اراده الهی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''اراده‌الهی''' از [[صفات ثبوتیه|صفات ثبوتی]] [[خداوند]] است. بحث در این‌باره در حیطه [[علم کلام]] می‌باشد. متکلمان مسلمان درباره چیستی اراده الهی‌اختلاف نظر دارند. برخی اراده‌الهی را اگر مربوط به افعال‌خداوند باشد، [[افعال‌الهی]] و اگر مربوط به افعال دیگران باشد، امر خدا می‌نامند. با این‌‌حال، برخی دیگر با [[معتزله]] همراه شده اراده‌الهی را قسمی از [[علم‌الهی|علم]] می‌دانند.  

دانشمندان‌کلام در‌این‌باره که خداوند دارای اراده است، هم‌‌عقیده‌اند، اما در معنا‌شناسی آن با هم اختلاف دارند. <ref>ر. ک، سعیدی‌ مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷.</ref>از جمله اختلافات مربوط به اراده‌الهی، بحث در‌باره ماهیت آن است که آیا اراده از [[صفات‌ذات]] است یا [[صفات‌فعل]]، قدیم است یا حادث.<ref> ر. ک، سعیدی‌ مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۴۷. با تصرف اندک در عبارت.</ref> [[شیخ مفید]] معتقد است که اراده خدا درباره اعمال خودش که اراده‌تکوینی نام دارد، همان افعال اوست، اما اراده‌اش درباره دیگر موجودات که اراده‌تشریعی نام دارد، امر او راجع به آن افعال است.<ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.</ref>علامه طباطبایی نیز دارای چنین عقیده‌ای می‌باشد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>

بر همین مبنا وقتی گفته شود که هر گاه خداوند اراده کند تا موجودی را خلق کند، بی درنگ خلق می‌شود. <ref>ر. ک، سبحانی جعفر، عقاید اسلامی در پرتو قرآن، سال ۱۳۷۹شمسی، ص۲۱۷  با تصرف در عبارت.</ref> ادعای مذکور، مطابق با این آیه شریفه است: «إِنَّما أَمْرُهُ إِذا أَرادَ شَیْئاً أَنْ یَقُولَ لَهُ کُنْ فَیَکُون»  

فرمان او چنین است که هر گاه چیزی را اراده کند، تنها به آن می‌‏گوید: «موجود باش!»، آن نیز بی درنگ موجود می‌‏شود. <ref>سوره یس، آیه 82</ref>این نحوه تفسیر از اراده‌الهی، نشان می‌دهد که مطابق با عقیده [[شیخ مفید]] و [[سید محمد حسین طباطبایی]]، این صفت باید از صفات‌فعل خداوند باشد.<ref>طباطبایی محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۲ و۳۶۴</ref> <ref>حسن‌ بیگی علی، مجله کلام اسلامی، سال 1383 خورشیدی، شماره 50، مقاله: اراده‌الهی، ص۱۰۷</ref>.شیخ مفید مدعی است که دیدگاهش برگرفته از سخنان امامان علیهم‌السلام و نیز مطابق با عقیده اکثر علمای‌امامیه است. <ref>شیخ مفید، اوائل المقالات، سال ۱۴۱۳هجری قمری، ص۵۳.</ref>

در تایید این دیدگاه، روایاتی نیز وارد شده و مورد استشهاد قرار گرفته است. از جمله از [[جعفر بن محمد (صادق‌)]] نقل شده است که مشیت خداوند را حادث و غیرازلی خوانده است.<ref>شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸ هجری قمری، ص۱۴۷.</ref>همچنین روایتی از [[موسی بن جعفر (کاظم)]] نقل شده است که حضرت اراده‌خداوند را همان فعل او معرفی کرده است.<ref>شیخ صدوق، التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۱۴۷</ref> همچنین تعبیری از [[علی بن موسی (رضا)]] به دست ما رسیده است که آن حضرت نیز مشیت و اراده‌الهی را از صفات فعلی خداوند دانسته است. <ref>شیخ صدوق، کتاب التوحید، سال ۱۳۹۸هجری قمری، ص۳۳۸.</ref>

به گفته علامه طباطبایی  که افرادی چون [[ملاصدرا]]، اراده را از صفات‌ذاتی و عین ذات‌الهی شمرده‌اند.<ref>طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمة، قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۷۱.</ref>با این‌حال مشهور فلاسفه‌مسلمان معتقدند که معنای اراده‌تکوینی همان علم خداوند به افعال است که مطابق با نظام احسن یعنی بهترین جهان ممکن می‌باشد.<ref>طباطبایی سید محمد حسین، نهایة‌الحکمه قم، نشر دفتر انتشارات اسلامی، ص۳۶۱و۳۶۲؛</ref> <ref>ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲</ref>.

