نگرش تطبیقی به وحدت اسلامی و ملی‌گرایی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

|}

</div>

اندیشمندان در طول تاریخ، وحدت و هم‌گرایی انسان‌ها را از دیدگاه‌ها و زوایای گوناگون و با رویکرد روان‌شناسانه، جامعه‌شناختی، حقوقی، ایدئولوژیکی، سیاسی، دینی و... بررسی نموده‌اند. ملّی‌گرایی نیز در حوزه علوم ‌سیاسی، جامعه‌شناسی، فلسفه ‌سیاسی و... مطرح می‌شود، که یکی از مباحث مهم ایدئولوژیکی است. نبود تعریف روشن، دقیق و عقلانی از ناسیونالیسم، و طرح این موضوع به‌گونه‌های مختلف در محافل آکادمیک، مشکلاتی در سطح جامعه، بین‌الملل و حوزه نظری به وجود آورده است. ملّی‌گرایی مرهون برخی تحولات در عرصه جهانی، چون: تشکیل امپراتوری‌های استعمارگر اروپایی، جنبش‌های استقلال‌طلب، جنگ‌های اول و دوم جهانی، گسترش دموکراسی و جهانی شدن، می‌باشد، که از نوع قدیم به جدید تغییر یافته است. در نوع جدید از ناسیونالیسم، افراطی‌گری‌های سبک قدیم تا حدودی تعدیل شده و در راستای تعامل در سطح بین‌الملل تلاش می‌شود. اما هنوز هم رگه‌هایی از ناسیونالیسم وجود دارد، که افراطی و شوونیستی است. این پژوهش به بررسی ارتباط بین انواع ناسیونالیسم با دیدگاه اسلام می‌پردازد.  

ناسیونالیسم یک اصل و باور سیاسی است که با آن مرزهای ملی، مشروعیت سیاسی کسب نموده و واحد سیاسی باید بر شاخصه‌های ملی منطبق باشد.<ref>Weidenfeld & Nicolson, 1997. p. 1</ref>از این چشم‌انداز، «ملت» و «سرزمین» شالوده‌ ناسیونالیسم را به‌عنوان یک ایدیولوژی که دستورالعملی برای رسیدن به ‌مقاصد معین است، شکل می‌دهد. <ref>داوری، 1365ش، ص203</ref>گونه‌هایی از ناسیونالیسم قدری متعادل‌تر عمل می‌کنند. اما نوع دیگری از ناسیونالیسم، علاوه بر برتری قومی، مفهوم ملت را نیز با خود دارد(پیشین)، که نوعی از هم‌گرایی را با اصالت واحدهای ملّی و نژادی یا فراتر از آن مطرح می‌کند، و ایدئولوژی سیاسی و بنیاد فکری یک ملت محسوب می‌شود و به طور افراطی در برخی موارد با نظریه توتالیتری و شوونیستی همراه شده مشکلات زیادی در جوامع انسانی ایجاد کرده‌ است. نازیسم آلمان، فاشیسم ایتالیا، اشغال فلسطین، تصفیه قومی در بوسنی، رواندا، کنگو، قتل‌عام بیش از60% هزاره‌های افغانستان در حکومت عبدالرحمن‌خان، و... از جمله آنهاست. اما دین اسلام با پیام جهانی، شاخصه‌های ملی را در مقابل اصل تقوا، تعاون، انصاف، عدالت و کرامت انسانی، به شدت کم‌رنگ می‌داند، و با پذیرش اصل حاکمیت‌ سیاسی مردم، با مبانی الهی در پی ایجاد هم‌گرایی ‌انسانی‌ در سطح جهان می‌باشد. حوزه مطالعه این پژوهش جهانی بوده، بدون توجه به ‌زمان خاصی، به صورت تطبیقی، هم‌گرایی جهانی ‌ـ‌‌ اسلامی و هم‌گرایی ‌‌ناسیونالیستی، با متغیرهای وحدت ‌اسلامی، ناسیونالیسم، تقوا، نژادپرستی، احساسات عاطفی‌ـ روانی، منافع‌ ملی، کشور، سیاست، قرآن و سنت، تحلیل می‌شود؛ از این رو ارایه پاسخ به سؤالات ذیل، در خور توجه می‌باشد:

الف‌ـ نگاه اسلام به ناسیونالیسم و ملّی‌گرایی چگونه است؟

ب‌ـ آیا ارتباطی بین ناسیونالیسم و آموزه‌های اسلامی وجود دارد؟

ملی‌گرایی در مفهوم هم‌گرایی، به وحدت اسلامی و وحدت ملی شباهت دارد؛ بنابراین طرح و تبیین تعامل‌ها و تفاوت‌های ناسیونالیسم و دیدگاه اسلام و مبانی توحیدی آن به گونه علمی ‌ـ پژوهشی مهم جلوه می‌کند.  

فایده‌ها: ظهور وحدت‌ملی و هم‌گرایی انسانی‌ـ اسلامی در یک کشور، و در سطح روابط بین‌الملل باعث ایجاد توجه به صلح و امنیت جهانی، محیط زیست، ایدز، تسلیحات هسته‌ای و کشتار جمعی می‌شود، تا زمینه عملی اتحاد سعادت‌بخش، رفاه و آسایش عمومی بدون تنش‌های ناروا، فراهم گردد و انسان‌ها زندگی آرام و مسالمت‌آمیز را پی‌گیرند.

