طریقت جراحیه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''طریقت جرّاحیه''' یکی از مهم‌ترین شاخه‌های طریقت [[خلوتیه]] در استانبول و سرزمین‌های [[بالکان]] در قرن دوازدهم و سیزدهم و یکی از فعال‌ترین طریقت‌های [[تصوف|صوفیانه]] در [[ترکیه]] امروز است.

در ۱۱۱۵ نورالدین محمد افندی جرّاحی جرّاحیه را پایه‌گذاری کرد<ref>فندقلیلی عصمت افندی، تکملة الشقائق فی حق اهل الحقائق، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۹، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوه، ۱۹۸۹.</ref>.

وی در ۱۲ ربیع الاول ۱۰۸۳ در محله جرّاح پاشا در استانبول به دنیا آمد<ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل ""Cerrahiyye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref> و گویا بیش‌تر به همین سبب جرّاحی خوانده شده است. او در ۱۱۰۱ قاضی مصر شد اما پس از انتساب به طریقت علاءالدین علی کوستندیلی (متوفی ۱۱۴۳؛ مفتی کوستندیل و شیخ خلوتیه در خانقاهی در همانجا) در استانبول، پیش از ۱۱۱۵ منصب قضا را ر‌ها کرد و پس از طی مراحل سلوک و اخذ خلافت از کوستندیلی، به امر وی، در مسجدی در محله قراگمرک استانبول به نشر طریقت و ارشاد طالبین پرداخت. در ۱۱۱۵، به امر سلطان احمد سوم (حک: ۱۱۱۵ـ۱۱۴۳)، از پیروان نورالدین جرّاحی، خانقاهی (آستانه) در همان‌جا برای وی بنا شد<ref>فندقلیلی عصمت افندی، تکملة الشقائق فی حق اهل الحقائق، ج۱، ص۳۰۷ـ۳۰۹، در شقائق نعمانیه و ذیللری، چاپ عبدالقادر اوزجان، استانبول: دارالدعوه، ۱۹۸۹.</ref><ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل ""Cerrahiyye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref><ref>محمد نرمی خاص قان، ای د tarihi psultan، ج۱، ص۱۱۸ـ۱۲۰، (استانبول) ۱۹۹۶.</ref> نورالدین جرّاحی طریقت خود را تقریباً هم زمان با طریقت رئوفیه (منتسب به احمد رئوفی، متوفی ۱۱۷۰، یکی دیگر از خلفای کوستندیلی) بنیان نهاد<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۴، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. وی در ۹ ذیحجه ۱۱۳۳ و بنا بر بعضی منابع، در ۱۱۴۶<ref>محمدجواد مشکور، فرهنگ فرق اسلامی، ج۱، ص۳۱۱، مشهد ۱۳۶۸ ش.</ref><ref>اسپنسر تریمینگام، تصوف در اسلام، ج۱، ص۷۶، لندن ۱۹۷۳.</ref> درگذشت و در توحیدخانه آستانه خود به خاک سپرده شد<ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل ""Cerrahiyye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref>. از نورالدین جرّاحی رساله‌ای منثور به نام مرشد درویشان، دو وِرد (ذِکر) به نام‌های «ورد کبیر» و «ورد صغیر» و اشعاری باقی‌ماندهاست<ref>محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۱۷۸، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲.</ref><ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل ""Cerrahiyye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref>.

جرّاحیه، به عنوان طریقتی کاملاً سنّی مذهب، به واسطه علاءالدین کوستندیلی و چهار شیخ دیگر، به طریقت رمضانیه (منتسب به رمضان مخفی، متوفی ۱۰۲۵) و پیش‌تر از ایشان، به واسطه محیی الدین قراحصاری و دو شیخ دیگر، به یکی از چهار شاخه اصلی خلوتیه به نام احمدیه (منتسب به احمد شمس الدین ایگیت باشی، متوفی ۹۱۰) متصل می‌شود<ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل Ahmediye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref><ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل ""Cerrahiyye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref><ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل"" ""Ramazaniyye-i Halvetiyye، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref>.

جرّاحیه، پس از نورالدین جرّاحی به همت برخی خلفای وی، به ویژه در استانبول، بسیار نفوذ یافت<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۰، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۱۹۱، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۶ـ۲۵۷، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>محمد ثریا، سجل عثمانی، ج۴، ص۵۸۲، استانبول ۱۳۰۸ـ۱۳۱۵/ ۱۸۹۰ـ ۱۸۹۷، چاپ افست انگلستان ۱۹۷۱.</ref>.

آستانه جرّاحیه، مرکز بسیار فعالی برای نشر اندیشه ‌ها و گسترش خانقاههای جرّاحیه در استانبول و خارج از آن، تا سرزمینهای بالکان، شد<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۷، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. نوآوریهای نورالدین جرّاحی در آداب و ارکان طریقت خلوتیه، در زمان خلفای وی نیز ادامه یافت و موجب شد که طریقتِ جرّاحیه، از این نظر، از تنوع و غنای فراوانی برخوردار شود<ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل Ahmediye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref><ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل ""Cerrahiyye""، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref><ref>محمد زکی پاکالین، عثمانی tarih deyimleri ام terimleri‌ها خ ZL د گرم § د، ذیل"" ""Ramazaniyye-i Halvetiyye، I stanbul ۱۹۷۱-۱۹۷۲.</ref>.