بسیاری از متکلمان‌امامیه و نیز تمام معتزله معتقدند که اراده‌تکوینی خداوند، علم او به افعالی است که مصلحت انسان و دیگر موجودات را در پی دارد.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref> بر اساس این عقیده، اراده جزء صفات ذات شناخته می‌شود.<ref>حسن ‌بیگی علی، مجله کلام اسلامی، شماره 50، سال 1383 خورشیدی، مقاله اراده الهی، ص۱۰۷.</ref>اما [[اشاعره]] معقتدند که اراده از نظر معنایی غیر از علم، قدرت و دیگر صفات ذات خداوند است،<ref>ربانی گلپایگانی علی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>ولی آن را صفتی ذاتی یا زاید بر ذات، اما قدیم و ازلی <ref>ر. ک، سعیدی‌مهر، آموزش کلام اسلامی، سال ۱۳۸۸شمسی، ج۲، ص۲۵۱.</ref> می‌دانند.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۲.</ref>

در منابع بیان شده است که بسیاری از اهل‌لغت و نیز علمای کلام، معنای اراده و مشیت را یکی می‌دانند و معتقدند که این دو یک صفت به حساب می‌آید. <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۶.</ref>اما برخی دیگر مطابق با بیان قرآن مبنی بر این‌که مشیت را به امور تکوینی معطوف کرده است؛ آن را همراه با اراه دو صفت متفاوت خداوند دانسته‌اند.<ref>ربانی گلپایگانی، عقاید استدلالی، سال ۱۳۹۲شمسی، ص۱۳۱.</ref>

== اراده‌الهی در منظر برخی از متکلمان مسلمان ==

متکلمان‌مسلمان، خداوند را صاحب اراده دانسته و بر همین اساس او را مرید می‌خوانند، ولی در معنا‌شناسی آن نظرات متفاوتی دارند.  

عده‌ای چون شیخ مفید، اراده‌الهی را در‌باره افعالش، همان افعال خودش و در‌باره افعال مخلوقات، امر به ایجاد آن می‌دانند.<ref>شیخ مفید، محمد بن محمد بن نعمان، اوائل المقالات، قم، نشر داوری، سال ۱۳۷۱شمسی. ج۱، ص۵۸ </ref> <ref> بحرانی، ابن میثم، قواعد المرام فی علم الکلام، قم نشر مکتب مرعشی، سال 1398 هجری قمری، ج۱، ص۵۶ </ref> <ref>جوینی، عبدالملک، الارشاد إلی قواطع الادلة فی اصول الاعتقاد، قم، یوسف، قاهره، نشر مکتبه الخانجی، سال 1399 هجری قمری، ج۱، ص۶۳ </ref> عده‌ای دیگر معتقدند، اراده الهی خشنودی و رضایت خداوند به فعلش می‌باشد. <ref>اصفهانی، شیخ محمدحسین، بحوث فی الأُصول، قم، نشر جامعه مدرسین، سال 1416 هجری قمری، ج۲، ص3</ref>.

<ref>ابن سینا، الهیات شفا، قم، نشر مکتبه مرعشی، سال 1404 هجری قمری، ج۱، ص171</ref> برخی اراده خدا را به خشنودی و غضب او به طور مطلق تفسیر کردند.<ref>باقلانی، قاضی ابوبکر، تمهید الأوائل وتلخیص الدلائل، بیروت، نشر موسسه الکتب الثقافیه، تحقیق عماد الدین، ج۱، ص47.</ref> اما گروهی می‌گویند که اراده‌خداوند، علم او به مصلحت فعل یا همان «داعی» است. <ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح المقاصد، قم، نشر شریف رضی، سال 1409 هجری قمری، ج۴، ص۱۳۴.</ref> <ref> علامه حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، بیروت، نشر موسسه اعلمی، سال 1399 هجری قمری، ص288</ref>.جمعی اراده را امری عدمی‌ دانسته‌اند و آن را به مجبور و مغلوب نبودن خداوند معنا کرده‌اند.<ref>تفتازانی، سعدالدین، شرح مقاصد، قم، نشر شریف مرتضی، سال 1409 قمری، ج۴، ص۱۲۹</ref> عده‌ای دیگر، اراده‌خداوند را به فعل خویش داعی و علم به مصلحت و اراده‌خداوند را به فعل غیر امر به آن فعل دانسته‌اند.<ref>علامه حلی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تهران، نشر دانشگاه تهران، سال 1388 هجری شمسی، ج۱، ص138.</ref> و اما بیشتر متکلمان‌مسلمان اراده‌خداوند را علم او به نظام اصلح و عین قدرت و علمش در مرتبه ذات دانسته‌اند.<ref> ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۱۶.</ref> <ref> ملاصدرا، الحکمة المتعالیه فی الاسفار العقلیة الأربعة، قم، نشر مکتب مصطفوی، سال 1316 هجری قمری، ج۶، ص۳۳۳</ref>