الف‌ـ ناسیونالیسم؛ تبیین نظریه‌های ناسیونالیسم و ملی‌گرایی، مبانی و کارکردهای آن، بخش مهمی از این بحث را تشکیل می‌دهد، که نظریه‌های منفی ناسیونالیسم به افراطی، شوونیستی و... منجر شده، همه‌ انسان‌های غیر ملیت خود را محکوم به خدمت خود می‌داند. اما برخی نظریه‌های مثبت ملی‌گرایی به اصلاح‌‌طلب، ضد استعمار و... نماد می‌یابد. در این مجموعه تلاش شده است که با بررسی گونه‌ها و آثار ملی‌گرایی، تحلیل تطبیقی با دیدگاه اسلام صورت گیرد.<br>

ب‌ـ دیدگاه اسلام؛ در نگاه اول، نظریه «توحید» در نماد عملی«وحدت اسلامی»، مبانی و عوامل آن و سپس آموزه‌های اخلاقی و سیاسی اسلام به صورت تطبیقی با ناسیونالیسم، به روش منطقی و عقلانی بررسی می‌گردد.

ناسیونالیسم((Nationalism در لغت مشتق از Nation به معنای «ملت»، ترکیب‌شده از دو کلمه، یکی به معنای ناسیون از لغت فرانسوی Naissance به معنای زاده‌شدن گرفته شده است <ref>طلوعی، 1385، ص 872</ref> که از قرن 13 میلادی معمول بوده و به گروهی از مردم که زادگاه یکسانی داشتند اطلاق می‌‌شد، و دوم ایسم(Ism) به معنای شناختن است. این دو معنا تداعی‌گر ایدئولوژیک بودن ناسیونالیسم است. <ref>بابایی زارچ، امت و ملت در اندیشه امام خمینی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، 1383ش، ص 55</ref> در اصطلاح، عقیده‌ای است که مرزهای ملی با مرزهای دولت انطباق داشته، و ملت سرنوشت خود را تعیین کند، و دولت ملی مهم‌ترین سازمان سیاسی آن باشد. <ref>آشوری، 1373ش، ص319ـ320</ref> ناسیونالیسم برگرفته از ملت، به معنای ملّی‌گرایی و نژاد‌پرستی آمده است.<ref>نوروزی، 1380ش، ص82</ref> و به علایق وطن‌پرستی یا وطن‌دوستی نیز تعریف می‌شود. <ref>كاتم، 1371ش، پنج</ref>.

ملت در لغت، به معنای راه، روش، دین و آئین است و در معنای نوین، متولد شدن(Nation ناسیون)، مردم را در بر می‌گیرد. در اصطلاح، ملت: «مجموعه‌ای از افرادند که در نژاد، سرزمین، زبان، فرهنگ، آداب و رسوم، تاریخ، عقاید و جهان‌بینی به هم احساس مشترک دارند» <ref>شیخ شعاعی، 1386ش، ص 11؛ اسکندری، www.ariaye.com/dari/qanoonasasi/eskandari2.html</ref> عنصر پیوند دهنده ملت، آگاهی و ایمان به مقصدی باطنی، الهی و آسمانی بوده و محدود به طبیعت نیست. <ref>پارسانیا، ص۷۱</ref> مجموعه فکری، علمی و روشی که مردم باید طبق آن عمل کنند، ملت نامیده می‌شود. <ref>مطهری، 1359ش، ص ۵۶</ref>

ملیت: نوعی رابطه سیاسی ایجاد شده از اصل حاکمیت و قدرت سیاسی است. از عناصر ملیت: نژاد، وحدت زبان، تاریخ، زمین و خون می‌باشد، که از پیوند این عناصر گروه اجتماعی تشکیل می‌شود. علم حقوق آن را ملت می‌گوید. <ref>عمید زنجانی، 1352ش، ص23 ـ24</ref>

   

الف. اجتماعی؛ وحدت‌ در لغت‌ عبارت است از: یگانه‌ شدن‌، یگانه‌ بودن‌ و اشتراک‌ گروهی‌ در یک‌ مرام‌ و مقصد، اشتراک‌ همه افراد ملت‌ در آمال‌ و مقاصد که‌ مجموعه‌ای‌ واحد به‌شمار آیند. <ref>معین، 1371ش، ج4، ص‌ 4989</ref> در «لسان‌العرب» آمده است: «الوحده فی المعنی التوحّد <ref>ابن منظور، 1412 ق، ج3، ص 449</ref> وحدت در اصطلاح به معنای انفراد است. واحد مطلقا جزئی ندارد، چون واحد وصف خدا آید؛ یعنی تجزی و تکثر در آن راه ندارد. <ref>راغب اصفهانی، 1373ش، ص‌857</ref> منظور از «وحدت انسان‌ها»، توحید اعتقادی، دینی و کنار گذاشتن اختلافات فکری میان آنها نیست، بلکه باید با حفظ اختلافات، نسبت به ‌هم‌ همدل بوده و به حقوق یک‌دیگر احترام گذاشت.<br>

ب. وحدت اسلامی؛ فرقه‌های مسلمین هم‌دیگر را به طور صحیح شناسایی نموده و از مواضع فکری و اعتقادی یک‌دیگر مطلع شوند و از نزاع به‌دور باشند. <ref>صادقی اردستانی، بی‌تا، ص 502</ref> منظور از«وحدت اسلامی» التزام قلبی و عملی به مشترکات اسلام است که به طور قطع ثابت شده و در زمان رسول اکرم (ص)مورد قبول همه بوده، و معیار اخوت اسلامی است.

