۸۷٬۷۹۴
ویرایش
بحثی در ابتدای ماه‌های قمری (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۲: | خط ۱۲: | ||
|- | |- | ||
|نویسنده | |نویسنده | ||
|آیت‌الله محمد علی تسخیری | |||
|- | |- | ||
|مترجم | |مترجم | ||
| خط ۳۰: | خط ۳۰: | ||
|} | |} | ||
</div> | </div> | ||
'''بحثی در ابتدای ماه‌های قمری''' عنوان مقاله‌ای از بخش اندیشه‌ای [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|فصلنامه اندیشه تقریب]] شماره چهارم می‌باشد که به قلم [[آیت‌الله تسخیری]] <ref>دبيركل سابق مجمع تقريب مذاهب اسلامی </ref>و به اهتمام [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] منتشر شده است. این مقاله در فصل پاییز، 1384 منتشر شده است. | '''بحثی در ابتدای ماه‌های قمری''' عنوان مقاله‌ای از بخش اندیشه‌ای [[اندیشه تقریب (فصلنامه)|فصلنامه اندیشه تقریب]] شماره چهارم می‌باشد که به قلم [[محمد علی تسخیری|آیت‌الله تسخیری]] <ref>دبيركل سابق مجمع تقريب مذاهب اسلامی </ref>و به اهتمام [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] منتشر شده است. این مقاله در فصل پاییز، 1384 منتشر شده است. | ||
== چکیده == | == چکیده == | ||
| خط ۳۸: | خط ۳۸: | ||
ادلّه مخالفان از این قرار است: از تعبیر کفایت دیدن در شهری برای شهر دیگر، اطلاق استفاده نمی‌شود؛ بلکه انصراف عرفی به شهرهای هم افق و یا قریب‌الافق دارد، و نیز چگونه تعبیر شهر دیگر، شامل حتی شهری است که در دورترین نقطه زمین ما قرار دارد.<br> | ادلّه مخالفان از این قرار است: از تعبیر کفایت دیدن در شهری برای شهر دیگر، اطلاق استفاده نمی‌شود؛ بلکه انصراف عرفی به شهرهای هم افق و یا قریب‌الافق دارد، و نیز چگونه تعبیر شهر دیگر، شامل حتی شهری است که در دورترین نقطه زمین ما قرار دارد.<br> | ||
در هر حال نمی‌توان برهان قاطعی بر وحدت زمان هلال اقامه کرد؛ پس نمی‌توان فرد یا دولتی را به تعیین هلال واداشت و نباید در این مباحث از جهانیان واهمه داشته باشیم؛ بلکه باید طبق اصول و ادله خود حرکت کنیم.<br> | در هر حال نمی‌توان برهان قاطعی بر وحدت زمان هلال اقامه کرد؛ پس نمی‌توان فرد یا دولتی را به تعیین هلال واداشت و نباید در این مباحث از جهانیان واهمه داشته باشیم؛ بلکه باید طبق اصول و ادله خود حرکت کنیم.<br> | ||
یگانه راه قطعی، دستور ولیّ امر مسلمانان بر تعیین وقت هلال است که ادله شرعی کافی برای پذیرش آن وجود دارد. | یگانه راه قطعی، دستور ولیّ امر مسلمانان بر تعیین وقت هلال است که ادله شرعی کافی برای پذیرش آن وجود دارد. | ||
== مقدمه == | == مقدمه == | ||
| خط ۵۳: | خط ۵۳: | ||
امر دوم. با چشمان عادی و غیر مسلح، منطقه روشن ماه دیده شود؛ به همین علت، گاهی ماه شرعی از ماه فلکی و طبیعی به تأخیر می‌افتد. <br> | امر دوم. با چشمان عادی و غیر مسلح، منطقه روشن ماه دیده شود؛ به همین علت، گاهی ماه شرعی از ماه فلکی و طبیعی به تأخیر می‌افتد. <br> | ||
