است و منکر آن کافر و نجس است و در اکثر آیات قرآن هر کجا نامی از نماز برده شده، از زکات هم نامی برده شده و فقهای اسلام، در کتب فقهیّه خود، یک فصل مخصوص زکات و بعضی یک جلد درباره آن نوشته‌اند. <ref>طباطبائی، سیدمحمدحسین، تفسیر المیزان، مرکز نشر و توزیع کتاب، قم، ج۲، ص۴۰.</ref>

شخصی بنام ثعلبه انصاری خدمت پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) شرفیاب شد، عرضه داشت: از خدا بخواه بمن ثروت زیادی مرحمت کند! حضرت فرمود: صلاح نیست، منحرف خواهی شد، سوگند به آنکه جانم در قبضه قدرت اوست، اگر اراده نمایم که تمام کوه‌های دنیا طلا و نقره شود، خواهد شد.

ثعلبه رفت و بار دیگر آمد، قسم خورد و گفت: اگر خدا روزیم کند، تمام حقوق الهی و حقوق همسایگان و مستمندان را می‌پردازم، حضرت دعا کرده و آن‌قدر گوسفندان او زیاد گردید که در شهر نتوانست نگهداری کند. زمانی که تهیدست بود، پیوسته در جماعت‌ها حاضر بود، ولی وقتی ثروت او رو به افزایش یافت، کم‌کم حضور او در جماعت‌ها کم شد، تا بجایی رسید که بطور کلی قطع کرد. خدمت حضرت شرح حال او را گفتند، فرمود: وای بحال ثعلبه! طولی نکشید که آیه زکات آمد، سرور کائنات برای گرفتن مالیات اسلامی (زکات) به سوی او مامور فرستاد، در پاسخ مامور گفت: ‌این یا جزیه است یا شبیه به آن، از دیگران بگیرید تا نوبت من شود.

آری، ترک واجب گاهی از کفر و ارتداد سر در می‌آورد، باید کوشید دستورات الهی را موبمو عمل کرد و هیچ تنبلی و سستی نشان نداده و محبت مال را باید از دل بیرون کرد، نکند بگونه‌ای باشد که نماز بخواند، حج برود، یا احیاناً روزه بگیرد، اما به زکات که می‌رسد، ترک کند که امکان دارد به سرنوشت ثعلبه‌ها دچار گردد و در شدت و سختی آن، همین بس که پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن را کفر به خدا به حساب آورده است. <ref>صدوق، محمد بن علی، خصال، ج۱، ص۱۵۶، خصال ده‌گانه.</ref>

و از علی بن ابیطالب (علیه‌السّلام)، روایت شده که فرمود: بر شما باد به زکات؛ زیرا از پیامبر شما شنیدم که می‌فرمود: زکات پل اسلام است پس هر که آن را بپردازد، از پل گذشته و هر که نپردازد، ‌در زیر آن محبوس خواهد شد. زکات خشم خدا را خاموش می‌نماید. «علَیکم بالزّکوةِ فَانّی سمعتُ نبیّکم یقول: الزکوةُ قَنْطَرَةُ الاسلامِ فَمَن اَداها جازَ القَنطرةَ وَ مَنْ مَنَعَها احتُبِسَ دونَها وَ هی تُطفی غضَبَ الرَّبَّ.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ‌ج ۹۶، ص۱۵. </ref>

زکات چنان‌که در رساله‌های عملیّه ذکر شده، بر نه چیز واجب می‌شود: گندم، جو، ‌کشمش، خرما، طلا، نقره، ‌شتر، گاو و گوسفند.

برای اهمیت و عظمت صدقات مستحبی خوبست نخست به حالات انبیاء و ائمه (علیهم‌السّلام) بلکه به حالات سایر مؤمنین و افراد خیّر و محسن، نظر افکند که چگونه از مال خود، در راه خدا بهره‌مند شده؟ و بوسیله آن چه خدمت‌هایی به جهان اسلام و مسلمین نموده‌اند.