اُمَّت‌، به قوم‌، قبیله‌، عشیره‌، گروه‌های‌ نژادی‌ و نیز ملت‌ یا جامعه‌ای‌ مذهبی‌ که‌ زیر پرچم هدایت‌ یک‌ پیامبر باشند اطلاق می‌شود <ref>تركی‌، 1368ش‌، ص 30</ref> و در اصطلاح‌، به جماعتی‌ از مردم‌ گفته می‌شود که‌ خداوند برای‌ آنان‌ پیامبری‌ مبعوث‌ کرده‌ و آنان‌ به ‌او ایمان‌ آورده‌، و از این‌رو، با خداوند پیمان‌ بسته‌، و با او ارتباط یافته‌اند. <ref>پیشین، ص97 ـ103</ref> واژه امت‌ در معنایی‌ نزدیک‌ به‌ شعب‌ نیز به‌ کار می‌رود. <ref>فارابی‌، 1973م‌، ص 117؛ ابوالفدا، 1840م‌، ص222</ref>

الف‌ـ پیشینه نگارشی؛ در مورد وحدت اسلامی و ناسیونالیسم کتاب‌ها و مقالات زیادی به چاپ رسیده‌‌ است، از جمله: <br>

منابع فارسی: <br>

ب‌ـ پیشینه تاریخی؛ ملّی‌گرایی پدیده‌ای غربی بوده، که به‌ قاره‌های دیـگـر راه یافته است. اولین‌بار در 1789م این واژه توسط [[آگوستین بارائل]](Augustin Barraail) کشیش ضد انقلابی فرانسوی استعمال شد. (Andrew Heywood, 1998, p. 152) و به شکل دکترین سیاسی در آمد. آغاز ناسیونالیزم به قرن 16 میلادی و جـنـگ‌های مـذهـبـی سلاطین و شاهزادگان اروپایی برمی‌گردد. ناسیونالیزم استقلال‌طلب در ابتدای قرن20 شکل گرفت. (آصف، 1384ش، ص 73ـ78). ریشه‌های ناسیونالیسم به‌عنوان یک باور و ایدئولوژی سیاسی با انقلاب فرانسه (1789) گره می‌خورد. این ایده در ایتالیا، آلمان و شوروی بـه ملّی‌گرایی افـراطـی و برتری ایـدئولوژی و حـزب خـاص انـجـامید. در ایـران نیز ملی‌گرایی، ابتدا بـا گـرایـش لیبرال در عصر مشروطه مطرح گردیده و سپس به شکل افراطی درآمد و ارزش‌هـای اسـلامـی را تحقیر کرد. <ref>قهری، 1383ش، ص 69ـ79</ref>

ناسیونالیسم دارای زمینه‌های فلسفی گوناگون و متنوع است که برخی از آنها با دیدگاه اسلام تعامل دارد. و بعضی چون ناسیونالیسم افراطی، توسعه‌طلب، توتالیتر و... با دیدگاه اسلام هم‌خوانی ندارد. اسلام با تأکید بر تقوا و احترام به نوع بشر و رد نژادپرستی، با طرح هم‌گرایی انسانی، در صدد تشکیل امت واحده اسلامی در سراسر جهان می‌باشد، که مستشرقان از آن با نام پان‌اسلامیسم یاد می‌کنند. اما هم‌گرایی ناسیونالیستی در سطح ملی‌ـ نژادی و یا فراتر از آن با مبانی خاصی مطرح می‌شود، که با بسیاری آموزه‌های اسلام ارتباط وثیقی ندارد.

ناسیونالیسم ابتدا در قرن14 تا 17 در واکنش علیه سلطه کلیسای کاتولیک و امپراطوری روم پیدا شد و در اواخر قرن هجدهم با روندی تکاملی به شکل یک ایدئولوژی‌ در آمد. در اواسط قرن 19 سراسر اروپا به ویژه آلمان و ایتالیا، امپراتوری‌های چند قومی اتریش، مجارستان، پروس، روسیه و عثمانی را فراگرفت، که در نوع افراطی خود رژیم‌های توتالیتری مانند نازیسم در آلمان و فاشیسم در ایتالیا را باعث شد. دوران رشد ناسیونالیسم را دوران بیداری ملی نیز نامیده‌اند. <ref>آشوری، پیشین، ص 319</ref> با آغاز قرن بیستم سه جریان ناسیونالیسم عربی، ایرانی و ترک در منطقه خاورمیانه شکل گرفت. <ref>جیكوب، 1382ش، ص8ـ7</ref> حس ناسیونالیستی ایرانی، با شکست ایرانیان از روس‌ها و انقلاب مشروطه شروع شد و به انواع مختلفی در‌آمد: «الف ـ ناسیونالیسم متجدد، رادیکال؛ ب ـ لیبرال، دموکراتیک؛ ج ـ محافظه‌کار» ه<ref>مایون، 1384ش، ص 125ـ 129</ref> بعد از مشروطه، ناسیونالیسم تجزیه‌کننده (ترک و کرد) و پس از آن ناسیونالیسم وحدت‌بخش ملت ایران(موازنه منفی مصدق و موازنه‌عدمی مدرس) قابل بیان است. دوره‌های رشد گونه‌های ناسیونالیزم را در جهان، به صورت گذرا مرور می‌کنیم:

الف. انقلاب کبیر فرانسه؛ ایدئولوژی ناسیونالیستی از جنین این انقلاب زاده شد و از بستر توده‌واری آن رها شده و هیچ کس نتوانسته آن را به جای خود برگرداند. ع<ref>لوی، 1374ش، ج1، ص‌62</ref>  

هـ رشد [[اومانیسم]]، ترویج خوداتکایی ملی، توجه دولت‌ها و جوامع به دموکراسی و ایجاد حس آزادی خواهی.

