ابومخنف: تفاوت میان نسخه‌ها

ابومخنف از خاندانی بزرگ و مشهور از تیرة غامد و از قبیلة بزرگ یمنی‌اَزْد در كوفه <ref>(كلْبی،2/481-482)</ref>است. جد او مخنف بن سلیم در 6ق،زمانی كه پیامبر(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم)به دعوت ابوظبیان ازدی پرداخت،اسلام آورد. <ref>(نكـ:ابن سعد،1(3)/30)</ref> به همین سبب او را از اصحاب و محدثان از پیامبر(صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) می‌شمارند<ref>(نكـ:طبرانی،20/310-311؛ابوالشیخ،1/279-282؛ابن عبدالبر،4/1467؛ابونعیم،معرفة،2/گ 206الف؛مزی،تحفة،8/367-368؛ابن حجر،الاصابة،6/72).</ref>

مخنف بن سلیم،پیش از خلافت امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام)، در فتوح عراق شركت داشته است<ref>(دینوری،114).</ref>در جنگ جمل در لشگر عراقیان شركت كرد و پرچمدار بود<ref>(نصر بن مزاحم،117؛بلاذری،انساب،2/236؛دینوری،146)</ref>و دو برادرش عبدالله و صَقْعَبْ در همین پیكار جان باختند<ref>(نكـ:طبری،تاریخ،4/521،«المنتخب»،547؛نی نكـ:بلاذری،همان،2/241)</ref> پس از آن از سوی امام(علیه‌السلام)به امارت اصفهان و همدان گماشته شد<ref>(نصر بن مزاحم،11؛ابوالشیخ،1/277-278؛ابونعیم،ذكر اخبار،1/72)</ref>،اما در آستانة جنگ صفین، توسط امام علی(علیه‌السلام) فراخوانده شد و در جنگ صفین حضور یافت. به روایت ابن حجر وی در 64قمری در جنبش توابین به رهبری سلیمان بن صُرَد خزاعی كشته شد<ref>(تهذیب،10/78).</ref>.

یحیی پدر ابومخنف را نیز تنها از طریق چند روایتی كه ابومخنف در برخی حوادث تاریخی از او نقل كرده،می‌شناسیم و واپسین زمان آن روایات مربوط به 96ق است <ref>(نكـ:طبری،تاریخ،6/124،295،500؛نیز نكـ:ابوالفرج،34،35).</ref>

ولهاوزن ضمن وی را متولد حدود سال 75 دانسته است<ref>ولهاوزن، تاریخ الدولة العربیة، مقدمه، ق 6.</ref>، سزگین نیز سال 70 را پیشنهاد كرده، اما دلیل وی آشكارا نادرست است <ref>sazgin. ABU mihknaf. P.6..</ref> و یوسفی غروی سال 60 را صحیح دانسته است. <ref>ابومخنف ازدی، وقعة الطف، مقدمه، 16.</ref> اما با توجه به اینكه متقدم‌ترین مشایخ روایت ابومخنف، كه وی از آنان حدیث شنیده كسانی مانند عمرو بن مره حملی متوفی سال 118 یا 116 ق <ref>ابن‏ حجر، تهذیب، 72:2</ref>. و عمرو بن شعیب قرشی متوفی سال 118 ق هستند <ref>همان، تقریب التهذیب، 103 - 102:8.</ref> و همچنین  ابومخنف از حضور خویش در لشگرگاه یزید بن مهلب در «عقر» در سال 102 خبر داده كه در جنگها به خاطر خردسالی شركت نداشته است <ref>طبری، تاریخ، 592:6.</ref> ، چنین نتیجه می‌گیریم كه وی در حدود سال 90 ه - ق به دنیا آمده است.