روایات در فضیلت صدقه بسیارند که برای نمونه به بعضی از آنها می‌پردازیم: علی (علیه‌السّلام) فرمود: هر که به عوض و بدل یقین کند، خوب بخشش نماید. «مَن ایقَنَ بِالخَلفِ جادَ بالعطیّة.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۱۵. </ref>

و نیز فرموده: خوشا به حال کسی که زیادی مالش را انفاق کند و از زیادی گفتارش جلوگیری نماید. «طوبی لمَن انْفَقَ الفَضلَ مِن مالِهِ و اَمسَکَ الفَضلَ‌ مِن کلامِهِ.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۱۷. </ref>

زمانی‌ که امام باقر (علیه‌السّلام) پدر بزرگوارش را غسل می‌داد، افراد متوجه پینه‌های دست و پا و پیشانی امام زین‌العابدین (علیه‌السّلام) بودند که در اثر سجده بسیار پینه بسته بود، ولی در پشت شانه نیز اثر پینه‌ای دیدند، از امام باقر (علیه‌السّلام) پرسیدند: این اثر چیست؟ حضرت فرمود: اگر بعد از حیات پدرم نبود، نمی‌گفتم. روزی بر او نمی‌گذشت مگر آنکه یکی یا بیشتر از بینوایان را سیر می‌کرد شب که می‌شد، انبان خود را پر می‌کرد و وقتی دیده‌ها بخواب می‌رفت، به در خانه‌ تنگدستان آبرومند رفته، میان آنان تقسیم می‌فرمود، و آنان نمی‌دانستند که آورنده طعام کیست؟ <ref>قمی، عباس، سفینة البحار، ج۶، ص۳۸۷، لغت صدق. </ref> صدقات پیمبر و آل او (علیهم‌السّلام) آن قدر زیاد است که خود نیازمند به کتاب مستقلی است و علامه بزرگوار، مجلسی (رضوان‌الله‌علیه)‌ در بحار، یک باب مخصوص برای آن باز نموده است.

در سوره مبارکه توبه آیه ۱۰۴ می‌خوانیم؛ «ألَم یعلَمُوا أنَّ الله هُوَ یقبِلُ التُوبَة عَنْ عباده و یأخُذُ الصَّدَقات؛ <ref>توبه/سوره۹، آیه۱۰۴. </ref> آیا نمی‌دانستند که فقط خداوند توبه را از بندگانش می‌پذیرد و صدقات را می‌گیرد و خداوند توبه‌پذیر و مهربان است.»

سخن از بندگان نیازمندی است که به اجازه و فرمان الهی، این‌گونه کمک‌ها را می‌پذیرند، در حقیقت نمایندگان پروردگارند و به این ترتیب دست آنها نیز دست خداست، این تعبیر، یکی از لطیف‌ترین تعبیراتی است که عظمت و شکوه این حُکم اسلامی را مجسم می‌سازد و علاوه بر تشویق این فریضه الهی هشدار می‌دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند، چرا که گیرنده خدا است. در روایتی از امام سجاد (علیه‌السلام) می‌خوانیم: «إنَّ الصَّدَقَة لاتَقَع فی یدِ العَبدِ حتّی تَقَعُ فی یدِ الرَّب؛ صدقه در دست بنده قرار نمی‌گیرد مگر این که قبلاً در دست خدا قرار گیرد.» با توجه به آیات و روایات متعدد، باز هم کسانی هستند که به هنگام کمک مالی جزئی به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر کرده و یا با خشونت و بی‌اعتنائی با آنها رفتار می‌کنند. <ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۲۲. </ref>

برای صدقه واجب یا مستحب، فوائد بسیاری است که از خلال روایات و آیات استفاده می‌شود:

۲۱. نحسی روز و شب را برطرف می‌سازد، چنان‌که از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده که پدران بزرگوارش از جد والاتبار خود نقل فرموده‌اند میان من و مردی زمینی بود. آن مرد، اراده کرد آن را قسمت کند. چون از اهل نجوم بود، در ساعت خوبی اقدام کرد، وقتی به سوی این کار بیرون آمد، بدنبال پدرم فرستاد، چون زمین را قسمت کردند، بهترین سهم نصیب پدرم شد، آن مرد تعجب کرد، پدرم به او فرمود: چرا تعجب می‌کنی؟ جریان ساعت را گفت. حضرت فرمود: آیا تو را به بهتر از آنچه انجام دادی، دلالت نکنم؟ چون صبح کردی، به صدقه‌ای تصدق کن که نحسی آن روز از تو برطرف خواهد شد و چون شب‌نمایی، صدقه بده که نحسی آن شب از تو برطرف خواهد گردید. «اذا اَصبَحتَ فَتَصدَّق بِصَدَقَةٍ تُذهب عَنکَ نَحَس ذلکَ الیَومِ، وَ اذا اَمسَیتَ فَتَصَدَّق بِصَدقةٍ تذهب عَنکَ نحس تِلکَ اللَّیلة.» <ref>فیض کاشانی، محمدمحسن، نوادر الاخبار فیما یتعلق باصول الدین، ص۵۳.</ref><ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۴، ص۶. </ref><ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۳۲. </ref> «کلُّ معروف صدقَةٌ الی غنیَّ او فقیر فتصَدَّقوا ولو بَشِقِّ تَمرَةٍ و اتَّقوا النّار ولو بشِقَّ التَّمرةِ‌ فانَّ الله عزوجلّ یربیها لصاحبِها کما یربّی اَحَدُکم فلوه اَو فصیلَهُ حتّی یوفِّیهُ اِیّاها یَومَ القیمةِ حتّی یکونَ اَعظمَ مِن الجَبَلِ العَظیم.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۲۲. </ref>

موضوع نحسی روز و شب، چنان‌که در شرح گفتار رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) (ساعاتُهُ اَفْضلُ السَّاعاتِ) گذشت، هم از آیات قرآنی استفاده می‌گردد و هم از روایات، بعلاوه با تجربه ثابت شده که بعضی از روزها، برای انسان نحس گشته و در آن روز مصائب گوناگونی به سوی او رو می‌آورد و یا در بعضی از شب‌ها، حوادث رقت‌بار و قضایای کوبنده‌ای بوجود می‌آید که خود دلیل بر صحت و امکان آنست‌ـ والله اعلم.

«خُذْ مِنْ أمْوالِهِم صَدَقة تُطَهِّرُهُم وَ تُزَّکیهم بِها... ؛ <ref>توبه/سوره۹، آیه۱۰۳. </ref> از اموال آنها صدقه‌ای (به عنوان زکات بگیر تا به وسیله آن، آنها را پاک‌سازی و پرورش‌دهی و (به هنگام گرفتن زکات) به آنها دعا کن که دعای تو مایه آرامش آنهاست و خداوند شنوا و داناست.»

از این گذشته مفاسد و آلودگی‌هائی که در جامعه به خاطر فقر و فاصله طبقاتی به وجود می‌آید با انجام این فریضه الهی برمی‌چینی و صحنه اجتماع را از این آلودگی‌ها پاک می‌سازی و نیز همبستگی اجتماعی و نموّ و پیشرفت اقتصادی را در سایه این‌گونه برنامه‌ها تأمین می‌نمائی. <ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۸، ص۱۱۷. </ref>

آن‌گونه که از سخنان معصومین (علیهم‌السلام) و آیات قرآن کریم استفاده می‌شود صدقه دارای شرایطی می‌باشد از جمله؛

۱- قبل از هر چیز، صدقه باید از اموال حلال و خوب و سالم باشد؛ «یا أیها الَّذینَ آمَنُوا أنْفِقُوا مِنْ طَیباتِ ما کسَبْتُمْ وَ... ؛ <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۶۷. </ref> ای کسانی که ایمان آورده‌اید! از قسمت‌های پاکیزه اموالی که (از طریق تجارت حلال) به دست آوردید، و از آن چه از زمین برای شما خارج ساخته‌ایم انفاق کنید!»

۶- این که انفاق‌کننده هرگز خود را مالک حقیقی تصور نکرده، بلکه خود را واسطه بین خدا و خلق بداند؛ «وَأنْفِقُوا مما جَعَلَکمْ مَسْتَخْلِفْین فِیهِ؛ <ref>حدید/سوره۵۷، آیه۵۳۸. </ref> انفاق کنید از آنچه خداوند شما را نماینده خود در آن قرار داده است.» <ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۲۳، ص۳۲۴. </ref>

«إنّما الصَّدَقاتُ لِلْفُقَرا والمَساکینَ والعامِلینَ و...» <ref>توبه/سوره۹، آیه۶۰. </ref>