[[ناسیونالیسم]] نوعی آگاهی جمعی است؛ یعنی آگاهی تعلق به ملت، که آن‌‌را آگاهی ملی خوانند. <ref>آقابخشی، 1374ش، ص 219</ref> آگاهی ملی اغلب پدیدآورنده حس وفاداری افراد به عناصر ملت‌ می‌شود. <ref>آشوری، پیشین، ص 319</ref> ناسیونالیسم ایدئولوژیی است که «دولت ملی» را عالی‌ترین شکل سازمان سیاسی می‌داند. اصل اساسی ناسیونالیسم حاکمیت‌ملی است، که در بیشتر قوانین اساسی اروپایی و شبه‌اروپایی آمده است. <ref>داوری، پیشین، ص 169</ref> رشد ملت‌باوری باعث شد که اصل «حاکمیت ملی» در جهان به‌رسمیت شناخته شود. <ref>آشوری، پیشین</ref> ایدئولوژی‌ها به طور کلی و ناسیونالیسم به خصوص، در ملت‌ها «ارزش‌ها» و «روش زندگی‌مخصوص به خود»(A National way of looking at life) ایجاد می‌کنند، که‌ بشرمحبوس آنها می‌گردد. <ref>Finer, S. The Man on the horseback,(New York: Praeger 1962, P. 211</ref> این حالت در سطح داخلی و روابط بین‌الملل به‌گونه‌های مختلف ظهور می‌یابد:

الف‌ـ برخی از ملت‌ها ممکن است الفاظ دیپلماتیک را با تفاسیر مختلف فهم کنند، مثلاً برخی یک حرکت را «تجاوز» بدانند، اما بعضی دیگر آن را «دفاع» بخوانند<ref>بهزادی، 1354ش، ص 102</ref> حمله شوروی سابق به اروپای شرقی، افغانستان و... و حمله آمریکا به ویتنام، عراق، افغانستان و...  و دیگر اشغالگری‌ها را می‌توان نمونه آورد.<br>

ب‌ـ طبق «ارزش‌های ایجاد شده» کشوری معتقد می‌شود که ایدئولوژی آن حق است و تلاش می‌کند نظام سیاسی، اخلاقی و ارزش‌های خود را در سطح بین‌الملل حاکم نماید. <ref>پیشین، ص103</ref> صدور ایدئولوژی کمونیسم شوروی سابق، گسترش لیبرالیسم و دموکراسی آمریکایی، ایجاد پان عربیسم، پان ترکیسم و... در قالب این دیدگاه قابل تبیین است.

ناسیونالیسم اگر از یک علاقه طبیعی به وطن و... فراتر رفته و به عنوان یک ایدئولوژی و شبه مذهب در آید و بر یک نوع تعصب و بی‌منطقی استوار باشد، منفی خواهد بود. انواع ملی‌گرایی منفی را به طور خلاصه تبیین می‌کنیم:<br>

6ـ ناسیونالیسم فرهنگی و سنتی؛ مدعی احیای گذشته و رؤیای تجدید عظمت دیرین است. <ref>گیبرنا، پیشین، ص 212</ref> ملی‌گرایی سنتی، فارغ از عقل و انقلاب، ملیت و دولت است و به نظر سنت‌طلبان، از پیش ایجاد شده و بحث از منشأ آنها ضرورتی ندارد. <ref>پیشین، ص55</ref>

اگر ملّی‌گرایی به معنای محبت و علاقه‌مندی به سرزمین، ملیت و مذهب خویش، بدون احساس برتری، تبعیض و تضییع حقوق دیگران باشد، ناسیونالیسم مثبت خواهد بود. در زیر، انواع ملی‌گرایی مثبت به طور خلاصه بیان می‌شود:<br>

6ـ ناسیونالیسم بشردوستانه و اقتصادی؛ ناسیونالیسم بشردوستانه نخستین نوع از ناسیونالیسم و الهام گرفته از روح روشن‌گری و استوار بر حقوق طبیعی است. <ref>اوزكریملی، پیشین، ص 54</ref> ناسیونالیسم اقتصادی؛ تعرفه‌ها افزایش یافت و از خودکفایی اقتصادی تمجید به‌عمل آمد. با مبارزه بر سر بازار و منابع این نوع از ناسیونالیسم با امپریالیسم در آمیخت. <ref>پیشین، ص 57</ref>.