از اخباری كه در تاریخ طبری آمده بر می‌آید كه ابومخنف پیش از سال 116 ه ق شروع به گردآوری روایات و احادیث كرده است <ref>طبری، تاریخ، 422:5. نیز ر. ک. ابن‏حجر، تهذیب التهذیب، 103 - 102:8.</ref> او در جستجوی خویش كه به تدریج آن را وسعت بخشید. وی از بیش از 200 نفر روایت كرده كه شامل مشایخ حدیث، دیوانیان، سپاهیان، بازرگانان، موالی و نیز زنان می‌شود برای مثال وی خبری را از همسر زهیر بن قین روایت می‌كند: قال ابومخنف: فحدثتنی دلهم بنت عمرو امرأة زهیر بن القین <ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 396.</ref>.  در بسیاری از موارد نیز با یك یا حداكثر دو واسطه اخبار كربلا را روایت می‌كند. مثلا اخباری را با یك واسطه از سرماح بن عدی بن حاتم طائی نقل می‌كند. یا اخباری را از عقبة بن سمعان كه در شب عاشورا كنار امام حسین (علیه‌السلام) بوده و روز عاشورا مجروح شده و سالم مانده، با یك واسطه نقل كرده است. <ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 413، 407، 406.</ref> وی موفق به جمع آوری و حفظ بسیاری از اطلاعات تاریخی شده كه اگر وی بدین كار دست نزده بود، بی تردید اكنون اثری از آنها وجود نداشت.

مسأله ی دیگری كه به ارزش كار ابومخنف و اهمیت روایات بازمانده اش افزوده، قدمت آنها و نیز انبوه اطلاعاتی است كه وی با دقت و جزئیات بسیار درباره ی حوادث به دست داده است.  

روایات فراوان وی شامل رویدادهای تاریخی از بیماری پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) در سال ده هجری تا وقایع سال 132 (قیام محمد بن خالد قسری در این سال در كوفه) است <ref>بلاذری، انساب، 568:1؛ طبری، تاریخ، 417:7 300، 195، 187:3.</ref> ابومخنف این روایات را در موضوعات گوناگونی، مانند مغازی، فتوح، اخبار و تراجم و احوال مرتب ساخته و كتابهایی با عنوانهای مستقل تألیف كرده است كه متاسفانه اكنون هیچ یك از آنها موجود نیست.  

به هرحال روایت مستقیم و غیرمستقیم ابومخنف از كسانی چون جابر بن یزید جعفی<ref>(طبری،تاریخ،4/500،512)</ref>و مالك بن اعین جُهَنی<ref>(همان،5/13،14،25،39،84،نیز نكـ:7/129)</ref>و ابوخالد كابلی<ref>(همان،5/423 به یك واسطه)</ref>و ابوالجارود <ref>(همان،6/63)</ref>كه در تشیع دارای اندیشه‌های خاص بودند و روایاتی كه دربارة خوارج از منابع نزدیك به ایشان مانند ابوالمخارق راسبی<ref>(همان،5/564،620،6/319،322)</ref>یا ابوزهیر عَبْسی<ref>(همان،6/168)</ref>نقل كرده،نشان‌دهندة ارتباط گسترده‌ای است كه او برای جمع اخبار با آنان داشته است.همچنین گزارشهای دقیقی كه او از حوادث پیش از سال 132ق داده،مانند گزارش قیام زید بن علی و عوامل آن<ref>(همان،7/171،180،186)</ref>یا جنبش ضحاك بن قیس خارجی در كوفه<ref>(همان،7/327،345)</ref>،می‌تواند تا حدودی نشان دهندة دسترسی كامل او به این گونه اخبار باشد.

جاحظ  گفته که  «من الرواة والنسابین والعلماء» و اضافه کرده که با وجود نقل روایات او را ضعیف می‌دانند. <ref>«یؤخذ منه، ویُطعن علیه»</ref>  

یاقوت الحموی گفته وی آثار زیادی دارد ولی مشی او اخباری است »ی<ref>اقوت الحموی (1993)، معجم الأدباء، تحقیق: إحسان عباس، بیروت، ج. 5، ص. 2252</ref>.