۸- «وَابنِ سبیل» و کمک به واماندگان در راه، مسافرانی که بخاطر علتی در راه مانده و زاد و توشه کافی برای رسیدن به مقصد ندارند. <ref>مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج۸، ص۵. </ref>

شکی نیست در اینکه انفاق به بینوایان، از صدقات مشروع بحساب آمده و دارای فوائد مذکور است، اما آیا انفاق به غیر فقیر نیز صدقه بوده و فوائد گذشته را هم در بر دارد یا نه؟

از روایات استفاده خواهد شد که انفاق بطور کلی صدقه است و دارای همان فوائد خواهد بود، گرچه در بسیاری از آنها ذکر فقراء و مساکین شده، چنان‌که در اصل خطبه شعبانیه نیز ذکر گردیده.

پس بدرستی که خداوند بزرگ آن نیمه خرما را برای صاحب صدقه تربیت می‌کند، ‌چنان‌که یکی از شما بچه الاغ یا بچه شترش را می‌پروراند، ‌تا اینکه آن را در قیامت به او رد کند، بزرگ‌تر از کوه بزرگ. «کلّ معروف صدقة الی غنیّ او فقیرٍ فتصدّقوا ولو بشق تمرةٍ و اتّقُوا النّار ولو بشقّ التَّمرَةِ فانَّ اللهَ‌ عزوجلّ یربیها لصاحبها کما یُربّی احدُکم فَلْوَهُ اَوْ فَصیلهُ حتی یوقّیَهُ ایّاه یوم القیامة حتی یکون اعظم من جبل عظیمِ.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۲۲. </ref>

اصولاًُ باید دانست که در آئین اسلام، در هر موضوعی خداوند حد وسط را ملاحظه کرده و به آن فرمان داده است و لذا نه افراط در آن دیده می‌شود و نه تفریط و بهمین جهت، امت هم به امت وسط نامیده شده است. «و کذلک جعلناکم امّةَ وَسَطاً لتَکونوُا شُهَداءَ علَی النّاس؛ <ref>بقره/سوره۲، آیه۱۴۳. </ref>

روزی زنی بچه خود را نزد او فرستاد و گفت: اگر آن حضرت فرمود: چیزی ندارم، بگو پیراهن خود را بده بچه نزد ایشان رفت، حضرت چیزی نداشت، آن کودک پیراهن او را گرفت آیه فرود آمد که میانه‌روی را مراعات کن. <ref>فیض کاشانی، محمدمحسن، تفسیر صافی، ج۳، ص۱۸۹. </ref>

شکی نیست در اینکه در دنیا، انفاقات روی اغراض صورت می‌گیرد؛ گاهی برای شهرت در میان مردم، زمانی، برای تلافی کردن، و گاه برای زیادی هوادار، روزی بجهت کوبیدن حریف، و ممکن است برای انگیزه‌های دیگر انجام گیرد، البته بسیار هم دیده شده که برای رضای خدا و بجهت فرمان آفریدگار با عظمت و حکیم و داناست. و نیز انفاقات گاهی از مال حلال و زمانی از حرام و گاه از مال شبهه‌ناک صورت می‌گیرد.

و در موضوع شرائط دیگر چنین می‌فرماید: ‌ای گروندگان! از پاکیزه‌های آنچه کسب کرده‌اید انفاق نمایید و از آن‌چه ما از برای شما از زمین می‌رویانیم و از پلید آن اراده انفاق نکنید، در صورتی که خودتان گیرنده آن نیستید، مگر آنکه از آن چشم‌پوشی کنید، و بدانید که خدا بی‌نیاز پسندیده است. «یا ایها الذین آمنوا انفقوا من طیبات ما کسبتُم و ممّا اَخرجنا لکم مِنَ الارضِ و لا تیَمَّمُوا الْخبَیثَ منهُ تُنفقونَ و لستُم بآخذیهِ الا اَن تُغمضوا فیه و اعلموا انَّ الله غنیٌ حمیدٌ.».<ref>بقره/سوره۲، آیه۲۶۷. </ref>

نظر به اینکه روایات متمم آیات قرآنی و مبین آنهاست، در هر باب و در هر موضوع که قرآن وارد شده، روایات هم تذکراتی دارد و بهمین جهت در موضوع صدقات، روش‌های پسندیده‌ای را بیان داشته‌اند که بسیار مناسب است ملت مسلمان در انفاقاتشان آنها را مراعات کرده و بکار برند:

یکی از اصحاب امام صادق (علیه‌السّلام) گوید: به آن حضرت عرض کردم: من دو آیه از قرآن را امتحان کردم به نتیجه نرسیده‌ام، حضرت فرمود: کدامند؟ گفتم: این آیه که خدا فرموده: ‌مرا بخوانید من دعای شما را اجابت می‌کنم. ادعونی اَستَجِب لکم. <ref>مؤمن/سوره۴۰، آیه۶۲. </ref>

ما او را می‌خوانیم اجابت را نمی‌بینیم! فرمود: آیا چنین می‌بینی که خدا خلف وعده می‌کند؟ گفتم: نه. فرمود: پس چگونه است؟ گفتم: نمی‌دانم، فرمود: من تو را از آن خبر می‌دهم: هر که خدا را در آنچه به آن فرمان داده فرمان برد، آنگاه او را از جهت و ناحیه دعا بخواند، اجابت خواهد کرد. گفتم: جهت و ناحیه دعا چیست؟ حضرت فرمود: ابتداء می‌کنی بنام خدا، سپس او را ثنا می‌گویی و به بزرگی یاد می‌کنی و نعمت‌های او را که بر تو ارزانی داشته یاد می‌نمایی، سپس او را شکر می‌کنی، آنگاه بر پیامبر و آل او درود می‌فرستی، بعد گناهان خود را متذکر می‌شوی، پس اقرار به آن می‌نمایی. سپس پرسید: آیه دیگر کدام است؟ گفتم: گفتار خدا: «و ما انفقتُم من شیءٍ فهوَ یخلِفهُ؛ <ref>سبا/سوره۳۴، آیه۳۸. </ref> آنچه انفاق می‌کنید از چیزی پس خدا آن را عوض می‌دهد.» و من انفاق می‌کنم و بدل آن را نمی‌بینم!

حضرت فرمود: آیا خلف وعده را در او می‌بینی؟ گفتم: نه فرمود: پس چگونه است؟ گفتم: نمی‌دانم. حضرت فرمود: اگر یکی از شما مال حلالی را کسب کند و در راه خدا انفاق نماید، هیچ درهمی را انفاق نمی‌کند، مگر آنکه خدا عوض آن را خواهد داد. «لو انّ احدکُمُ اکتسَبَ المالَ من حلّهِ و انفَقَ فی حقّهِ لَم یَنفق درهماً الا اخلف الله علیه.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۴۶. </ref>

از علی (علیه‌السّلام) روایت شده: بهشت بر سه طائفه حرام باشد: منّان (منت‌گذار) قتّات (سخن‌چین)، مدمن الخمر (کسی که از خوردن شراب باکی ندارد یا آنکه دائم می‌خورد). «تحرمُ الجنّة علی ثلاثةٍ، علی المنّانِ، و علی القتّاتِ و علی مدمِنِ الخَمرِ.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۴۴. </ref>

شکی نیست در این‌که انفاق در پنهانی برای انسان، سالم‌تر است تا آشکارا؛ زیرا آدمی باید خود ساخته باشد که بتواند خود را از ریا حفظ کند و از طرفی گرفتن صدقه برای طرف نیز آسان‌تر می‌باشد، زیرا در انفاق آشکار، ممکن است شخص بینوا خجالت بکشد.

و از امام صادق (علیه‌السّلام) نقل شده: ‌آنچه را که خدا بر تو واجب کرده، آشکار کردن آن بهتر از پنهان نمودن آنست و آنچه مستحبی است پنهان کردن آن از علنی کردن بهتر است و اگر انسانی زکات مالش را بر گردنش حمل کند و آشکارا تقسیم نماید، این عمل بسیار نیکوست. «کلّما فرضَ علیکَ فاعلانهُ افضل من اسراره و ما کان تطوعاً فاسرارهُ افضلُ من اعلانِهِ، و لو انّ رجلاً حمل زکات مالِه علی عاتقیه فقسّمَها علانیةً، کان ذلک حسناً جمیلاً.» <ref>فیض کاشانی، محمدمحسن، تفسیر صافی، ج۱، ص۲۹۹. </ref>