ایدئولوژی‌ ناسیونالیسم، سوسیالیسم، لیبرالیسم و... با مبانی نظری و فلسفی خاص خود پشتیبانی‌ می‌شود. (داوری، پیشین، ص 14-18). مبانی فکری و اعتقادی ملی‌گرایان، با تنوع گرایش‌های ایدئولوژیکی آنان، در مجموع دارای افراط و تفریط، تعادل و تعامل و پارادوکسیکال می‌باشد، که ممکن است رنگ مکاتب، مذاهب و نحله‌های متنوع را به خود بگیرد. در ذیل، به برخی مبانی انواع ناسیونالیسم اشاره می‌شود: 1‌ـ وحدت خواهی؛ برتری نژاد، کشور، مذهب و ملیت خود؛ 2‌ـ تفکر جدایی دین از سیاست؛ 3‌ـ احترام در حد پرستش افراد ملی‌؛ 4ـ بشردوستی؛ 5ـ بیگانه‌ستیزی، باستان‌ستایی افراطی؛ 6ـ استقلال‌طلبی؛ 7ـ مبارزه با استعمار؛ 8ـ توتالیتر، انحصار طلبی؛ 9ـ پذیرش نظام پادشاهی، پاتریمونیال و پدر سالاری. <ref>معظم‌پور، پیشین</ref>

ناسیونالیسم باعث تقویت ایده ضد استعماری، استقلال‌طلبی و خودمختاری ملت‌ها گردید. <ref>بهزادی، پیشین، ص 94</ref> بر اهداف خارجی کشورها تأثیر گذاشت. <ref>پیشین</ref> و موجب ایجاد دموکراسی، تجزیه‌طلبی<ref>Holsti H, 1972, p. 65-69; Praeger 1962, p. 211</ref>، و نظامی بر پایه‌های ملی <ref>ژربه، 1351ش، ص 17-18</ref> و تبدیل منافع سلاطین به منافع ملی گردید و توده مردم را به صحنه کشاند. <ref>Morgenthau, H. , 1967, p 100</ref><br>

ناسیونالیسم در روابط داخلی پدیده متمایل به مرکز(Centripetal force) دارد موجب اتحاد و هم‌بستگی افراد گشته و عوامل تفرقه را از میان برده و هم‌زیستی مردم با یک‌دیگر را فراهم(Olson, W. , P. 71-78).  و آزادی افراد را تضمین می‌کند. (بهزادی، پیشین، ص 128؛ Duchacek/Thompson, 1960, p.28.)

بر طبق نظریه و مکتب ملامت، ناسیونالیسم موجب مشکلات داخلی، خارجی و روابط بین‌الملل شده است، که بدین جهت مورد ملامت و نکوهش قرار گرفته است. برخی از آثار منفی ملی‌گرایی عبارت است از:

1. ناسیونالیسم باعث جنگ، انشعاب بشریت، جهل و عدم تحمل ملت‌های دیگر، در صحنه بین‌المللی شده است. <ref>Duchacek/Thompson, 1960, p. 25-28</ref>ملّی‌گرایی در ورای جنگ‌های دو قرن نوزدهم و بیستم قرار دارد. <ref>نقوی، 1364ش، ص24</ref><br>

در نقد ناسیونالیسم، می‌توان گفت که بعضی از گونه‌های ناسیونالیزم با اصالت نژاد، قوم و ملیت خاص‌، بیشتر ترویج کننده خشونت، ظلم و تجاوزگری می‌باشد، که برخی آن را وسیله استعمار و ظلم بر مظلومان دانسته‌اند. <ref>خمینی، 1376ش؛ جهانبگلو، 1379ش، ص 40؛ Rabindaranat Tagore, ,p.122‎ 313:1992</ref>

دیدگاه اسلام را به گونه مقایسه‌ای با ملی‌گرایی، با طرح بحث وحدت اسلامی از نگاه قرآن و سنت که بر هم‌بستگی تمام بشر تأکید می‌کند، و ناسیونالیسم نیز هم‌گرایی در مرزهای ملی و چه بسا فراتر از آن را ادعا دارد، پی ‌می‌گیریم.

الف. ایمان و اعتقاد به خالق واحد؛ قرآن کریم توحید نظری«اعتقاد به خالق واحد» را باعث توحید عملی انسان‌ها می‌داند: «قُلْ یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلى کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَ بَینَکُمْ أَلاَّ نَعْبُدَ إِلاَّ اللَّهَ وَ لا نُشْرِکَ بِهِ شَیئاً... ؛ بگو‌ ای اهل کتاب، بیایید به سوی سخنی که میان ما و شما مشترک است که جز خداوند یگانه را نپرستیم، و چیزی را شریک او قرار ندهیم...» <ref>آل عمران/64</ref> این آیه برای وحدت و یک‌پارچگی، به «توحید» قدر مشترک مسلمانان و اهل کتاب اشاره کرده، که یکی از عوامل مهم وحدت همه ادیان یاد شده است <ref>ر. ك: آل‌عمران/63</ref> امام علی(ع) می‌فرماید: «الههم واحد و نبیهم واحد و کتابهم واحد...» و این در حالی است که خدا و پیامبر و کتابشان یکی است. <ref>معادی‌خواه، 1373ش، ج1، ص 90</ref> <br>

ج. دین اسلام؛ تنها دینی است که مورد تأکید پروردگار قرار دارد و به‌ دلایل ذیل می‌توان آن را مایة هم‌گرایی و سعادت انسان‌ها دانست: فراخوانی دین به هم‌گرایی و بهره‏گیری از دستورات آن؛ عصبیت دینی مسلمانان در دفاع از آن؛ دین واحد عامل وحدت است. امام علی(ع) فرمود: «واقعیت جز این نیست که همگی شما بر اساس دین خدا برادرید. <ref>معادیخواه، پیشین، ص‌90</ref> در برخی از تفاسیر مانند [[«مجمع البیان»]]، [[«التبیان»]] و [[«روح البیان»]] آمده است که همانا مقصود از [[«حبل‌اللّه»]]، دین اسلام است.<br>

الف. قرآن و سنت؛ همه مذاهب اسلامی بر حجیت و حقانیت این دو منبع اتفاق نظر دارند.