در شریعت اسلامی، معیار دیدن ماه فقط با چشم است، نه دیدن به هر شکل؛ گرچه با ابزار باشد که در این صورت وجود مانع از رؤیت هلال مانند ابر و مه ضرری به آن نخواهد رساند. <br> | در شریعت اسلامی، معیار دیدن ماه فقط با چشم است، نه دیدن به هر شکل؛ گرچه با ابزار باشد که در این صورت وجود مانع از رؤیت هلال مانند ابر و مه ضرری به آن نخواهد رساند. <br> | ||
همچنین معیار، رؤیت ماه با ابزار علمی نیست. معیار فقط دیدن با چشم معمول و بدون ابزار است. | همچنین معیار، رؤیت ماه با ابزار علمی نیست. معیار فقط دیدن با چشم معمول و بدون ابزار است. | ||
== مسأله اختلاف شهرها در رؤیت ماه == | == مسأله اختلاف شهرها در رؤیت ماه == | ||
| خط ۶۲: | خط ۶۲: | ||
در هر حال، نسبیت در دیدن ماه، بر آمده از امکان رؤیت ماه با چشم معمول و غیر مسلّح است؛ به همین علّت، لازم است به متون شرعی رجوع شود تا بدانیم که آیا شارع مقدّس امکان دیدن ماه را در مکانی از زمین برای مکان‌های دیگر در شروع ماه جدید کافی می‌داند یا چنین رؤیتی را برای مکان‌های دیگر معتبر نمی‌داند.<br> | در هر حال، نسبیت در دیدن ماه، بر آمده از امکان رؤیت ماه با چشم معمول و غیر مسلّح است؛ به همین علّت، لازم است به متون شرعی رجوع شود تا بدانیم که آیا شارع مقدّس امکان دیدن ماه را در مکانی از زمین برای مکان‌های دیگر در شروع ماه جدید کافی می‌داند یا چنین رؤیتی را برای مکان‌های دیگر معتبر نمی‌داند.<br> | ||
در این عرصه، اختلاف مهمی میان دانشمندان بزرگ، در بررسی متون پدید آمده است. سرّ اختلاف این بزرگان ممکن است به علت «انصراف» متون باشد که در جمله «دیدن ماه در شهر دیگری»، برخی گفته‌اند درست است. این تعبیر مطلق است؛ اما این اطلاق، به شهری انصراف دارد که در افق با شهری که رؤیت هلال انجام گرفته، نزدیک است. <br> | در این عرصه، اختلاف مهمی میان دانشمندان بزرگ، در بررسی متون پدید آمده است. سرّ اختلاف این بزرگان ممکن است به علت «انصراف» متون باشد که در جمله «دیدن ماه در شهر دیگری»، برخی گفته‌اند درست است. این تعبیر مطلق است؛ اما این اطلاق، به شهری انصراف دارد که در افق با شهری که رؤیت هلال انجام گرفته، نزدیک است. <br> | ||
برخی این انصراف را نپذیرفته، و گفته‌اند: تعبیر «شهر دیگری» شامل هر شهر دیگری می‌شود؛ گرچه هم افق یا قریب‌الافق نباشند؛ چرا که مطلق و بدون قید ذکر شده است. | برخی این انصراف را نپذیرفته، و گفته‌اند: تعبیر «شهر دیگری» شامل هر شهر دیگری می‌شود؛ گرچه هم افق یا قریب‌الافق نباشند؛ چرا که مطلق و بدون قید ذکر شده است. | ||
== دیدگاه عالمان شیعه == | == دیدگاه عالمان شیعه == | ||
| خط ۷۴: | خط ۷۴: | ||
سؤال:آیا اگر در آسمان مانعی نباشد، بینه در شهر برای ثابت‌شدن هلال حجّت است یا حجیت ندارد؟ | سؤال:آیا اگر در آسمان مانعی نباشد، بینه در شهر برای ثابت‌شدن هلال حجّت است یا حجیت ندارد؟ | ||
