۲۱٬۷۰۰
ویرایش
مقتل نویسی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
[[پرونده:مقتل نویسی.jpg|جایگزین=مقتل نویسی|بندانگشتی|مقتل نویسی]] | |||
'''مقتل‌نویسی''' یا ''مَقْتَل'' نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا [[شهادت]] شخصیت‌های مهم می‌پردازد. مقتل‌نگاری میان [[شیعیان]] بیشتر برای شرح شهادت [[امامان شیعه]] و شخصیت‌های برجسته شیعه بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی درباره واقعه [[کربلا]]، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت [[حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] و یارانش اختصاص پیدا کرده است. | |||
'''مقتل‌نویسی''' یا ''مَقْتَل'' نوعی تاریخ‌نگاری که به چگونگی قتل یا [[شهادت]] شخصیت‌های مهم می‌پردازد. مقتل‌نگاری میان [[شیعیان]] بیشتر برای شرح شهادت [[امامان شیعه]] و شخصیت‌های برجسته شیعه بوده است؛ اما به‌جهت رواج مقتل‌نویسی درباره واقعه [[کربلا]]، استفاده از این اصطلاح به نقل رویدادهای مربوط به شهادت [[ | |||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
مقتل‌های [[ | مقتل‌های [[حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] معمولا حاوی روایاتی از [[پیامبر اسلام(ص)]] و [[امام علی(ع)]] درباره پیش‌بینی واقعه عاشورا، نامه‌ها و سخنان [[حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]]، مطالبی از همراهان [[حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)]] که در واقعه کربلا کشته نشده‌اند، خطبه‌های [[علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام)]] و حضرت [[زینب]](س) پس از عاشورا، روایات [[امامان شیعه]] درباره شهادت امام حسین و نکاتی از دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) درباره واقعه عاشورا است. | ||
[[اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی]] را نخستین مقتل‌نویس حادثه عاشورا دانسته‌اند. مقتل الحسین( | [[اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی]] را نخستین مقتل‌نویس حادثه عاشورا دانسته‌اند. مقتل الحسین (علیه‌السلام) نوشته [[ابی مخنف]] هم از مقتل‌های قدیمی در این زمینه است.<br> | ||
مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دوره افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند: ''کتاب روضة الشهداء، تألیف ملاحسین کاشفی''. | مقتل‌نگاری در قرن‌های سوم و چهارم قمری اوج گرفت؛ ولی پس از آن تا روی کار آمدن صفویه دوره افول مقتل‌نویسی است و آثار این دوره با گزارش‌های نامعتبر و بدون سند آمیخته شد که نقش مهمی در تحریف وقایع عاشورا داشته‌اند مانند: ''کتاب روضة الشهداء، تألیف ملاحسین کاشفی''. | ||
رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة و مُحرِق القلوب از این دسته‌اند. | رسمیت‌یافتن مراسم عاشورا همزمان با دولت صفوی باعث تدوین مقتل‌های جدیدی شد که منابع دقیقی نداشتند و واقعه عاشورا بیشتر با هدف استفاده در مجالس روضه‌خوانی و سوگواری و فراهم‌ساختن زمینه برای گریه نوشته شد. آثاری چون ابتلاء الاولیاء، اکسیر العبادة فی اسرار الشهادة و مُحرِق القلوب از این دسته‌اند. | ||
| خط ۲۲: | خط ۱۰: | ||
== مفهوم‌شناسی == | == مفهوم‌شناسی == | ||
گزارش‌های مکتوبی که حاوی مطالبی درباره قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرحِ تاریخ باشند، مقتل خوانده می‌شوند<ref>صاحبی، مقتل و مقتل‌نگاران، ۱۳۷۳ش، ص۳۱.</ref> مقتل، حاصل نوعی تاریخ‌نویسی براساس تک‌نگاری است. تک‌نگاری حادثه‌ها، گونه‌ای از نوشته‌های تاریخی است که در ثبت وقایع مهم استفاده می‌شود. چنین نوشته‌هایی غالباً در زمینه وقایع پرحادثه و سرنوشت‌ساز شکل می‌گیرند و آنها را با تمام جزئیات نقل می‌کنند<ref>یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۰.</ref> مَقْتَل در لغت به معنای محلّ قتل یا همان قتل‌گاه است<ref>معین، فرهنگ فارسی.