ابن كثیر او را از ائمه تاریخ دانسته و  گفته وقد كان شیعیاً، وهو ضعیف الحدیث عند الأئمة، ولكنه أخباری حافظ، عنده من هذه الأشیاء ما لیس عند غیره، ولهذا یترامى علیه كثیر من المصنفین مِمَن بعده،  <ref>ابن كثیر الدمشقی (1997)، البدایة والنهایة، تحقیق: عبد الله بن عبد المحسن التركی، القاهرة: هجر للطباعة والنشر والتوزیع والإعلان، ج. 11، ص. 577</ref>

عبدالرحمن بن مهدی (م 198 ه.ق) او را متروك الحدیث خوانده است <ref>ابوحاتم رازی، کتاب الجرح، 7182.</ref> ؛ یحیی بن معین (م 233 ه.ق) وی را غیر موثق دانسته و حدیثش را بی ارزش شمرده است <ref>همانجا، عقیلی، کتاب الضعفاء، 19 - 28.</ref> ؛ بسوی (م 277 ه.ق) <ref>المعرفة و التاریخ، 34:3.</ref> و ابوحاتم رازی <ref>(و 317 ه.ق) کتاب الجرح، 182:7.</ref> نیز آرای آنها را تأیید می‌كنند.  ابن عدی (م 365 ه.ق) ضمن رد احادیث ابومخنف از جهت ضعف سند، نقل اخبار وی را جایز نمی‌شمارد و حتی به واسطه برخی مطالب كه وی درباره صحابه نقل كرده، او را شیعه ای افراطی (محترق) دانسته است<ref>الکامل فی الضعفاء، 93:7.</ref>.

* ایراد دوم از آنجا برخاسته كه وی مورخی واقعگرا و امین بود. همچنین او نمی‌توانست بسیاری از وقایع سرزمینش را كه عملا با اخبار شیعیان مرتبط بود، فرو گذارد. از سوی دیگر مسأله اعتبار روایی ابومخنف با گرایش مذهبی وی ارتباط می‌یابد و محدثانی نظیر ابن عدی و ذهبی (م 748 ه.ق) <ref>تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات سال 160 - 141، ص 581.</ref>برای تبیین و تعلیل نگرش تاریخی وی، آن را به گرایش شیعی وی منسوب می‌دارند و وی را شیعه ای افراطی یا رافضی می‌شمارند.

این نسبت اگر چه از روی سوء غرض به وی داده شده است، در عین حال برخی از رجال شناسان متأخر شیعی مانند مامقانی در كتابش بدان استناد كرده‌اند <ref>تنقیح المقال، 44:2.</ref> و همین اقتباس سبب شده است تا دیگر رجالیون شیعی نیز به تشیع وی به همین دلیل و نیز دلایل دیگر - چون همراهی نیای بزرگ وی، مخنف با علی (علیه‌السلام)، اخبار ابومخنف در باب ائمه شیعه و شمرده شدنش در زمره ی اصحاب حضرت صادق (علیه‌السلام) - تصریح كنند <ref>شیخ عباس قمی، الکنی، 151:1؛ مدرس، ریحانة الادب، 258:7؛ بحرالعلوم (مصحح)، فهرست [طوسی]، 156 - 155 (حاشیه)؛ زرکلی، الاعلام، 245:5.</ref>. همین نسبت بی دلیل باعث شهرت ابومخنف به عنوان مورخی شیعی شده است و خود سبب گشته تا برخی محققان به صرف شیعی بودن ابومخنف با نظر انكار به اخبار او نگریسته و بدانها چون روایاتی بی پایه و اساس بنگرند <ref>امین قلعجی، (مصحح)، کتاب الضعفاء الکبیر، [عقیلی المکی]، 19، (حاشیه).</ref> و البته چنین رأی بدون تحقیقی نیز نمی‌تواند درست باشد.