ب. ولایت؛ وجه مشترک اهل سنت و اهل تشیع و‏ یکی از سنت‌‏های نبوی است. در قرآن نیز بر محبت ذی‌‏القربی تأکید شده است.

ج. مشروعیت اجتهاد و آزادی بحث و بررسی؛ اسلام با به رسمیت شناختن اصل اجتهاد در چارچوب منابع اسلامی، اختلافات فکری را پذیرفته است. اما ناسیونالیسم افراطی حاکمیت رأی خاص را بر مبنای زور و هژمونی قدرت مهم می‌داند.

الف. تقوای الهی؛ پرهیزگاری یکی از عوامل مهم وحدت در جامعه انسانی است: «وَ مَنْ یسْلِمْ وَجْهَهُ إِلَى اللَّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَقَدِ اسْتَمْسَکَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقى؛ کسی که خود را تسلیم خدا کند...محسن و نیکوکار باشد به دستگیره محکمی چنگ زده است»<ref>لقمان/22</ref> در جای دیگر آمده است: «... فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَینِکُمْ ؛ ...پس از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید و میان برادرانی را که با هم ستیزه دارند آشتی دهید...» <ref>انفال/1</ref> در این آیه بعد از امر به تقوا، امر به اصلاح و حل اختلاف شده است، پس تقوا، اصلاح و حل اختلاف را موجب می‌شود.<br>

ب. امت واحده؛ واژه امت‌ در قرآن‌ کریم‌ 65 بار به‌ صورت‌ مفرد یا جمع‌ آمده‌ است‌. معانی «امت» در قرآن: ملت دارای دین واحد <ref>انبیاء/92</ref>؛ جماعت <ref>اعراف/181</ref>؛ چند سال <ref>هود/8</ref>؛ پیشوا <ref>نحل/120</ref>؛ مردم (بقره‌/213). «اُمَم‌» به‌ معنای‌ اقوام‌ پیشین‌ و ملت‌هایی‌ که‌ خداوند برای‌ آنان‌ پیامبری‌ گسیل‌ داشته‌، به‌ کار رفته‌ است‌ <ref>تركی‌، پیشین</ref> امت‌ افزون‌ بر مفهوم‌ دینی‌ خود، به‌ مفهوم‌ هم‌بستگی‌ زبانی‌، فرهنگی‌، طبیعی‌، نژادی‌ و... نیز می‌باشد. <ref>انصاری، ج10، مقاله 3931. www.cgie.org.ir</ref> قرآن تشکیل امت واحد را برنامه جهانی برای حکومت جهانی واحد می‌داند. برای تحقق این آرمان، در ادیان مختلف به ظهور مصلح آخرالزمان که امت جهانی را بنیان می‌نهد، نوید داده شده است <ref>حامد، 1378ش، ص24</ref> «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ؛ و این امت شما، امت یگانه است...پس مرا بپرستید». آیه شامل تمام انسان‌هایی می‌شود که دارای خدا و مقصد واحدند. آیاتی را که به «امت واحده» اشاره دارد، می‌توان به سه گروه طبقه‌‌بندی نمود:

گروه اول: آیاتی که خطاب به پیامبران بوده و تشکیل امت واحد را یادآور می‌شود: «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ * وَ تَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَینَهُمْ کُلٌّ إِلَینا راجِعُونَ؛ این امت شماست که امتی یگانه است و من پروردگار شما هستم...» <ref>انبیاء/92-93</ref> «وَ إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاتَّقُونِ * فَتَقَطَّعُوا أَمْرَهُمْ بَینَهُمْ زُبُراً کُلُّ حِزْبٍ بِما لَدَیهِمْ فَرِحُونَ؛ و همانا این امت شماست، امتی یگانه و من پروردگار شما هستم، از من پروا کنید...» <ref>مؤمنون/52- 53</ref> مراد از وحدت امت، وحدت در دین است و مراد از دین، اصولی است که مورد قبول همه شرایع می‌باشد، مثل التزام به وجود ذات خداوند و صفاتش و... ؛ مختلف بودن شریعت‌های پیامبران، به ‌جهت التزام پیروان همه شرایع به اصولی واحد، خللی به وحدت امت وارد نمی‌کند. <ref>رازی، پیشین، ج 12، ص 105</ref>  

گروه سوم: آیات دلالت‌کننده بر این‌که انسان‌ها در ابتدا امت واحدی بودند، سپس بین آنان اختلافاتی به وجود آمد: «کانَ النَّاسُ أُمَّةً واحِدَةً فَبَعَثَ اللَّهُ النَّبِیینَ مُبَشِّرِینَ وَ مُنْذِرِینَ وَ أَنْزَلَ مَعَهُمُ الْکِتابَ بِالْحَقِّ لِیحْکُمَ بَینَ النَّاسِ فِیمَا اخْتَلَفُوا فِیهِ؛ (در آغاز) مردم امت یگانه‌ای بودند آن‌گاه خداوند پیامبران مژده‌آور و هشدار‌دهنده برانگیخت و بر آنان، به حق، کتاب آسمانی نازل کرد تا در هر آن‌چه اختلاف می‌ورزند در میان آنان داوری کند...» <ref>بقره/213</ref>. مردم در آغاز در امور دنیوی و مادیات، امت واحدی بودند. <ref>طباطبایی، پیشین، ج 2، ص 111؛ رشید رضا، پیشین، ج 2، ص 276</ref>