</ref> و در اصطلاح به بازگویی به قتل رسیدن امامان اشاره دارد. جمع آن مَقاتل است. در میان مقتل‌ها مقتل امام سوم [[شیعیان]] از همه مهم‌تر و بیشتر مورد توجه است. مقتل الحسین (کشتن‌گاه حسین) نام مجموعه‌ای از کتاب‌ها است، که رویدادهای کربلا و کُشته‌شدن | گزارش‌های مکتوبی که حاوی مطالبی درباره قتل یا شهادت شخصیت‌های مطرحِ تاریخ باشند، مقتل خوانده می‌شوند<ref>صاحبی، مقتل و مقتل‌نگاران، ۱۳۷۳ش، ص۳۱.</ref> مقتل، حاصل نوعی تاریخ‌نویسی براساس تک‌نگاری است. تک‌نگاری حادثه‌ها، گونه‌ای از نوشته‌های تاریخی است که در ثبت وقایع مهم استفاده می‌شود. چنین نوشته‌هایی غالباً در زمینه وقایع پرحادثه و سرنوشت‌ساز شکل می‌گیرند و آنها را با تمام جزئیات نقل می‌کنند<ref>یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۰.</ref> مَقْتَل در لغت به معنای محلّ قتل یا همان قتل‌گاه است<ref>معین، فرهنگ فارسی.</ref> و در اصطلاح به بازگویی به قتل رسیدن امامان اشاره دارد. جمع آن مَقاتل است. در میان مقتل‌ها مقتل امام سوم [[شیعیان]] از همه مهم‌تر و بیشتر مورد توجه است. مقتل الحسین (کشتن‌گاه حسین) نام مجموعه‌ای از کتاب‌ها است، که رویدادهای کربلا و کُشته‌شدن حسین بن علی در آن شرح داده شده‌است. | ||
== ویژگی‌ها == | == ویژگی‌ها == | ||
| خط ۳۰: | خط ۱۸: | ||
مقتل [[امام علی(ع)]] اثر ابن ابی دنیا | مقتل [[امام علی(ع)]] اثر ابن ابی دنیا | ||
اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط [[شیعیان]]، عمدتاً درباره شهادت امام علی(ع) هستند<ref>یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۱.</ref> برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ «مقتل امیرالمؤمنین»(ع) از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی دنیا نام برده‌اند<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۹-۳۱.</ref> | اولین مقتل‌های نوشته‌شده توسط [[شیعیان]]، عمدتاً درباره شهادت امام علی(ع) هستند<ref>یاوری، «مقتل‌نگاری شیعیان»، ص۱۱.</ref> برخی منابع، از چهارده مقتل با عنوان مشترکِ «مقتل امیرالمؤمنین»(ع) از عالمانی مانند ابی‌الحسن بکری، جابر جعفی، یحیی بحرانی یزدی و ابن ابی دنیا نام برده‌اند<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۹-۳۱.</ref> | ||
پس از شهادت امام حسن(ع) و | پس از شهادت امام حسن(ع) و حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، مقتل‌نگاری میان شیعیان رونق یافت. البته امروزه از تألیفات متقدم با عنوان «مقتل الحسین»، یا فقط نامی در فهرست‌نگاری‌ها باقی است یا بخشی از آنها به‌صورت پراکنده در متون متأخر نقل شده است.<br> | ||
مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از [[اهل‌بیت]](ع) را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران، آقابزرگ، <ref>الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲.</ref> مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت ۱۵۷ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از نصر بن مزاحم کوفی (درگذشت ۲۱۲ق)و هِشام کَلبی (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ق)، مقتل رشید و میثم و جُوَیریة بن مسهّر از هشام کلبی و مقتل محمد بن ابی‌بکر از عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ق) از آن جمله‌اند.<br> | مقتل‌هایی نیز تألیف شده‌اند که وفات شخصیت‌های دیگری غیر از [[اهل‌بیت]](ع) را شرح داده‌اند. مقتل عمر بن خطاب از محمد بن عبدالله بن مهران، آقابزرگ، <ref>الذریعه، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۲.</ref> مقتل عبدالله بن زبیر و مقتل حُجر بن عَدی از ابی مِخنَف (درگذشت ۱۵۷ق)، دو مقتل دیگر با همین عنوان اخیر از نصر بن مزاحم کوفی (درگذشت ۲۱۲ق)و هِشام کَلبی (درگذشت ۲۰۴ یا ۲۰۹ق)، مقتل رشید و میثم و جُوَیریة بن مسهّر از هشام کلبی و مقتل محمد بن ابی‌بکر از عبدالعزیز جلودی (درگذشت ۳۳۰ یا ۳۳۲ق) از آن جمله‌اند.<br> | ||
== مقتل‌های | == مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) == | ||
