۸۷٬۷۷۵
ویرایش
جز (جایگزینی متن - 'برمی داریم' به 'برمیداریم') |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
خط ۱۶: | خط ۱۶: | ||
== مؤلف == | == مؤلف == | ||
شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از عالمان و فقیهان نامدار بوده است كه از او | شیخ ابوالحسن علی بن ابراهیم بن هاشم قمی از عالمان و فقیهان نامدار بوده است كه از او كتابهای بسیاری به جای مانده است. گرچه تاریخ تولد و وفات وی در دست نیست، اما مسلماً وی در نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم میزیسته است. [[شیخ طوسی]] وی را از [[اصحاب]] [[امام هادی |امام هادی علیهالسلام]] (م254ق) دانسته است، ولی [[سید صدرالدین عاملی]] او را از اصحاب [[امام علی بن موسی الرضا|امام رضا علیهالسلام]] (م202ق) برشمرده است. از دیگر سوی، مرحوم [[شیخ صدوق]] در «عیون اخبار الرضا» نقل میكند كه حمزه بن محمد بن جعفر در سال 307 از علی بن ابراهیم روایت شنیده است. | ||
با توجه به نكته اخیر و با ملاحظه استادی علی بن ابراهیم نسبت به [[شیخ کلینی|محمد بن یعقوب كلینی]] (م329ق)، كلام عاملی نمیتواند صحیح باشد و ظاهراً در این جا میان پدر (ابراهیم بن هاشم) و پسر (علی بن ابراهیم) اشتباه شده است. در هر صورت، مقام این محدث جلیلالقدر از مقدار روایتی كه نقل كرده است روشن میشود. [[آیتالله خویی]] تعداد روایات وی را 7140 حدیث شمرده است. غالب رجالیان متأخر، وی را توثیق كردهاند. علی بن ابراهیم از پدر، فرزند و برادران عالم و فرزانه نیز برخوردار بوده است. پدرش ابراهیم بن هاشم از محدثان به نام است. برادر وی اسحاق بن ابراهیم و فرزندانش احمد، ابراهیم و محمد همه از بزرگان عصر خویش بودهاند. در | با توجه به نكته اخیر و با ملاحظه استادی علی بن ابراهیم نسبت به [[شیخ کلینی|محمد بن یعقوب كلینی]] (م329ق)، كلام عاملی نمیتواند صحیح باشد و ظاهراً در این جا میان پدر (ابراهیم بن هاشم) و پسر (علی بن ابراهیم) اشتباه شده است. در هر صورت، مقام این محدث جلیلالقدر از مقدار روایتی كه نقل كرده است روشن میشود. [[آیتالله خویی]] تعداد روایات وی را 7140 حدیث شمرده است. غالب رجالیان متأخر، وی را توثیق كردهاند. علی بن ابراهیم از پدر، فرزند و برادران عالم و فرزانه نیز برخوردار بوده است. پدرش ابراهیم بن هاشم از محدثان به نام است. برادر وی اسحاق بن ابراهیم و فرزندانش احمد، ابراهیم و محمد همه از بزرگان عصر خویش بودهاند. در كتابهای عامه نیز از وی یاد شده است. [[محمد بن اسحاق ندیم]] و [[ابن حجر عسقلانی]] به علم و [[مذهب]] وی اشاره كردهاند بعضی از كتابهای وی را نام بردهاند. وی از استادان بسیاری حدیث شنیده است و شاگردان بسیاری نیز از او بهره بردهاند. یكی از نویسندگان تعداد 48 استاد و 23 شاگرد وی را برشمرده است. در هر دو گروه افراد سرشناس فراوانی هستند كه به بعضی از آنان اشاره میشود. بعضی از مشایخ او عبارتاند از: ابراهیم بن هاشم، احمد بن عبدالله برقی، احمد بن اسحاق قمی، ایوب بن نوح، ریان بن صلت، عباس بن معروف، و محمد بن حسین بن ابی خطاب. بعضی از شاگردان وی عبارتاند از: محمد بن یعقوب كلینی، احمد بن زیادبن جعفر همدانی، حسن بن حمزه علوی، [[علی بن بابویه |علی بن بابویه قمی]] (پدر صدوق)، محمد بن علی بن ماجیلویه، حمزه بن محمد علوی، محمد بن حسن بن ولید و محمد بن قولویه قمی. | ||