اغلب سلاطین عثمانی نیز به طریقتی منتسب بودند که شاخه‌های خلوتیه در رأس آنها بود، از جمله احمد سوم، مصطفای سوم (حک: ۱۱۷۰ـ ۱۱۸۸)، محمود دوم (حک: ۱۲۲۳ـ ۱۲۵۵) و عبدالمجید اول (حک: ۱۲۵۵ـ ۱۲۷۸) به طریقت جرّاحیه منتسب بودند<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۱۰۶، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>.

مشایخ و منسوبان طریقت جرّاحیه، اغلب در جنگ‌ها یا فتوحات عثمانیان در قرن دوازدهم و سیزدهم شرکت می‌کردند<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۳، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. احمد سوم در لشکرکشی به شبه جزیره موره (پلوپونز/ پلوپونسوس) در سرزمینهای بالکان، در نیمه نخست قرن دوازدهم/ هجدهم، از نورالدین جرّاحی خواست که ارتش عثمانی را همراهی کند. وی با این درخواست موافقت نکرد، ولی یکی از خلفای خود، یحیی شرف الدین، را به جای خود فرستاد<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۱۹۲، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>.

پس از فتح موره در ۱۱۲۹، شیخ یحیی شرف الدین، در رأس مشایخ شرکت‌کننده در فتح موره و به ویژه منسوبان جرّاحیه، در موره باقی ماند و آنان توانستند با احیای خانقاههای پیشین (بیش‌تر متعلق به دیگر شاخه‌های خلوتیه)، ایجاد خانقاههای جدید و اختصاص بسیاری از موقوفات با ارزشِ آن نواحی (از جمله اراضی غنی آنجا) به خانقاههای خود، قدرت سیاسی ـ اقتصادی فراوانی کسب کنند و در نتیجه، سهم بزرگی در تسلط عثمانیان بر سرزمینهای بالکان داشته باشند<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۰۲ـ ۲۰۵، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۱۶ـ۲۱۷، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۷، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. افزایش قدرت منسوبان جرّاحیه موره در دهه‌های بعد، موجب اِعمال نفوذ آنان در اغلب خانقاههای دیگر آن نواحی و حتی خانقاههای استانبول شد<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۲۰، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>.

شورش یونانیان در ۱۱۹۹، موجودیت بسیاری از طریقت‌ها را در شبه جزیره موره و دیگر مناطق بالکان به خطر انداخت<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۲۰، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۷، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. ظاهراً بیش از طریقتهای دیگر آن مناطق، وضع سیاسی جدید بالکان بر طریقتهای جرّاحیه، گلشنیه، سِنانیه و رمضانیه (همگی از شاخه‌های خلوتیه)، تأثیر گذاشت<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۳۰۹، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. اغلب پیروان این طریقت‌ها کشته شدند یا به قاهره گریختند<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۷، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. در این بین، برخی از مشایخ جرّاحیه که به مصر گریخته بودند، در قاهره خانقاهی تأسیس کردند که کانون گسترش جرّاحیه در جزیره کِرِت شد<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۵۷ـ ۲۵۸، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>.

پس از بسته شدن رسمی خانقاه‌ها در ۱۳۰۴ ش/ ۱۹۲۵ (دو سال پس از تشکیل دولت جمهوری ترکیه)، اغلب طریقت‌ها مخفیانه به فعالیت خود ادامه دادند تا این‌که در دهه ۱۳۳۰ ش /۱۹۵۰، برخی از آنها، مانند جرّاحیه، شعبانیه، عشّاقیه و احمدیه، دوباره فعال شدند<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۲۱، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref><ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۵۹، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. شیخ فخرالدین در سال‌های دشوار تقیه پس از ممنوعیت فعالیت طریقتها، موفق شد به عنوان خادم آستانه (جرّاحیه)، طریقت خود را حفظ کند و در ۱۳۴۳ ش /۱۹۶۴، جایگاه خود را به یکی از خلفایش، مظفر اوزاق (متوفی ۱۳۶۴ ش/ ۱۹۸۵)، بسپارد.

شیخ احمد شَرْنوبی، از مشایخ جرّاحیه در مصر، در طبقات الاولیاء خود از محمد جرّاحی سخن به میان آورده است<ref>محمدطاهر بروسه لی، عثمانلی مؤلفلری، ج۱، ص۱۷۸، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲.</ref>. حریری زاده سیدمحمدکمال افندی در القول المبین فی احوال شیخ نورالدین، و عِزّی سلیمان در کتاب تاریخ خود، شرح حال مختصر و مفیدی از نورالدین جرّاحی آورده‌اند<ref>محمدطاهر بروسه لی، ج۱، ص۱۷۸،پانویس ۱، عثمانلی مؤلفلری، استانبول ۱۳۳۳ـ ۱۳۴۲.</ref>. از قرن دوازدهم تا انقراض عثمانیان در نیمه اول قرن چهاردهم، فقط یک مَناقبنامه طریقت جرّاحیه، به نام انوار حضرت نورالدین جرّاحی، نوشته شیخ ابراهیم فخرالدین شوقی، باقی مانده است<ref>ناتالی کلیر، Mystiques، ج۱، ص۵۹، إ تات و همکاران soci إ T إ له Halvetis dans L، aire balkanique د لا باله DU xve سی ه CLE ب NOS jours، لیدن ۱۹۹۴.</ref>. مظفر اوزاق نیز آثاری چون ارشاد، انوارالقلوب، زینه القلوب و عشق یُولی (طریق عشق) دارد.