خرج یزید بن معقل... فقال: یا بریر! كیف تری الله صنع بك؟ قال: صنع الله و الله بی خیرا و صنع الله بك شرا. قال: كذبت و قبل الیوم ما كنت كذابا. هل تذكر و أنا أما شیك فی بنی لوذان و أنت تقول: ان عثمان بن عفان كان علی نفسه مسرفا، و ان معاویة بن ابی سفیان ضال مضل، و ان امام الهدی و الحق علی بن أبی طالب <ref>تاریخ الطبری، ج 5، ص 431.</ref>.  یزید بن معقل از دل سپاه دشمن درآمد و خطاب به بریر از اصحاب امام حسین (علیه‌السلام) گفت: ای بریر! كار خدا را با خود چگونه می‌بینی؟ گفت: كار خدا با من بسیار خیر و خوب و با تو بسیار شر بوده است. یزید گفت: دروغ می‌گویی، در حالی كه پیش از این دروغگو نبودی. خاطرت هست كه من و تو در میان بنی لوذان قدم می‌زدیم و تو میگفتی: عثمان بر نفس خود زیاده روی كرد و معاویه فردی گمراه و گمراه كننده است و علی بن ابی طالب امام هدایت و حق است؟ این سه قضاوت درباره ی عثمان، معاویه و امام علی (علیه‌السلام) مبنای تشیع عمومی عراقی ها بود كه به ویژه در كوفه وجود داشت.

نویسنده گاه در نقد روایات ابومخنف انتقادهایی را مطرح كرده كه بر اساس آنها انسان در عربی خوانی مؤلف هم تردید می‌كند. برای مثال در نقد این روایت ابومخنف كه سخنان ابوبكر را در سقیفه آورده؛ آن جا كه خطاب به انصار می‌گوید:) و أنتم یا معشر الانصار من لاینكر فضلهم فی الدین و لا سابقتهم العظمیة فی الاسلام، رضیكم الله أنصار لدینه و رسوله و جعل الیكم هجرته و فیكم جلة أزواجه و أنصاره، فلیس بعد المهاجرین الاولین عندنا أحد بمنزلتكم (، چنین نقد كرده است كه این سخن ابوبكر خطاب به انصار كه «و فیكم جلة أزواجه (نمی‌تواند از ابوبكر باشد: «اذ عامة ازواجه علیه الصلاة و السلام من قریش بل انه لم یثبت بسند صحیح زواجه من الأنصار قط» <ref>مرویات ابی‏ مخنف، ص 124، 107.</ref> زیرا زنان آن حضرت همگی از قریش بودند؛ بلكه به سند صحیح ثابت است كه پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) هرگز زن انصاری نگرفت. بنابراین چگونه ابوبكر در سقیفه گفته است كه عامه یا بیشتر زنان پیامبر (صلی‌الله‌ علیه‌ و‌آله‌ وسلّم) انصاری هستند. «مع الاسف این نویسنده ی عرب، حتی مقصود از یك متن ساده ی عربی را درنیافته است. مقصود ابوبكر این نیست كه پیغمبر زن یا زنان انصاری گرفته است؛ بلكه مقصود این است كه زنان پیغمبر و انصار او همه در مدینه و در میان شما انصار زندگی می‌كنند!» البته ممكن است برخی انتقادهای وی یا دیگران بر ابومخنف وارد باشد؛ اما به هر حال، موضع گیری او به لحاظ همین نسبت تشیع به ابومخنف تند است. حقیقت آن است كه اگر ابومخنف شیعه ی بسیار افراطی یا به اصطلاح رافضی بود، اساسا همین مقدار اخباری نیز كه نقل كرده، دست كم با این لحن و سبك و سیاق نقل نمی‌كرد.

آثار فراوان او عمدتا درباره ی روزگار امویان نگاشته شده و معروفیت وی اساسا در روایت اخبار شیعیان و حوادث عراق است <ref>ابن ‏ندیم، الفهرست، 143.</ref>.  