بنابر نظر مشهور، مقتل ابی‌عبدالله الحسین، اثر اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی قدیمی‌ترین مقتل در زمینه حوادث شهادت | بنابر نظر مشهور، مقتل ابی‌عبدالله الحسین، اثر اَصبَغ بن نُباتَه مُجاشِعِی قدیمی‌ترین مقتل در زمینه حوادث شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) است<ref>آقابزرگ تهرانی، الذریعة، دارالاضواء، ج۲۲، ص۲۳و۲۴.</ref> البته برپایه روایتی در کتاب ثواب‌الأعمال، نوشته شیخ صدوق، اصبغ بن نباته شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) را درک کرد، ولی هیچ جزئیاتی دربارۀ واقعۀ عاشورا از او نقل نشده است. بااین‌همه، برخی محققان معتقدند فرزند او قاسم، مقتلی درباره واقعه عاشورا نوشته است. | ||
اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند<ref>گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵.</ref> برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته‌اند ونام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده‌اند<ref>عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹ ش، ص ۱۴۱.</ref>.<br> | اوج مقتل‌نگاری، در قرن‌های سوم و چهارم قمری گزارش شده و گفته‌اند پس از قرن چهارم، رو به کاهش گذاشته است. برخی از این مقاتل چاپ شده‌اند، برخی در تعدادی از کتابخانه‌های جهان در دسترس‌اند، و برخی دیگر از میان رفته‌اند<ref>گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۴۴و۴۵.</ref> برخی از محققان معتقدند مقاتل زیادی وجود داشته که به مرور زمان از میان رفته‌اند ونام ۱۴ مقتل را نیز ذکر کرده‌اند<ref>عندلیب همدانی، ثارالله، ۱۳۸۹ ش، ص ۱۴۱.</ref>.<br> | ||
| خط ۴۲: | خط ۳۰: | ||
کتاب قمقام زخّار و صمصام بَتّار، به‌معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق)، از پرآوازه‌ترین مقاتل تألیف‌شده در چند سده اخیر دانسته شده است <ref>رحیمی، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، ص۲۸.</ref> مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان ،ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری قرن ۱۳نیز از مقاتل معروف ومعتبر است.<br> | کتاب قمقام زخّار و صمصام بَتّار، به‌معنای دریای آکنده و شمشیر بُرنده، نوشتهٔ فرهاد میرزا معتمدالدوله (۱۲۳۳-۱۳۰۵ق)، از پرآوازه‌ترین مقاتل تألیف‌شده در چند سده اخیر دانسته شده است <ref>رحیمی، «قمقام زخار در تاریخ واقعه کربلا»، ص۲۸.</ref> مهیج الاحزان وموقد النیران فی قلوب اهل الایمان ،ملا محمدحسین ابن محمدعلی یزدی حایری قرن ۱۳نیز از مقاتل معروف ومعتبر است.<br> | ||
== اعتبار مقتل‌های | == اعتبار مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) == | ||
از نگاه رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند: | از نگاه رسول جعفریان، از میان مقتل‌های نوشته‌شده در قرن‌های دوم تا چهارم قمری، تنها پنج اثر معتبرند: | ||
# مقتل الحسین( | # مقتل الحسین (علیه‌السلام)، از ابی مخنف لوط بن یحیی ازدی (درگذشت ۱۵۷ق)؛ | ||
# ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸–۲۳۰ ق)؛ | # ترجمةالحسین علیه‌السلام و مقتله، از کتاب الطبقات الکبری اثر ابن‌سعد (۱۶۸–۲۳۰ ق)؛ | ||
# ترجمه و مقتل | # ترجمه و مقتل حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، از انساب الاشراف اثر احمد بن یحیی بلاذُری (سده دوم و سوم قمری)؛ | ||
# گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - ۲۸۲ق)؛ | # گزارش قیام کربلا در کتاب الاخبار الطوال تألیف دینَوَری (۲۲۲ - ۲۸۲ق)؛ | ||
# فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق)<ref>جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲.</ref>. | # فُتوح از ابن اعثم (درگذشت: بعد از ۳۲۰ق)<ref>جعفریان، «درباره منابع تاریخ عاشورا»، ص۴۲.</ref>. | ||
او نوشته است: مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین( | او نوشته است: مقتل‌هایی که از قرن پنجم قمری به بعد، نوشته شده‌اند، همگی یا اعتبار چندانی ندارند یا حاوی مطالبی هستند که در پنج منبع مذکور آمده است. برای نمونه مطالبی که طبری در تاریخ الامم والملوک، شیخ مفید در ارشاد، و ابوالفرج اصفهانی در مقاتل الطالبیین آورده‌اند، کم‌وبیش برگرفته از مقتل ابی مِخنَف است و آنچه خوارزمی در مقتل الحسین (علیه‌السلام) آورده، به‌طور عمده برگرفته از کتاب فتوح نوشته ابن‌اعثم است. همچنین سید ''ابن طاووس'' در کتاب لهوف، بیشتر، از مقتل خوارزمی گزارش کرده است. | ||