ج. الفت و دوستی؛ «هُوَ الَّذِی أَیدَکَ بِنَصْرِهِ وَ بِالْمُؤْمِنِینَ * وَ أَلَّفَ بَینَ قُلُوبِهِمْ... ؛ او...در میان دل‌های آنها الفت ایجاد نمود،...»<ref>انفال/62ـ63</ref> این تألیف قلوب اهل ایمان و اتحاد بین آنها، به خاطر ایمان و توجه به خدا امکان‌پذیر است. در جای دیگر آمده است: «فَأَلَّفَ بَینَ قُلُوبِکُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً؛...پس میان دل‌های شما الفت و مهربانی انداخت تا به لطف او برادران هم شدید».<ref>آل عمران/103</ref>  

هـ. برادری دینی، نعمت الهی؛ «اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَیکُمْ ... فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً؛ و نعمت خدا را به خود یاد کنید... تا به لطف او برادران هم شدید»<ref>انفال/46</ref> «إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ؛ مؤمنان با هم برادرند». مراد از «وحدت انسان‌ها» این است که با حفظ اختلافات، هم‌دلی پیدا کنند. <ref>رشید رضا، پیشین، ج 12، ص 193</ref> «وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیناتُ... ؛ و چون کسانی مباشید... با هم اختلاف کردند...» <ref>آل‌عمران/105</ref>

سیره چهارده معصوم(علیهم‌السلام) محور وحدت جامعه اسلامی قلمداد شده است: «فَأَنْتُمْ أَهْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ الَّذِینَ بِهِمْ تَمَّتِ النِّعْمَةُ وَ اجْتَمَعَتِ الْفُرْقَةُ وَائْتَلَفَتِ الْکَلِمَةُ؛ شما اهل بیت، اهل‌الله هستید که به برکت شما...اتحاد کلمه پدید آمده است.» <ref>کلینی، 1367ش، ج1، ص446</ref>. پیامبر(ص) با ورود به مدینه, به‌ اختلافات «اوس» و «خزرج» و تنازعات قبیله‌ای پایان داد، و با انجام عقد اخوت، به الفت قلبی سامان بخشید: «... و آخی رسول الله(ص) بین اصحابه من المهاجرین والانصار فقال: تأخوا فی الله اخوین اخوین ثم اخذ بید علی بن ابی‌طالب فقال هذا اخی؛ پیامبر(ص) فرمود: ...در راه خدا، دو به دو، عقد اخوت ببندید و خود، با علی(ع) موآخات نمود». <ref>ابن هشام، 1421ق، ج1، ص150</ref> «المسلمون اخوة لافضل لاحد علی‌ احدٍ الا بالتقوی؛ مسلمانان با هم برادرند و هیچ‌کس بر دیگری برتری ندارد جز به تقوا» <ref>متقی هندی، بی‌تا، ج1، ص149؛ نهج‌الفصاحه، ح3112</ref>

1‌ـ تأکید بر ‌نقش‌ رسول‌ اکرم(ص) در ایجاد وحدت‌ بین‌ مؤ‌منین‌؛ «قد صُرفَتْ‌ نحوهُ أفئدةُ‌ الابرار، و ثُنیت‌ الیه‌ أزِمّة‌ الا‌بصار... ؛ ... خداوند به‌وسیله‌ او کینه‌های‌ دیرینه‌ را دفن‌ کرد...دل‌ها را با هم‌ الفت‌ داد...» <ref>صبحی ‏صالح، ۱۴۱۲ق، ص141</ref>؛ ‌‌2‌ـ وحدت‌ در پرتوی اخلاق؛ «خالطوا الناس‌ مخالطةً‌ اِن‌ مِتُّم‌ معها بَکوا علیکم، و اِن‌ عِشتم‌ حَنَّوا الیکم؛ با مردم‌ به گونه‌ای‌ آمیزش‌ کنید که‌ اگر مردید بر شما بگریند، و اگر ماندید، قلباً‌ به‌ شما بگروند.» <ref>پیشین، ص470</ref>  

3-دستور به دوری از اختلاف؛ «و ألزموا السّواد الاعظم، فان‌ یدالله مع‌ الجماعة، و ایاکم‌ والفرقة؛ همواره‌ با سیاهی‌ و انبوه‌ مردم‌ ملازم‌ باشید که‌ دست‌ خدا با جماعت‌ است، و از تفرقه‌ بپرهیزید.» <ref>پیشین، ص184</ref>؛ 4‌ـ ارتباطات، عطوفت و صله رحم؛ «و علیکم‌ بالتواصل‌ و التباذل‌ و ایاکم‌ و التدابر و التقاطع؛ بر شما باد به‌ وصل‌ کردن‌ و هم‌بستگی، ‌ و بذل‌ و بخشش‌ به‌ هم‌ و بپرهیزید از پشت‌ کردن‌ به‌ هم‌ و قطع‌ رابطه‌ با یک‌دیگر» <ref>پیشین، نامه47</ref>

«من امیدوارم که خیرخواه‌ترین مردم باشم... باید آگاهی دهم که اجتماع مسلمانان و جماعت آنان اگر‌چه مکروه شما باشد بهتر است از پراکندگی و تفرقه هر چند دو دستگی و جبهه‌گیری خواست شما باشد». <ref>قرشی، 1393ق، ج2، ص 276</ref>