وی دارای | وی دارای كتابهای بسیاری بوده است كه غالباً به «كتاب التفسیر» وی در ردیف اول كتابها اشاره شده است. [[نجاشی]] تعداد كتابهای وی را این گونه فهرست كرده است: كتاب التفسیر، كتاب الناسخ و المنسوخ، كتاب قرب الاسناد، كتاب الشرائع، كتاب الحیض، كتاب التوحید و الشرك، كتاب فضائل امیرالمؤمنین، كتاب المغازی، كتاب الانبیاء، رساله فی معنی هشام و یونس، جوابات عن مسائل سأله عنها محمد بن بلال و كتاب یعرف بالمشذر. | ||
== كتاب == | == كتاب == | ||
خط ۲۹: | خط ۲۹: | ||
چاپ دیگر این كتاب كه با حروفی چشم نواز و تصحیح مؤسسه اعلمی [[بیروت]] منتشر شده است، در سال 1412 ق انتشار یافته است. تفاوت این چاپ با چاپ قبل، جز حذف تعلیقات و از حد توضیح پارهای از لغات و ارائه آدرس آیات و... جز آن فراتر نرفته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق، 1991م.</ref>. جدا از این دو نسخه رایج، مرحوم آقا بزرگ تهرانی به دو نسخه چاپ سنگی اشاره كرده است كه یكی از آنها در سال 1313 ق و دیگری همراه تفسیر [[امام حسن عسکری|امام عسكری علیهالسلام]] در سال 1315 ق به چاپ رسیده است<ref> الشیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 4/302.</ref>. سید طیب جزایری در تصحیح از دو نسخه خطی دیگر هم استفاده كرده كه یكی در كتابخانه [[آیتالله حكیم]] و دیگری در كتابخانه مرحوم [[کاشف الغطاء، محمد حسین|كاشف الغطاء]] بوده است. | چاپ دیگر این كتاب كه با حروفی چشم نواز و تصحیح مؤسسه اعلمی [[بیروت]] منتشر شده است، در سال 1412 ق انتشار یافته است. تفاوت این چاپ با چاپ قبل، جز حذف تعلیقات و از حد توضیح پارهای از لغات و ارائه آدرس آیات و... جز آن فراتر نرفته است<ref>علی بن ابراهیم قمی، تفسیر القمی، بیروت، مؤسسه الاعلمی للمطبوعات، 1412ق، 1991م.</ref>. جدا از این دو نسخه رایج، مرحوم آقا بزرگ تهرانی به دو نسخه چاپ سنگی اشاره كرده است كه یكی از آنها در سال 1313 ق و دیگری همراه تفسیر [[امام حسن عسکری|امام عسكری علیهالسلام]] در سال 1315 ق به چاپ رسیده است<ref> الشیخ آقا بزرگ تهرانی، الذریعه الی تصانیف الشیعه، بیروت، دارالاضواء، 4/302.</ref>. سید طیب جزایری در تصحیح از دو نسخه خطی دیگر هم استفاده كرده كه یكی در كتابخانه [[آیتالله حكیم]] و دیگری در كتابخانه مرحوم [[کاشف الغطاء، محمد حسین|كاشف الغطاء]] بوده است. | ||
گرچه این تفسیر تمامی [[قرآن]] را در بر دارد، ولی از هر سوره به صورت گزینشی، آیات را تفسیر كرده است و از هیچ سورهای فروگذار نكرده است. تفسیر در دو جلد و حدود 800 صفحه است. گرچه [[سعدالسعود]] در معرفی اش، آن را چهار جلد در دو مجلد معرفی میكند، ولی به نظر | گرچه این تفسیر تمامی [[قرآن]] را در بر دارد، ولی از هر سوره به صورت گزینشی، آیات را تفسیر كرده است و از هیچ سورهای فروگذار نكرده است. تفسیر در دو جلد و حدود 800 صفحه است. گرچه [[سعدالسعود]] در معرفی اش، آن را چهار جلد در دو مجلد معرفی میكند، ولی به نظر نمیرسد كه اختلاف مهمی در میان باشد. این تفسیر اهمیت بسیاری در میان تفاسیر [[شیعه]] دارد، چراكه دو ویژگی روایی بودن و اتصال به دوران حضور معصوم علیهالسلام و [[غیبت صغری]] در كم تر تفسیر در دسترسی دیده میشود. بدون تردید در چند قرن اخیر غالب تفاسیر، بلكه همه آنها به روایاتی از این تفسیر اشاره كردهاند. این اثر، به عنوان منبع تفسیری متأخران نامبردار است<ref> بیشترین نقل از این تفسیر در كتاب تفسیر الصافی، البرهان، نورالثقلین و كتاب های پس از این زمان است، اما در تفاسیر روض الجنان، گارز، جلاءالاذهان، تبیان و تفسیر العیاشی یا اصولاً نقل خاصی نشده یا بسیار اندك است.</ref>. از دیگر سوی، با توجه به ذكر اسناد روایات در خلال تفسیر و كلامی كه در مقدمه این كتاب هست، بعضی مجموعه راویان این كتاب را موثق (به توثیق عام علی بن ابراهیم) میدانند<ref>آیتالله خویی، معجم رجال الحدیث، 1/49، مقدمه.</ref>. از این رو، این كتاب برای رجالیان نیز منشأ طرح بحثهایی شده است. مقدمه این كتاب نیز دربر دارنده مختصری از روایات علوی درباره انواع علوم قرآن است. این روایات با تفصیلی بیشتر در اول [[تفسیر نعمانی]] آمده است و [[علامه مجلسی]] (ره)، تمام آن را در آغاز جلد 93 [[بحارالانوار]] (چاپ ایران) نقل كرده است. رساله محكم و متشابه منسوب به [[سید مرتضی]] (ره) نیز همین روایات به ضمیمه مقدمهای از ایشان است. با این آشنایی اجمالی، به سوی بررسی این كتاب گام برمیداریم. | ||
== منابع تحقیق پیرامون تفسیر علی بن ابراهیم == | == منابع تحقیق پیرامون تفسیر علی بن ابراهیم == | ||
مسلماً مهمترین منبع تحقیق درباره این تفسیر، همین كتاب منسوب به علی بن ابراهیم (با توجه به مقدمه، متن، اسناد و افراد موجود در آن اسناد) است. به نظر میرسد اولین تحقیق مختصر و سودمند را آقا بزرگ تهرانی (ره) در این زمینه به انجام رسانده است. وی در صفحات محدودی از كتاب ممتع «الذریعه»، ضمن اشاره به راوی این تفسیر، آن را مجموعهای از كتاب علی بن ابراهیم و تفسیر ابی الجارود دانسته است و در حاشیه نیز با رنج بسیار، مجموعه مشایخ روای از علی بن ابراهیم (ابوالفضل عباس) را ارائه كرده است و این خود، نشاندهنده آن است كه همه تفسیر از علی بن ابراهیم نیست<ref>الذریعه، 4/302- 310.</ref>. | مسلماً مهمترین منبع تحقیق درباره این تفسیر، همین كتاب منسوب به علی بن ابراهیم (با توجه به مقدمه، متن، اسناد و افراد موجود در آن اسناد) است. به نظر میرسد اولین تحقیق مختصر و سودمند را آقا بزرگ تهرانی (ره) در این زمینه به انجام رسانده است. وی در صفحات محدودی از كتاب ممتع «الذریعه»، ضمن اشاره به راوی این تفسیر، آن را مجموعهای از كتاب علی بن ابراهیم و تفسیر ابی الجارود دانسته است و در حاشیه نیز با رنج بسیار، مجموعه مشایخ روای از علی بن ابراهیم (ابوالفضل عباس) را ارائه كرده است و این خود، نشاندهنده آن است كه همه تفسیر از علی بن ابراهیم نیست<ref>الذریعه، 4/302- 310.</ref>. | ||
