رباط: تفاوت میان نسخه‌ها

رِباط در لغت چیزی را گویند که مَشک و چهار پا و غیر آن را به وسیله آن ببندند و در اصل، عبارت است از: بستن اسب در نقطه‌ای معین و تأسیس ساخلو برای مرزبانی. جمع آن رُبُطْ است. <ref> جوهری، ابراهیم بن حماد، الصحاح اللغة، کلمه ربط</ref>

در اصطلاح، رباط و مرابط به مرز داری، اقامت گزیدن در مرز، نگهبانی دادن در اطراف کشور و مرزها، دیدبانی برای آگاهی از احوال دشمن و حفظ کشور از حمله آنان اطلاق می‌شود.<ref>حلی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقها، ج۹، ص۴۵۱</ref>

ربط در لغت به معنای بستن و محکم کردن است.<ref>ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ج ‌7، ص 302، دار الفکر، بیروت، 1414ق</ref> این که قرآن کریم می‌فرماید: «وَ أَعِدُّوا لَهُمْ مَا اسْتَطَعْتُمْ مِنْ قُوَّةٍ وَ مِنْ رِباطِ الْخَیْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَ عَدُوَّکُمْ وَ آخَرینَ مِنْ دُونِهِم‏...».<ref>انفال، 60</ref> در این جا، رباط مصدر به معنای مربوط است؛ یعنی بسته شده، یا جمع «ربیط» است و به همان معنا، ولی استعمال آن در اسب‌هایی که برای [[جهاد]] بسته می‌شوند غلبه پیدا کرده است.<ref>ریاضی، حشمت الله، ترجمه بیان السعادة، ج ‏6، ص 71، مرکز انتشارات دانشگاه پیام نور، تهران، 1372ش</ref> بنابراین "رباط الخیل" به معنای اسب‌هایی است که برای جنگ آماده شده است.

مرابطه هم از ریشۀ "ربط" است که به باب مفاعلة رفته و به معنای مواظبت کردن(از طریق بستن و منع کردن) است.<ref>فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر فی غریب الشرح الکبیر للرافعی، ج ‌2، ص 215، دار الرضی، قم، بی تا</ref> به شخصی که در مرزها حاضر شده و از تمامیت کشور اسلامی محافظت می‌کند، "مرابط" گفته می‌شود.<ref>فراهیدی، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج ‌7، ص 422، انتشارات هجرت، قم، 1410ق</ref> رباط؛ نیز مصدر "ربط" است که به همان معنای بستن می‌آید.

در اصطلاح [[فقهاء]] رباط و مرابطه به وقتی گقته می‌شود که عده‌ای جهت مراقبت از مرزها و مراقبت از تحرکات دشمن در آنسوی مرزها در آن مناطق حاضر شوند و اگر در آنجا برای مدتی ساکن شوند به آنان "مرابط" گفته می‌شود.<ref>عاملی، زین الدین بن علی، الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیة (المحشی - کلانتر)، ج ‌2، ص 385، انتشارات داوری، قم، 1410ق</ref>

در کتاب‌های فقهی بحثی دربارۀ "مرابطه" آمده است. [[شیخ طوسی]] در کتاب تهذیب الاحکام؛ عنوانی آورده است به نام "مرابطه در راه خدا" <ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ‌6، ص 125، باب المرابطة فی سبیل الله، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق</ref> که در آن روایاتی از [[ائمه اطهار(ع)|ائمه علیه‌السلام]] آورده است که مسلمانان را به حفظ مرزهای کشور اسلام تشویق کرده است.<ref>طوسی، محمد بن حسن، تهذیب الأحکام، ج ‌6، ص 125، باب المرابطة فی سبیل الله، دار الکتب الاسلامیه، تهران، 1407ق</ref> و از جایی که حفظ مرزها جنبۀ تهاجمی ندارد، شرکت در آن حتی برای [[شیعیان]] که حکومت‌های وقت را قبول نداشته‌اند، از طرف امامان معصومعلیه‌السلام مجاز شمرده شده است. لذا فقها با توجه به این روایات مرزبانی از کشورهای اسلامی را حتی در زمان غیبت امام معصوم علیه‌السلام مستحب دانسته‌اند.  