جواب: در این سؤال، نوعی اجمال وجود دارد؛ اما ضابطه کلی آن است که ادلّه حجّیت بینه مطلق است و به دور نبودن یا شک نکردن در بینه بعد از تحقق موضوع آن مقید نیست، مگر آن که انسان، به اشتباه بودن بینه یا خطا بودن آن علم یابد؛ پس فرقی نیست بینه‌ای که بر رؤیت هلال قائم شده در خود شهر یاخارج شهر باشد و دور از شهر یا نزدیک آن باشد... . | جواب: در این سؤال، نوعی اجمال وجود دارد؛ اما ضابطه کلی آن است که ادلّه حجّیت بینه مطلق است و به دور نبودن یا شک نکردن در بینه بعد از تحقق موضوع آن مقید نیست، مگر آن که انسان، به اشتباه بودن بینه یا خطا بودن آن علم یابد؛ پس فرقی نیست بینه‌ای که بر رؤیت هلال قائم شده در خود شهر یاخارج شهر باشد و دور از شهر یا نزدیک آن باشد... . | ||
رأی دیگر، عدم کفایت است که این قول نیز طرفدارانی دارد. امام خمینی(قدس سره) به این قول تصریح کرده؛ آن‌جا که می‌گوید: اگر هلال در شهری ثابت شده، امّا در شهر دیگری ثابت نشده باشد، اگر هر دو شهر از نظر افق نزدیک هم یا هم افق باشند، کفایت می‌کند در غیر این صورت کافی نیست. (تحریر الوسیلة، ج 1، ص 297) | رأی دیگر، عدم کفایت است که این قول نیز طرفدارانی دارد. امام خمینی(قدس سره) به این قول تصریح کرده؛ آن‌جا که می‌گوید: اگر هلال در شهری ثابت شده، امّا در شهر دیگری ثابت نشده باشد، اگر هر دو شهر از نظر افق نزدیک هم یا هم افق باشند، کفایت می‌کند در غیر این صورت کافی نیست. (تحریر الوسیلة، ج 1، ص 297) | ||
== دیدگاه عالمان غیر شیعه == | == دیدگاه عالمان غیر شیعه == | ||
علامه مغنیه در کتاب خود (فقه در مذاهب پنجگانه) نقل کرده که حنفیه، مالکیه و حنبلی‌ها گفته‌اند: هرگاه رؤیت هلال در ناحیه‌ای از زمین ثابت شود، بر سایر نواحی زمین نیز ثابت می‌شود و در این مسأله فرقی میان دور و نزدیک و غیر آن به واسطه اختلاف افق هلال نیست. [[امامیه]] و شافعیه گفته‌اند: اگر اهل شهری هلال را رؤیت کنند، اما اهل شهر دیگری آن را رؤیت نکنند، اگر در افق قریب باشند، حکمشان یکی است و اگر در افق و زمان طلوع ماه اختلاف داشته باشند، هر شهری حکم خاص خود را دارد. <ref>الفقه علی المذاهب الخمسه، ص 162.</ref>؛ امّا ما دیدیم که در صورت اختلاف افق، عالمان شیعه اختلاف دارند؛ گرچه آنچه در مغنیه گفته، مشهور میان عالمان شیعه است.<br> | علامه مغنیه در کتاب خود (فقه در مذاهب پنجگانه) نقل کرده که حنفیه، مالکیه و حنبلی‌ها گفته‌اند: هرگاه رؤیت هلال در ناحیه‌ای از زمین ثابت شود، بر سایر نواحی زمین نیز ثابت می‌شود و در این مسأله فرقی میان دور و نزدیک و غیر آن به واسطه اختلاف افق هلال نیست. [[امامیه]] و شافعیه گفته‌اند: اگر اهل شهری هلال را رؤیت کنند، اما اهل شهر دیگری آن را رؤیت نکنند، اگر در افق قریب باشند، حکمشان یکی است و اگر در افق و زمان طلوع ماه اختلاف داشته باشند، هر شهری حکم خاص خود را دارد. <ref>الفقه علی المذاهب الخمسه، ص 162.</ref>؛ امّا ما دیدیم که در صورت اختلاف افق، عالمان شیعه اختلاف دارند؛ گرچه آنچه در مغنیه گفته، مشهور میان عالمان شیعه است.<br> | ||