البته قبل از ایشان | البته قبل از ایشان میرحامد حسین هندی در كتاب «استقصاءالافهام» كه رنگ اعتقادی و كلامی دارد و به مباحث كلی بین المذاهب، اشارات مفصلی كرده است، در مقام دفاع از مضمون احادیث این تفسیر، بحث مفصلی را طرح كرده است، اما بحث وی بیش از آن كه برهانی باشد، جدلی است<ref> این كتاب در دو جلد و در قطع رحلی و در حدود 1800 صفحه است. اسم كامل كتاب عبارت است از: استقصاء الافحام و استیفاء الانتقام فی نقض منتهی الكلام و كتاب را با آیه شریفه فانتقمنا من الذین اجرموا آغاز كرده است. قسمت عمده ای از كتاب ذكر خلل در كتاب ها و رؤسای مذاهب عامه یا دفاع از كتاب های عقاید و راویان شیعه است. آدرس كتاب: كتابخانه آیتالله نجفی مرعشی، 123/ 8/ 2-3.</ref>. | ||
با توجه به اشتمال این كتاب بر روایاتی كه با قول به تحریف سازگار است، بعضی از اندیشوران و نویسندگان به بررسی این كتاب نشسته اند كه از جمله آنها حجتالاسلام هاشم معروف الحسنی (ره)<ref> هاشم معروف الحسنی، بین التصوف و التشیع، بیروت، دارالعلم، ص198 به بعد.</ref> و [[آیتالله معرفت]] اند<ref>محمد هادی معرفت، صیانه القرآن عن التحریف، قم، دارالقرآن الكریم، ص187.</ref>. | با توجه به اشتمال این كتاب بر روایاتی كه با قول به تحریف سازگار است، بعضی از اندیشوران و نویسندگان به بررسی این كتاب نشسته اند كه از جمله آنها حجتالاسلام هاشم معروف الحسنی (ره)<ref> هاشم معروف الحسنی، بین التصوف و التشیع، بیروت، دارالعلم، ص198 به بعد.</ref> و [[آیتالله معرفت]] اند<ref>محمد هادی معرفت، صیانه القرآن عن التحریف، قم، دارالقرآن الكریم، ص187.</ref>. كتابهای رجالی، خصوصاً متأخران و معاصران نیز با توجه به توثیق عام علی بن ابراهیم نسبت به روایات كتاب (كه البته فقط در دیدگاه بعضی این توثیق معتبر است) بحث مختصری را دراینباره انجام دادهاند<ref> آیتالله خویی، معجم رجال الحدیث، قم، مدینه العلم، 1/49- 50 و شیخ جعفر سبحانی، كلیات فی علم الرجال، قم، مؤسسه انتشارات اسلامی، ص307- 316.</ref>. تحقیق دیگر در این زمینه را سه سال پیش در یكی از نشریات فرهنگی دیدم. نویسنده توانای این مقاله با تتبع كامل كتاب و ذكر قراینی، نظریه مذكور از جانب شیخ آقا بزرگ تهرانی را با برهانی بیشتر آورده است. وی در آغاز مقالهاش مینویسد: هدف كلی ما از طرح بحث این است: كه، كتابی امروز به نام تفسیر علی بن ابراهیم یا تفسیر قمی در دسترس است، كتاب مستقل دیگری است و مؤلف آن شخص دیگری غیر از علی بن ابراهیم معروف است. اما این كه مؤلف آن كیست و نام اصلی كتاب چیست، هنوز به نتیجه واضحی نرسیده ایم. بحث ما منحصر در این است كه با مطالعه كل كتاب و ملاحظه شواهد خارجی، این مطلب كاملاً روشن است كه كتاب حاضر تألیف علی بن ابراهیم معروف نیست<ref> سید احمد موسوی، پژوهشی پیرامون تفسیر قمی، چاپ شده در كیهان اندیشه، ش32، ص85-90.</ref>. | ||