[[علامه حلی]] در‌این‌باره می‌فرماید: مرابطه (مرزداری) در زمان حضور امام علیه‌السلام [[مستحب مؤکد]] است و در زمان غیبت امام علیه‌السلام نیز [[مستحب]] است؛ زیرا معمولاً در حفظ مرزها، جنگ و درگیری نیست و فقط جهت مراقبت و نشان دادن نیروها به دشمن است.<ref>علامه حلی، منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، ج ‌14، ص 44، مجمع البحوث الاسلامیة، مشهد، چاپ اول، 1412ق</ref> بله همان‌طور که در روایات اشاره شده است، اگر در حین مرزبانی؛ دشمنان به سرزمین اسلام حمله کنند، مرزبان می‌تواند جهت دفاع از خود و دفاع از اسلام و نه به خاطر دفاع از سلاطین و حاکمان ستمگر، وارد مبارزه شده و از اسلام محافظت نماید.

ساختمان آنها در ساده‌ترین شکل نـقشه‌ای‌ مـستطیل‌ داشـت و شامل یک دیوار بر اطراف اطاق‌هایی برای اقامت، انبارهای اسلحه و تدارکات و برج‌های دیده‌بانی و علامت دادن بـود‌ که غالبا با شتاب بنیان گرفته بود.<ref>مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص508‌؛ دایـرة‌ المـعارف الاسلامیه، ج10، ص19، ماده ربط</ref>

رباط‌ها گـاه بـه صورت پایـگاه‌های بـزرگ نـظامی برای تدارک حمله مـسلمانان به سرزمین‌های کفار نیز ساخته و مورد استفاده قرار می‌گرفت. این‌گونه رباط‌ها را معمولا حکام می‌ساختند. مـثل «ربـاط المنستیر‌» در‌ [[تونس]] که بانی آن '''زیادةالله''' بـود و در سـال 206 ه. ق بـنیان گـرفت.<ref>مـقدمه‌ای بـر شناخت رباط در ایران، ص509</ref>

صاحب تفسیر [[مجمع‌البیان]] در ذیل آیه اول می‌نویسد این آیه شریفه جمیع آنچه را برای مکلف لازم است دربر دارد؛ زیرا «اصبرُوا» شامل انجام عبادات و ترک گناهان می‌شود. «صابروا» شامل چیزهایی است که در برابر دیگران باید انجام دهد، مثل جهاد با دشمن و مهمتر از آن جهاد با نفس و «رابطوا» شامل دفاع از مسلمانان و دین می‌شود و «واتقواالله» شامل پرهیز از همه گناهان و محرمات و عمل به همه اوامر و واجبات است. <ref> طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۲، ص۴۸۲</ref>

رسول اکرم صلی الله علیه وآله فرمود:«رِباطُ لَیْلَةٍ فی‌ سَبیلِ اللَّهِ خَیْرٌ مِنْ صِیامِ شَهْرَیْنِ». <ref>شیخ بهائی، جامع عباسی، ص۱۵۱</ref>

و نیز فرمود:«مَنْ رابَطَ یَوْماً وَ لَیْلَةً فی‌ سَبیلِ اللَّهِ کانَ یَعْدِلُ صِیامِ شَهْرٍ وَ قِیامَهُ لا یَفْطَرُ وَ لایَنْفَنِلُ عَنْ صَلاتِهِ الّا لِحاجَةٍ». <ref>مسالک الافهام فی آیات الاحکام، ج۲، ص۳۵۹</ref>

ساخت‌ رباط‌ به دلیل آن که در آغاز‌ با‌ هدف حـفاظت‌ از‌ مـرزها‌ و دفــاع از سـرزمین‌هـای‌ <ref>مـقدمه‌ای بر شناخت رباط در ایران‌، ص٥٠٩</ref> اسلامی انجام می‌‌‌‌گرفت، امری مقدس به شمار می‌‌‌‌آمد و [[مسلمانان]] بـه آن‌اشـتیاق‌ داشتند‌. زیرا بـر اسـاس آیات [[قرآن]]، مرابطه و حفاظت از مرزهای اسلامی در برابر دشمنان‌ امری‌ واجب است؛ <ref>(انفـال:60)؛ (آل‌عمران:200)</ref>

به همین سبب، رباط به دلیل جـایگاه‌ مهمی کـه در امر [[جهاد]] مسلمین و پاسداری از مرزهای‌ اسلام‌ داشت‌، جنبه تقدس به خود گرفت و رباط‌سازی و رباط‌نشینی رهنمودی دینی و امری مقدس و ارزشمند در دین اسلام محسوب گردید.<ref>مـساله فـی المرابطه بـالثغور، ص١٧</ref> چه بسا شهیدانی که از رباطی به جنگ با مشرکین‌ برمی‌خواستند‌ و به شـهادت مـی‌رسیدند و در همان‌ رباط بـه خـاک سپرده مـی‌شدند.<ref>الانسـاب، ج٢، ص٤٣٤؛ تاریخ رباط در اسلام و ایران، ج٢، ص537</ref>

ازاین رو برخی افراد نیکوکار به‌ قصد‌ خیرات‌ و کسب‌ برکات‌ به ساخت رباط‌ مـی‌‌پرداخـتند.<ref>معماری اسلامی، ص٣٤٠</ref> پس از تـغییر کاربری رباط‌ها همچنان به ساخت و نگهداری این بناهای عام‌المنفعه‌ توجـه‌ می‌‌‌‌شـد؛ زیرا عـلاوه بر فواید خیریه‌، عواید‌ اقتصادی‌ داشتند‌ و سـبب‌ رونـق‌ تجـارت منطقـه می‌‌‌‌گردیدند.