[[امام محمد غزالی]] در کتاب احیاء الدین گفته است: هرگاه هلال در شهری دیده شود، اما در شهر دیگری دیده نشود و بین آن دو از نظر مسافت، کمتر از مسیر دو روز فاصله باشد، روزه بر اهل دو شهر واجب است؛ ولی اگر مسافت بیشتری باشد، هر شهری حکم خاص خود را دارد و در این صورت، وجوب روزه از شهری به شهر دیگر سرایت نمی‌کند.<ref>ج 1، ص 232.</ref | [[امام محمد غزالی]] در کتاب احیاء الدین گفته است: هرگاه هلال در شهری دیده شود، اما در شهر دیگری دیده نشود و بین آن دو از نظر مسافت، کمتر از مسیر دو روز فاصله باشد، روزه بر اهل دو شهر واجب است؛ ولی اگر مسافت بیشتری باشد، هر شهری حکم خاص خود را دارد و در این صورت، وجوب روزه از شهری به شهر دیگر سرایت نمی‌کند.<ref>ج 1، ص 232.</ref> | ||
== ادلّه طرفداران کفایت رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر == | == ادلّه طرفداران کفایت رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر == | ||
| خط ۸۹: | خط ۸۹: | ||
5. روایت صحیحه عبدالرحمان بن ابی عبدالله که می‌گوید: از امام صادق(علیه‌السلام) درباره هلال ماه رمضان در حالی که در روز 29 شعبان آسمان بر ما ابری است، پرسیدم. امام پاسخ داد: روزه مگیر، مگر آن را ببینی؛ اما اگر اهل شهر دیگری بر آن گواهی دادند، روزه آن روز را قضا کن. <ref>الاستبصار، ج2، ص 64، ح 206.</ref><br> | 5. روایت صحیحه عبدالرحمان بن ابی عبدالله که می‌گوید: از امام صادق(علیه‌السلام) درباره هلال ماه رمضان در حالی که در روز 29 شعبان آسمان بر ما ابری است، پرسیدم. امام پاسخ داد: روزه مگیر، مگر آن را ببینی؛ اما اگر اهل شهر دیگری بر آن گواهی دادند، روزه آن روز را قضا کن. <ref>الاستبصار، ج2، ص 64، ح 206.</ref><br> | ||
6. و نیز به روایات دیگری تمسک کرده‌اند؛ مانند آنچه در کتاب تهذیب از امام باقر(علیه‌السلام)آمده: فطر روزی است که مردم افطار می‌کنند، و عید قربان روزی است که مردم قربانی می‌کنند، و روزه وقتی است که مردم روزه می‌گیرند.<ref>تهذیب الاحکام، ج 4، ص 317، ح 966.</ref><br> | 6. و نیز به روایات دیگری تمسک کرده‌اند؛ مانند آنچه در کتاب تهذیب از امام باقر(علیه‌السلام)آمده: فطر روزی است که مردم افطار می‌کنند، و عید قربان روزی است که مردم قربانی می‌کنند، و روزه وقتی است که مردم روزه می‌گیرند.<ref>تهذیب الاحکام، ج 4، ص 317، ح 966.</ref><br> | ||
روایتی نیز از طریق ابی الجارود نقل شده و می‌گوید: از [[امام باقر(علیه‌السلام)]] شنیدم که می‌فرماید: روزه بگیر زمانی که مردم روزه می‌گیرند و افطار کن؛ آنگاه که مردم افطار می‌کنند؛ چرا که خداوند، هلال‌ها را زمان تعیین وقت‌ها برای مردم قرار داده است. <ref>همان، ص 164، ح 462.</ref><br> | روایتی نیز از طریق ابی الجارود نقل شده و می‌گوید: از [[محمد بن علی (باقر العلوم)|امام باقر(علیه‌السلام)]] شنیدم که می‌فرماید: روزه بگیر زمانی که مردم روزه می‌گیرند و افطار کن؛ آنگاه که مردم افطار می‌کنند؛ چرا که خداوند، هلال‌ها را زمان تعیین وقت‌ها برای مردم قرار داده است. <ref>همان، ص 164، ح 462.</ref><br> | ||