البته پژوهشهای مختصر دیگری نیز در این زمینه صورت گرفته است كه یكی از آنها اشاره اجمالی به این تفسیر در ضمن مقالاتی است كه فاضل ارجند شیخ محمد علی مهدوی راد، تحت عنوان «معرفی تفاسیر و | البته پژوهشهای مختصر دیگری نیز در این زمینه صورت گرفته است كه یكی از آنها اشاره اجمالی به این تفسیر در ضمن مقالاتی است كه فاضل ارجند شیخ محمد علی مهدوی راد، تحت عنوان «معرفی تفاسیر و روشهای مفسران»، در مجله حوزه در طی چند سال نگاشته است<ref>مجله حوزه، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، سال 1361 تا 1368، شمارههای 16، 18، 19، 20، 21، 24، 25، 26، 27، 28، 30، 31، 33.</ref>. | ||
در كتاب دیگری كه تحت عنوان «المفسرون حیاتهم و منهجهم» در سال 1373 ش منتشر گردیده است، مؤلف گرامیاشاره مختصری به سند این تفسیر و شیوه آن در تفسیر كرده است<ref>سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلام، ص328- 333.</ref>. | در كتاب دیگری كه تحت عنوان «المفسرون حیاتهم و منهجهم» در سال 1373 ش منتشر گردیده است، مؤلف گرامیاشاره مختصری به سند این تفسیر و شیوه آن در تفسیر كرده است<ref>سید محمد علی ایازی، المفسرون حیاتهم و منهجهم، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلام، ص328- 333.</ref>. | ||
در كتاب «طبقات مفسران شیعه» كه از نگارش آن چند سالی بیش نگذشته است نیز، به این كتاب اشارهای دارد. وی مختصری درباره مؤلف و كتاب توضیح داده است<ref>عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ج1.</ref>. | در كتاب «طبقات مفسران شیعه» كه از نگارش آن چند سالی بیش نگذشته است نیز، به این كتاب اشارهای دارد. وی مختصری درباره مؤلف و كتاب توضیح داده است<ref>عقیقی بخشایشی، طبقات مفسران شیعه، قم، دفتر نشر نوید اسلام، ج1.</ref>. | ||
== خلاصه | == خلاصه ویژگیهای سندی كتاب == | ||
آنچه میتوان به طور خلاصه درباره سند این كتاب ارائه داد عبارت است از: | آنچه میتوان به طور خلاصه درباره سند این كتاب ارائه داد عبارت است از: | ||
نویسنده كتاب (كه مقدمه را نیز او گرد آوری و نقل كرده است) مجهول است. | نویسنده كتاب (كه مقدمه را نیز او گرد آوری و نقل كرده است) مجهول است. | ||
خط ۵۰: | خط ۵۰: | ||
# جدا از عدم توثیق ابوالفضل العباس و عدم شناخت مولف كتاب، بعضی از روایات كتاب مسند و صحیح، بعضی مسند و ضعیف و بعضی مرسل اند. | # جدا از عدم توثیق ابوالفضل العباس و عدم شناخت مولف كتاب، بعضی از روایات كتاب مسند و صحیح، بعضی مسند و ضعیف و بعضی مرسل اند. | ||
# بر خلاف گفته نویسنده «الذریعه»، روایاتی از علی بن ابراهیم نقل شده كه به [[امام صادق علیهالسلام]] متصل نمیشود، بلكه او از ائمه دیگر روایت كرده است<ref>1/ 81، 85 و 165.</ref>. | # بر خلاف گفته نویسنده «الذریعه»، روایاتی از علی بن ابراهیم نقل شده كه به [[امام صادق علیهالسلام]] متصل نمیشود، بلكه او از ائمه دیگر روایت كرده است<ref>1/ 81، 85 و 165.</ref>. | ||
# آنچه سید بن طاووس به گونه گزینشی از این تفسیر آورده است با آنچه در تفسیر هست، مطابقت دارد. با توجه به این كه سید بن طاووس حجم كل كتاب را نیز گونهای گزارش كرده كه با متن موجود سازگار است (چهار جزء در دو مجلد)، احتمال مطابقت تفسیر موجود با آنچه در 8 قرن قبل (3 قرن پس از مولف) در دست مولف «سعدی السعود» بوده است، قوت مییابد<ref>در این زمینة، فاضل فرزانه حجتالاسلام و المسلمین سید احمد