انفاق نسبت به بستگان و فامیل، هم صدقه است و هم پیوند خویشی، چنان‌که از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده: صدقه بر مسکین صدقه است و بر خویشاوند صدقه و صله است. «الصدقة علی مسکینِ صدقةٌ، و هی علی ذی رحمٍ صدقةٌ وصلة.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۳۷. </ref>

چون نصف عمر گذشت، مردی را که دیده بود، در خواب دید، به او گفت: بدرستی که خدا از تو تشکر نموده و برای توست در تمام عمر آنچه گذشته است از وسعت. «انّ الله تعالی قد شکرَ لکَ ذلک ولکَ تمامُ عُمرِکَ سِعْةً مثلِ ما مضی.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۶۲. </ref>

خویشاوند و همسایه در آیات و روایات بسیاری، اکیداً مورد سفارش قرار گرفته که اگر دلیلی نبود بر اینکه همسایه ارث نمی‌برد، آدمی خیال می‌کرد همسایه از انسان ارث می‌برد.

از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) نقل شده: به من ایمان نیاورده کسی که سیر بخوابد و همسایه مسلمان او گرسنه باشد. <ref>قمی، عباس، سفینة البحار، ج۱، ص۷۰۵. </ref> ابوالفتوح رازی، از آن حضرت نقل کرده: مؤمن نیست کسی که همسایه او از شرش ایمن نباشد. گفتند: یا رسول الله! حق همسایه بر همسایه چیست؟ فرمود: پست‌ترین حق او اینکه اگر قرض بخواهد، به او بدهد و اگر استغاثه کند، به فریادش رسد، اگر چیزی بعاریت بخواهد، به او بدهد اگر به احسان او نیازمند گردد فریادش رسد، اگر چیزی بعاریت بخواهد، به او بدهد اگر به احسان او نیازمند گردد او را احسان کند، هر زمان او را بخواند اجابت نماید، اگر مریض شود عیادتش کند، اگر بمیرد او را تشییع نماید، اگر خیری به او رسد خوشحال شود، اگر مصیبتی به او وارد گردد بد حال شود، خانه خود را بلندتر از خانه‌ او نکند که موجب اذیّت او گردد، و اگر چیزی بخانه آورد بخانه او بفرستد. تا آنکه فرمود: آنچه را که گفتم بشنوید! ادا نمی‌کند حق او را مگر‌ اندکی و براستی که مرا خداوند نسبت به همسایه سفارش فرموه که من گمان بردم برای او ارث قرار می‌دهد. <ref>بروجردی، مهدی، اسلام و مستمندان، ص۳۷۱.</ref>

از امام صادق (علیه‌السّلام) روایت شده: صدقه در روز جمعه، دو چندان خواهد شد. «ولکنّ الصدقة یومَ الجمعةِ تضاعفُ اَضعافاً.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۸۰. </ref>

آیا نمی‌دانی که عذاب و بلای من به دوستانم سریع‌تر است تا به دشمنانم؟ و چنین کاری از جهت حسن نظر من به آنها است و استدراج برای دشمنان است آگاه باش! سوگند بعزت خود، هر آینه به تو بلای خود را فرو فرستم و تو و فرزندانت را نشانه تیر مصائب خود قرار دهم و تو را بعقوبت خود می‌آزارم. پس آماده بلا و خشنود به حکم من بوده و به مصیبت‌ها شکیبا باشید. <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۱۲، ص۲۷۱. </ref> آری، آدمی نمی‌داند که در رد سائل چه ضررهایی متوجه انسان شده و چه منافعی از دست او می‌رود که همین داستان و داستان‌های دیگر مانند داستان علویه و نصرانی و شیخ بلد و غیر آن، روشن‌گر آنست و باید چنین قضایایی درس بزرگی باشد برای دیگران و عبرتی برای هر فرد مسلمان.