== اراده‌تکوینی و اراده‌تشریعی ==

اراده‌الهی به [[اراده‌تکوینی]] و [[اراده‌تشریعی]] تقسیم می‌شود.<ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲ هجری قمری، ج۴، ص۱۲۶.</ref> در اراده‌تکوینی متعلق اراده در خارج و بدون دخالت یا وساطت اراده‌های دیگر محقق می‌شود، مثل اراده‌الهی در آفرینش موجودات یا اراده انسان در آشامیدن آب.<ref> مشکینی، علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.</ref>بنابراین، اگر اراده‌الهی بر ایجاد چیزی تعلق بگیرد، به آن اراده تکوینی می‌گویند.<ref> مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱ هجری شمسی، ص۲۹.</ref>

اما در اراده‌تشریعی، شخص یا اشخاص دیگری مامور به انجام اراده‌مرید می‌شوند، مثل اراده‌تشریعی خداوند ر انجام نماز، روزه و سایر واجبات. در این فرض خداوند به طور مستقیم کاری را انجام نمی‌دهد، بلکه از بندگانش می‌خواهد تکالیفی را که بر عهده آنان قرار داده است، انجام دهند و یا پدری به فرزندانش دستور می‌دهد تا فلان کار را برایش انجام دهند.<ref>مشکینی علی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹</ref> <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲.</ref> به تعبیر دیگر، در اراده‌تشریعی قانون‌گذار یا شارع اراده می‌کند که بندگان تکالیف صادره از سوی خداوند را با اختیار خود انجام دهند.

1. متعلق اراده‌تکوینی، فعل شخص اراده کننده است؛ اما متعلق اراده‌تشریعی فعل شخص دیگر است. <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳</ref>

2.در اراده‌تکوینی تخلف رخ نمی‌دهد و مراد به طور حتم واقع می‌شود، اما در اراده‌تشریعی هیچ‌گونه اجباری مبنی بر انجام فعل وجود ندارد و می‌توان خواسته مرید را انجام نداد.<ref>ر. ک، مشکینی، اصطلاحات الاصول، سال ۱۳۷۱شمسی، ص۲۹؛</ref> <ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۲ و۱۸۳</ref>

3.متعلق اراده‌تشریعی بر خلاف اراده‌تکوینی، افعال‌اختیاری است.<ref>موسوی بجنوردی، منتهی الاصول، سال ۱۳۸۰شمسی، ج۱، ص۱۸۳.</ref>

موارد استفاده از اراده‌تکوینی و تشریعی در قرآن بسیار است.<ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۵۳و۱۶۹</ref> به عنوان مثال، مقصود از اراده در سوره نساء آیه 82 <ref>مکارم شیرازی، آیات ولایت در قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ص۱۵۷</ref>  سوره مائده آیه 41 <ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref>. سوره قصص آیه 5 <ref>سبحانی جعفر، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref>  سوره انفال آیه 7 <ref>سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۸</ref>  همچنین سوره احزاب آیه 33 مشهور به آیه تطهیر، <ref>سبحانی، الاهیات، سال ۱۴۱۲قمری، ج۴، ص۱۲۶</ref> <ref>مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۱۷، ص۲۹۲ و۳۰۳.</ref>اراده تکوینی است و مقصود از اراده در آیه 185 سوره بقره، <ref>مکارم شیرازی ناصر، پیام قرآن، سال ۱۳۸۶شمسی، ج۴، ص۱۶۱.</ref> و آیه اول و ششم سوره مائده <ref>مکارم شیرازی ناصر، تفسیر نمونه، سال ۱۳۷۱شمسی، ج۷، ص۱۰۱</ref> اراده‌تشریعی است.