== مطالب مقتل‌های | == مطالب مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) == | ||
برخی از مطالب مقتل‌های | برخی از مطالب مقتل‌های حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، عبارت‌است از: | ||
# روایاتی از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) درباره پیش‌بینی واقعه [[عاشورا]]؛ | # روایاتی از پیامبر اسلام(ص) و امام علی(ع) درباره پیش‌بینی واقعه [[عاشورا]]؛ | ||
# نامه‌ها و سخنان | # نامه‌ها و سخنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) از آغاز حرکت تا شهادت؛ | ||
# مطالبی که توسط آن دسته از همراهان | # مطالبی که توسط آن دسته از همراهان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) نقل شده که در واقعه کربلا حضور داشته‌اند، اما کشته نشده‌اند<ref>جمعی از نویسندگان، پژوهشی در مقتل‌های فارسی، ١٣٨۶ش، ص۲۱-۲۷.</ref>؛ | ||
# خطبه‌های | # خطبه‌های علی‌بن‌حسین (علیه‌السلام) و حضرت زینب(س) در طول سفر در کوفه، شام و مدینه؛ | ||
# روایات منسوب به امامان شیعه درباره شهادت | # روایات منسوب به امامان شیعه درباره شهادت حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)؛ | ||
# نکاتی که از مخالفان و دشمنان | # نکاتی که از مخالفان و دشمنان حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام) درباره واقعه عاشورا نقل شده است. | ||
== مقتل‌های مهم معاصر == | == مقتل‌های مهم معاصر == | ||
| خط ۶۶: | خط ۵۴: | ||
برخی از مقتل‌های مهم در دوران معاصر (قرن‌های چهاردهم و پانزدهم قمری) عبارت‌اند از: | برخی از مقتل‌های مهم در دوران معاصر (قرن‌های چهاردهم و پانزدهم قمری) عبارت‌اند از: | ||
# نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم؛ شیخ عباس قمی؛ | # نفس المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین المظلوم؛ شیخ عباس قمی؛ | ||
# مقتل الحسین( | # مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ عبدالرزاق موسوی مُقَرَّم؛ | ||
# لَواعِجُ الاَشجان فی مقتل الحسین( | # لَواعِجُ الاَشجان فی مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ محسن امین عاملی؛ | ||
# عَبَرات المصطفَین فی مقتل الحسین( | # عَبَرات المصطفَین فی مقتل الحسین (علیه‌السلام)؛ محمدباقر محمودی؛ | ||
# مقتل جامع سید الشهداء؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی <ref>گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۹.</ref>؛ | # مقتل جامع سید الشهداء؛ گروهی از تاریخ‌پژوهان زیر نظر مهدی پیشوایی <ref>گروهی از تاریخ‌پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، ۱۳۸۹ش، ج۱، ص۱۳۹-۱۴۹.</ref>؛ | ||
# لمعات الحسین، سید محمد حسین حسینی طهرانی؛ | # لمعات الحسین، سید محمد حسین حسینی طهرانی؛ | ||
| خط ۸۹: | خط ۷۷: | ||
# صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الاعمال، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق. | # صدوق، محمد بن علی، ثواب الأعمال و عقاب الاعمال، بیروت، مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، ۱۴۰۳ق. | ||
# گروهی از تاریخ پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ش. | # گروهی از تاریخ پژوهان، مقتل جامع سیدالشهدا(ع)، زیر نظر مهدی پیشوایی، قم، انتشارات مؤسسه امام خمینی، ۱۳۸۹ش. | ||
# محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه | # محمدی ری‌شهری، محمد، دانشنامه حسین‌بن‌علی (علیه‌السلام)، قم، سازمان چاپ و نشر دارالحدیث، ۱۳۸۸ش. | ||
# معین، محمد، فرهنگ فارسی. | # معین، محمد، فرهنگ فارسی. | ||
# نوری، میرزاحسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشرآفاق، ۱۳۸۸ش. | # نوری، میرزاحسین، لؤلؤ و مرجان، تهران، نشرآفاق، ۱۳۸۸ش. | ||