توجه نجاشی (م 450 ه.ق) و طوسی به وی و ذكر آثارش در كتابهای رجالی نیز شاید تنها بدین خاطر است <ref>رجال، 191:2؛ الفهرست، 156 - 155.</ref> روایت وی از امام صادق (علیه‌السلام) و صحابی شمردنش نیز در آن عصر دلیل قاطع تشیع به حساب نمی‌آمده است. مهمتر اینكه شیخ مفید ابن ابی الحدید و علامه مجلسی به قرار داشتن ابومخنف در زمره علمای عامه و جماعت تصریح كرده‌اند. <ref>الجمل، 211 - 210؛ شرح نهج‌‏البلاغه، 265:12، 147:1؛ بحارالانوار، 25 - 24:1.</ref> اما نكته اصلی این است كه با توجه به غلبه تشیع بر عراق و كوفه در آن دوران، ابومخنف اگر چه از «عامه» محسوب می‌شده ولی دلش از مهر خاندان نبوت خالی نبوده است و نزدیكی معنوی او به تشیع و موثق بودنش - همچنانكه علامه شوشتری گفته <ref>قاموس الرجال، 447 - 445:7.</ref> ویژگی اصلی آثارش است.

ابن الندیم کتب ذیل را به وی نسبت داده است <ref>الفهرست، ابن النديم،    ج، 1  ، ص 122.</ref>:

و در معجم رجال خوئی هم این کتب به او  منسوب دانسته شده‌اند:كتاب المغازي، كتاب السقيفة، كتاب الردة، كتاب فتوح الإسلام، كتاب فتوح العراق، كتاب فتوح خراسان، كتاب الشورى، كتاب قتل عثمان، كتاب الجمل، كتاب صفين، كتاب النهر، كتاب الحكمين، كتاب الغارات، كتاب مقتل أمير المؤمنين(علیه‌السلام)، كتاب قتل الحسين، كتاب قتل الحسن، كتاب مقتل حجر بن عدي، كتاب أخبار زياد، كتاب أخبار المختار، كتاب أخبار الحجاج، كتاب أخبار محمد بن أبي بكر، كتاب مقتل محمد، كتاب أخبار ابن الحنفية، كتاب أخبار يوسف بن عمر، كتاب أخبار شبيب الخارجي، كتاب أخبار مطرف بن المغيرة بن شعبة، كتاب أخبار آل مخنف بن سليم، كتاب أخبار الحريث بن الأسد الناجي [الباجي و خروجه.  <ref>معجم رجال الحديث، الخوئي، السيد أبوالقاسم، ج15، ص140.</ref>

ذهبی در «میزان الاعتدال» مرگ وی را پیش از سال 170 دانسته <ref>میزان الاعتدال، 420:3.</ref> ، اما در آثار دیگرش سال 157 ه ق را پذیرفته است<ref>ذهبی، تاریخ الاسلام، حوادث و وفیات، 160 - 141، ص 581؛ سیر اعلام النبلا، 301:7.</ref>.  

یاقوت تاریخ وفات ابومخنف را ۱۵۷ ق ذكر كرده است <ref>( ادبا، ۱۷ / ۴۱؛ نیز نك‌ : ذهبی، سیر، ۷ / ۳۰۲، تاریخ، ۵۸۱؛ ابن شاكر، فوات، ۳ / ۲۲۵).</ref> از آنجا كه او تقریبا همۀ شرح حال ابومخنف و فهرست آثار او را از ابن ندیم برگرفته و در نسخۀ كنونی الفهرست، موضع تاریخ درگذشت ابومخنف خالی است <ref>(ص ۱۰۵)</ref>، به احتمال بسیار، این تاریخ را نیز از نسخه‌ای از الفهرست ابن‌ندیم كه در دست داشته، نقل كرده است. این تاریخها چندان دقیق نیستند، اما از آنجا كه ابوالحسن مداینی از ابومخنف روایت كرده <ref>(طبری، تاریخ، ۴ / ۵۵۸، ۶ / ۵۰۰)</ref>، باتوجه به تاریخ ولادت وی در ۱۳۵ ق، می‌توان به تاریخ درگذشت ابومخنف در سالهای پیش از ۱۷۰ ق اعتماد كرد<ref>دائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 4، ص 192.</ref>.