در قرآن حالات بینوایان عفیف «یحسبُهُم الجاهلُ اَغنیاءَ من التَّعفٌّفِ» <ref>بقره/سوره۲، آیه۲۷۳. </ref> و بدی رد سائل آمده و همچنین در روایات مفصل بیان گردیده که اگر کسی به همه آنها اطلاع حاصل کند، امکان ندارد گدایی کند و یا اگر سائلی به او مراجعه کرد، او را ناامید سازد و براستی که اگر احتیاج، کسی را مجبور به سؤال کرد و حقیقتاً درمانده و محتاج گردید، وظیفه هر فرد مسلمان است که حاجت او را برطرف سازد، بلکه تا بتواند او را بر خود مقدم دارد و این درس را از مکتب علی (علیه‌السّلام) فرا گیرد:

ابوسعید خدری نقل کرده: روزی علی (علیه‌السّلام) از فاطمه زهرا (سلام‌الله‌علیها) پرسید: آیا نزد تو از غذا چیزی هست که ناشتایی کنیم؟ فاطمه عرضه داشت: نه، دو روز است در نزد من چیزی نبوده و تو را بر خود و فرزندانم مقدم داشتم. علی (علیه‌السّلام) بیرون رفت در حالی که به خدای بزرگ توکل کرده و گمان نیک به او داشت. یک دینار قرض گرفت، همین‌که اراده کرد برای عیالش چیزی بخرد مقداد بن اسود کندی ـره‌ـ به او رسید و روز بسیار گرمی بود که زیر تابش آفتاب، آدمی اذیت می‌شد. حضرت از او پرسید: چه شده که در چنین وقتی از خانه بیرون آمدی؟ عرضه داشت: تقاضامندم مرا واگذار! حضرت فرمود: امکان ندارد. از او ابرام و از حضرت اصرار تا آنکه گفت: صدای گریه عیال را از تنگدستی شنیدم. چشمان علی (علیه‌السّلام) پر از آب شد، قضیه خود را هم بیان فرمود و گفت: اینک این یک دینار که من جهت عیالم قرض کردم بگیر! تو را بر خود مقدم داشتم. <ref>شیبانی اربلی، علی بن عیسی، کشف الغمة، ص۴۴۴. </ref>

از رسول خدا (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) روایت شده که خواهش سائل را قطع نکنید! اگر نه این بود که بیچارگان دروغ می‌گفتند، کسی که آنها را رد کند، رستگار نمی‌شد. «لاتقطعوا علی السّائل مسئلَتَهُ فلولا اَنّ المساکینَ یکذبوُنَ ما افلحَ من ردَّهُم.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۵۸. </ref> و نیز فرموده: سائل را به چیز کمی یا با نرمی و رحم دلی رد کنید؛ زیرا سائلی بسوی شما خواهد آمد که نه از انس است و نه از جن، تا ببیند رفتار شما را در آنچه خداوند به شما از فضل و کرمش بخشیده ببیند. «ردّوا السائل ببذلٍ یسیرٍ او بلینٍ و رحمةٍ فانّه یاتیکم من لیس بانسٍ و لا جان لینظر کیفَ صنعَکم فیما خوّلکمُ الله.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۵۹. </ref>

سائلین هم باید متوجه باشند که بشر فقط باید بسوی خدای جهان آفرین و روزی‌دهنده تمام مخلوقات، دریایی، صحرایی، زمینی، هوایی، موجودات ریز و ذره‌بینی و مخلوقات کوه پیکر، دست گدایی دراز کند، و به هیچ‌وجه به مخلوقی که همچون خودش محتاج و درمانده و ضعیف و ناتوانست رو نزند و امیدوار نگردد زیرا که امیدش قطع خواهد شد، و بداند که رسول گرامی اسلام فرمود: هر که «از خلق» بی‌نیاز گردد، خداوند او را بی‌نیاز سازد و هر که طلب خویشتن‌داری کند، خدا او را خویشتن‌دار سازد و هر که «از خدا» سؤال کند، خدا به او ببخشد، و هر که بر روی خودش در سؤال را باز نماید، خداوند بر او هفتاد در از بیچارگی باز کند که چیزی، کوچک‌ترین در آن را نبندد. «من استغنی اغناهُ الله و مَن استعفَّ اعفَّهُ الله، و من سالَ اعطاهُ الله، و من فتحَ علی نفسِهِ باب َ مسئلةٍ، فتح الله علیه سبعینَ باباً من الفقرِ لایسدُّ ادناها شیءٌ.» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۹۶، ص۱۵۸. </ref>

{{پانویس}}