به آنچه در دعای روایت شده در قنوت نماز عید ذکر شده تمسک کرده‌اند: خدایا! از تو مسألت دارم به حق این روز که برای مسلمانان عید قرار داده‌ای <ref>مصباح المتهجّد، ص645.</ref> و نیز دعای روایت شده از امامان معصوم را ذکر کرده‌اند که در آن آمده است: و رؤیت آن را برای همه مردم، رؤیت یکسان قرار داده‌ای.<br> | به آنچه در دعای روایت شده در قنوت نماز عید ذکر شده تمسک کرده‌اند: خدایا! از تو مسألت دارم به حق این روز که برای مسلمانان عید قرار داده‌ای <ref>مصباح المتهجّد، ص645.</ref> و نیز دعای روایت شده از امامان معصوم را ذکر کرده‌اند که در آن آمده است: و رؤیت آن را برای همه مردم، رؤیت یکسان قرار داده‌ای.<br> | ||
استدلال‌های آنان به سکوت همه روایات ختم شده که هیچ یک، وحدت افق را در مسأله رؤیت معتبر نکرده و حتی در روایات ضعیف هم از وحدت افق ذکری نشده است. | استدلال‌های آنان به سکوت همه روایات ختم شده که هیچ یک، وحدت افق را در مسأله رؤیت معتبر نکرده و حتی در روایات ضعیف هم از وحدت افق ذکری نشده است. | ||
== ادلّه مخالفان کفایت رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر == | == ادلّه مخالفان کفایت رؤیت هلال در شهری برای شهرهای دیگر == | ||
| خط ۱۰۰: | خط ۱۰۰: | ||
به این طریق نیز از شواهد دیگری که ذکر کرده بودند، پاسخ داده می‌شود و افزون بر این‌ها در سند روایات نیز ضعف وجود دارد؛ اما این‌که گفتند روایات از اعتبار وحدت افق ساکت است، همین سکوت می‌تواند دلیلی ضدّ طرفداران کفایت رؤیت باشد؛ زیرا این روایات از بیان عدم فرق میان شهرهای دور و نزدیک ساکتند به رغم آن که متعارف میان مردم، وجود این فرق است؛ پس اگر روایات در صدد عدم فرق شهر نزدیک با دور بود، می‌بایست این عدم فرق را بیان می‌کرد. <br> | به این طریق نیز از شواهد دیگری که ذکر کرده بودند، پاسخ داده می‌شود و افزون بر این‌ها در سند روایات نیز ضعف وجود دارد؛ اما این‌که گفتند روایات از اعتبار وحدت افق ساکت است، همین سکوت می‌تواند دلیلی ضدّ طرفداران کفایت رؤیت باشد؛ زیرا این روایات از بیان عدم فرق میان شهرهای دور و نزدیک ساکتند به رغم آن که متعارف میان مردم، وجود این فرق است؛ پس اگر روایات در صدد عدم فرق شهر نزدیک با دور بود، می‌بایست این عدم فرق را بیان می‌کرد. <br> | ||
در هر حال، منشأ این مسأله و بازگشت آن به فهم ظاهر کلام برمی‌گردد؛ پس نمی‌توان برهان قاطعی اقامه کرد؛ چرا که در مسأله، متن صریحی نداریم. بر این اساس، ما معتقدیم که مسأله یگانه کردن ماه‌های قمری، امری است که با این اختلاف‌ها تا زمانی که وجود دارند، سازگاری ندارد و امکان بهره‌برداری و رسیدن به نظامی کلی نیست؛ حال چه قائل به انفتاح باب اجتهاد یا بسته بودن آن باشیم؛ زیرا با عرضه کردن آرا می‌یابیم که مذاهب در این مسأله مختلفند