یکی از کهن‌ترین رباط‌های برجاماندۀ افریقیه، رباط سوسه در شمال کشور [[تونس]] است. این رباط را که پایگاه حمله به سیسیل بود، اغلبیان در ۲۰۶ ق / ۸۲۱ م ساخته‌اند. رباط سوسه بنایی است مربع‌شکل و دوطبقه، با ابعادی نزدیک به ۴۰ متر، که در گوشه‌ها و میانۀ هر ضلعْ برجی گرد دارد. در گوشۀ بنا مناره‌ای است و در طبقۀ پایین رباط، پیرامون حیاط، رواق و اتاقهایی قرار گرفته است. در طبقۀ بالا تالاری کشیده و ستون‌دار ساخته‌اند که مسجد رباط بوده است.<ref>رباط، بنا | مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی

https://www.cgie.org.ir</ref>

چنین تفاوت‌هایی در [[مصر]] و عصر ممالیک تقویت شد؛ چراکه در اثر رواج تصوف، خانقاه و رباط به نهاد عام‌المنفعه مشابهی تبدیل شد. در واقع به نظر می‌رسد خانقاه مسجدی محسوب می‌شده که میزبان صوفیان بی‌خانمان بوده و رباط، سرپناهی برای عموم فقرا و مفلسان بوده که خرقه طریقتی خاص از صوفیان را به تن نداشته‌اند.<ref> الاوقا‌ف‌ و الحیا‌ة‌ الاجتما‌عیة‌ فی‏‌ مصر، صص205-201</ref>

ذکر این نکته حایز اهمیت است که با وجود تاثیرات فرهنگی ممالیک بر شبه جزیره و [[حرمین شریفین]]، هیچ سند و مدرک روشنی دال بر وجود خانقاه پیش از تسلط دولت [[عثمانی]] در مکه وجود ندارد. حال آنکه رباط‌هایی همچون رباط "رامشت" از سال 529، همزمان با حکومت فاطمیان، با هدف سکونت صوفیان در مکه تاسیس شده است.  

بر مبنای تک‌نگاری‌های دو تاریخ‌نگار؛ تقی‌الدین محمد بن احمد فاسی و نجم‌الدین عمر بن فهد که هر دو متعلق به قرن نهم هجری هستند؛ می‌توان به تعداد قابل توجهی از رباط‌های مهم شهر [[مکه]] دست یافت. فاسی بسیاری از اسناد وقفیه را عیناً در کتابش نقل کرده و بدین ترتیب تنها اثر برجای مانده از آن رباط‌ها را برای ما برجا گذاشته است. چه تمامی این ابنیه و آثار آن، توسط وهابیان نابود شده است.<ref>مصادر تاریخ الجزیرة العربیة، ریاض، صص67 ـ 61</ref>

کاروانسرا یا رباط قره‌­بیل یکی دیگر از کاروانسراهای تاریخی شهرستان گرمه است که به احتمال فراوان قدمت بنای اولیه آن به قرون 5-4 هجری می­‌رسد و در متون تاریخی از آن به نام رباط املوتلو یاد شده است. بعدها در دورۀ تیموری و زمانی که شاهراه کهن گرگان - نیشابور برای دسترسی به مشهد احیا می‌شود، به دستور وزیر با تدبیر دربار تیموری، میر علیشیر نوایی، رباط‌­هایی در طول این مسیر ساخته شده و یا رباط ­های قدیمی مرمت می‌شود. در این فرایند رباط قره بیل نیز توسعه یافته و با الحاق بخش‌هایی جدید احیا و مورد استفاده مسافران قرار می­‌گیرد. این کاروانسرا با مصالح سنگ، ساروج، گچ و آجر بنا شده و پلان چهارگوش با دو حیاط بزرگ و کوچک دارد. در گرداگرد حیاط بزرگ غرفه ­های متعددی احداث شده که پوشش سقف آنها گنبدی است و زیر سقف با کاربندی‌های زیبای گچی تزئین شده است<ref>صفحه اصلی - شهرستان گرمه