مددی به تفاوت بین دو متن نظر دادهاند، اما به نظر | # آنچه سید بن طاووس به گونه گزینشی از این تفسیر آورده است با آنچه در تفسیر هست، مطابقت دارد. با توجه به این كه سید بن طاووس حجم كل كتاب را نیز گونهای گزارش كرده كه با متن موجود سازگار است (چهار جزء در دو مجلد)، احتمال مطابقت تفسیر موجود با آنچه در 8 قرن قبل (3 قرن پس از مولف) در دست مولف «سعدی السعود» بوده است، قوت مییابد<ref>در این زمینة، فاضل فرزانه حجتالاسلام و المسلمین سید احمد مددی به تفاوت بین دو متن نظر دادهاند، اما به نظر می رسد آنچه در كتاب سعدالسعود با متن حاضر مخالف است، گرچه روایت علی بن ابراهیم است، ولی از مجموعة تفسیری وی نقل شده است. كیهان اندیشه، شمارة 32، ص87.</ref>. | ||
# آنچه در سراسر كتاب پراكنده است، مجموعهای از توضیحات | # آنچه در سراسر كتاب پراكنده است، مجموعهای از توضیحات تفسیرهای نگارنده تفسیر و توضیحات تفسیرها و روایات نقل شده از علی بن ابراهیم است. از تفسیر آیه 49 [[سوره آل عمران]]<ref>ج2، ص 140.</ref> تفسیر ابی الجارود نیز به كتاب راه یافته است و تعدادی از روایات و مطالب تفسیری (حدود 10%) را مصنف از این تفسیر نقل كرده است. از تفسیر آیه 54 [[سوره نساء]]<ref>ج 1، ص 140.</ref> نیز مصنف به روایات تفسیری دیگری كه خود آنها را شنیده است مبادرت میورزد. این گونه روایات از شخص خاصی نقل نشده است و به تعبیری میتواند مشایخ مصنف را به دست دهد و شاید از این رهگذر راهی برای تشخیص مولف آن به دست آید. در مجموع، این گونه به دست میآید كه مولف در هنگام نگارش كتاب، دو مجموعه «تفسیر علی بن ابراهیم» و «تفسیر ابی الجارود» را پیش روی داشته است و غیر از این دو مجموعه، روایات پراكنده دیگری كه تلقی كرده بوده و همچنین توضیحات و تفسیرهایی از پیش خود و هم چنین نقل مرسل وقایع، شأن نزولها و داستانهای قرآنی نیز پرداخته و مجموعه موجود را آفریده است. | ||
# ظاهراً اهتمام مولف در ارائه تفسیر كاملی از قرآن و یا حتی جمع روایات تفسیری و حتی تحلیل آنها نبوده است. از این رو، به ندرت دیده میشود كه در ذیل یك آیه، دو حدیث مختلف المعنی را نقل كند. مواردی كه بین دو روایت علی بن ابراهیم و ابی الجارود جمع كرده است بسیار اندك است (در موارد معدودی این كار صورت گرفته است<ref> تفسیر القمی، 1/5- 6.</ref> جمع روایی هم به ندرت دیده میشود<ref>1/148 و 155.</ref>. از این رو، كتاب بیش از آن كه «درایت» در آن نمودار باشد، «روایت» آن هم بدون تحلیل و درایت، در آن دیده میشود. | # ظاهراً اهتمام مولف در ارائه تفسیر كاملی از قرآن و یا حتی جمع روایات تفسیری و حتی تحلیل آنها نبوده است. از این رو، به ندرت دیده میشود كه در ذیل یك آیه، دو حدیث مختلف المعنی را نقل كند. مواردی كه بین دو روایت علی بن ابراهیم و ابی الجارود جمع كرده است بسیار اندك است (در موارد معدودی این كار صورت گرفته است<ref> تفسیر القمی، 1/5- 6.</ref> جمع روایی هم به ندرت دیده میشود<ref>1/148 و 155.</ref>. از این رو، كتاب بیش از آن كه «درایت» در آن نمودار باشد، «روایت» آن هم بدون تحلیل و درایت، در آن دیده میشود. | ||