و نیز آرای مجتهدانی هم که طرفدار انفتاح باب اجتهاد هستند نیز متعدّد و پراکنده است و طبیعی است تا وقتی اوضاع چنین است، امکان اجبار فرد یا دولتی به نظام خاصی که گاهی هم آن را باور ندارد، ممکن نیست؛ پس چگونه امکان دارد بیانه‌ای بر وحدت ابتدای ماه صادر شود. بله، مگر ولیّ امر مسلمانان در این زمینه، دستوری صادر کند. <br> | در هر حال، منشأ این مسأله و بازگشت آن به فهم ظاهر کلام برمی‌گردد؛ پس نمی‌توان برهان قاطعی اقامه کرد؛ چرا که در مسأله، متن صریحی نداریم. بر این اساس، ما معتقدیم که مسأله یگانه کردن ماه‌های قمری، امری است که با این اختلاف‌ها تا زمانی که وجود دارند، سازگاری ندارد و امکان بهره‌برداری و رسیدن به نظامی کلی نیست؛ حال چه قائل به انفتاح باب اجتهاد یا بسته بودن آن باشیم؛ زیرا با عرضه کردن آرا می‌یابیم که مذاهب در این مسأله مختلفند و نیز آرای مجتهدانی هم که طرفدار انفتاح باب اجتهاد هستند نیز متعدّد و پراکنده است و طبیعی است تا وقتی اوضاع چنین است، امکان اجبار فرد یا دولتی به نظام خاصی که گاهی هم آن را باور ندارد، ممکن نیست؛ پس چگونه امکان دارد بیانه‌ای بر وحدت ابتدای ماه صادر شود. بله، مگر ولیّ امر مسلمانان در این زمینه، دستوری صادر کند. <br> | ||
به رغم آنچه در این نوشته گذشت، می‌یابیم که کوشش‌های انجام گرفته شده گاهی در جهت تقریب آرا بسیار مفید بوده، و در مسیر تشخیص شهادت‌های صحیح از باطل گاهی مؤثر شده است؛ بلکه این کوشش‌ها در متحد کردن بخش بزرگی از افرادی که به وحدت افق‌ها ایمان دارند، مفید واقع می‌شود؛ اما با این همه، ما از سودجویی سیاسی پست از این مسأله شریف ترسانیم. | به رغم آنچه در این نوشته گذشت، می‌یابیم که کوشش‌های انجام گرفته شده گاهی در جهت تقریب آرا بسیار مفید بوده، و در مسیر تشخیص شهادت‌های صحیح از باطل گاهی مؤثر شده است؛ بلکه این کوشش‌ها در متحد کردن بخش بزرگی از افرادی که به وحدت افق‌ها ایمان دارند، مفید واقع می‌شود؛ اما با این همه، ما از سودجویی سیاسی پست از این مسأله شریف ترسانیم. | ||
در پایان می‌گوییم: هرگاه ما به شریعت خود تمسک جوییم و به حق و همراه دقت سخن گوییم، پیروزیم و آنچه جهانیان درباره ما می‌گویند چندان مهم نخواهد بود و به همین سبب است که اعتراض خویش را به استناد برخی از عالمان به «دیدگاه جهانی» یادآور می‌شویم؛ پس مهم نزد ما تحقق بخشیدن به خواست شریعت اسلامی است و دانستیم که مسأله رؤیت هلال مسأله‌ای اختلافی است و در آن اجماعی نیست. | در پایان می‌گوییم: هرگاه ما به شریعت خود تمسک جوییم و به حق و همراه دقت سخن گوییم، پیروزیم و آنچه جهانیان درباره ما می‌گویند چندان مهم نخواهد بود و به همین سبب است که اعتراض خویش را به استناد برخی از عالمان به «دیدگاه جهانی» یادآور می‌شویم؛ پس مهم نزد ما تحقق بخشیدن به خواست شریعت اسلامی است و دانستیم که مسأله رؤیت هلال مسأله‌ای اختلافی است و در آن اجماعی نیست. | ||
== پانویس == | == پانویس == | ||