«مسلمان برادر مسلمان، راهنما و خیرخواه بوده و هرگز به او حیله، خیانت و ظلم و ستم روا نمی‏دارد».<ref>مجلسی، 1404ق، ج74، ص 166</ref> «پیوسته خدا را در نظر داشته باشید و با هم برادران خوبی باشید... عطوفت و مهربانی به خرج بدهید، به دیدار و ملاقات هم بروید، و با این پیوندها و اتحادها، مکتب ما را زنده بدارید.» <ref>كلینی، پیشین، ج 2، ص 175</ref>

الف‌ـ قرآن؛ خداوند کریم برتری انسان‌ها را در تقوا می‌داند، ‌نه در نژاد و قومیت: «یا أَیهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاکُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِیمٌ خَبِیرٌ؛ ‌... شما را ملت ملت و قبیله قبیله گردانیدیم تا با یک‌دیگر شناسایی متقابل حاصل کنید، در حقیقت ارجمندترین شما نزد خدا پرهیزگارترین شماست...» <ref>حجرات/13</ref> در قرآن بیشتر خطاب‌ها به عموم مردم است و فرقی نمی‌کند از کدام قوم، قبیله و ملت باشند.<ref>مطهری، 1359ش، ج 1، ص‌47</ref>

ب‌‌ـ پیامبر اکرم(ص)؛ در حجة الوداع فرمود: «ای مردم! خدای شما یکی است، پدر همه شما یکی است، برترین شما نزد خدا، با تقواترین شما است (فیض کاشانی، بی‌تا، ج9، ص 18). «هیچ برتری برای عرب بر عجم نیست بلکه برتری به میزان تقوی است». در پاسخ نژادگرایی عرب فرمود: «خداوند ... تفاخر قومی و عشیره‌ای شما را از بین برد ... همانا بهترین شما نزد خدا با تقواترین شماست» (پیشین).

ج‌ـ امام علی(ع): «مهربانی با «مردم» را پوشش دل خویش قرار ده... ، زیرا مردم دو دسته‌اند، دسته‌‌ای برادر دینی تو و دسته‌ای دیگر همانند تو در آفرینش می‌‌باشند» (دشتی، نامه 53). ایشان وحدت با حفظ حرمت و کرامت انسان‌ها را نعمت الهی می‌داند. (معادیخواه، پیشین، ج 1، ص 87). خطاب اسلام به‌ کل بشریت بوده، نظام اسلامی برای طبقه خاصی نیست، هدف نهایی اسلام استقرار «جامعه توحیدی» است؛ جامعه‌ای که محدودیت‌های مرزهای جغرافیایی و نژادی و زبان و فرهنگ را فرو می‌ریزد.<ref>نقوی، 1364ش، ص 100</ref>

الف‌ـ فرهنگ و سنن؛ علی(ع): «هیچ سنّت شایسته‏ای را مَشکن که معیار عمل بزرگان این امت بوده است و هم‌بستگی و کار ملت بر محور آن سامان می‏یافته است و هیچ راه و رسم جدیدی ایجاد مکن که به سنّتی از این سنّت‌ها آسیب برساند.» <ref>معادی خواه، پیشین، ج 1، ص 85</ref> اما ارزش‌ها در ناسیونالیسم می‌تواند با توجه به مبانی نظری آن با ارزش‌های اسلامی متفاوت باشد، چون ارزش‌ها در گرایش‌های ناسیونالیستی، نسبی، قومی، نژادی و... بوده و بر اساس منافع آنان ارزیابی می‌شود.

ب‌‌ـ حکومت و رهبری؛ حکومت نقش بنیادی در برقراری امنیت، نظم و اجرای قوانین بین مردم دارد. در جامعه اسلامی به ویژه در فرهنگ شیعی، حکومت جایگاه الهی داشته و امامت استمرار حکومت انبیاست. از این رو حفظ نظام از اهمّ واجبات بوده و رهبر محور و قطب حکومت می‏باشد. امام علی(ع) می‌فرماید: «واقعیت جز این نیست که من قطب آسیابم...» <ref>پیشین، ص 91</ref> آن حضرت موقعیت زمامدار را هم‌چون ریسمانی می‌داند، که مهره‏‌ها را جمع کرده و ارتباط می‏بخشد.<ref>صبحی صالح، پیشین، ص203</ref>، از این رو در اسلام رهبری با موازین الهی و آسمانی، به نص خاص و عام، صورت می‌گیرد، که این امر در ناسیونالیسم بر محور احساسات و عواطف و گاه به صورت کاریزماتیک و یا جمعی تعریف می‌شود، که بشری و زمینی است. <br>

ج‌ـ حقانیت؛ یکی از عوامل مهم ایجاد وحدت، حقانیت است. امام علی(ع) حقانیت را به عنوان محور هم‌بستگی یاد می‌نماید: «واللّه یمیت القلب و یجلب الهم اجتماع هؤلاء القوم علی باطلهم و تفرقکم عن حقکم؛... این قوم بر باطل خویش متحد و همداستان‌اند و شما بر محور حقتان پراکنده‏اید»<ref>ابن ابی‌الحدید، بی‌تا، ج1، ص309؛ صبحی صالح، پیشین، ص 70؛ معادیخواه، پیشین، ج‌1، ص 86</ref> ولی حقانیت به مفهوم اسلامی آن در ناسیونالیزم وجود ندارد، زیرا در ناسیونالیسم، بیشتر موارد درک همراه با احساسات و عواطف به‌دور از بار عقلانی است. این امر رسیدن به حق و ادعای حقانیت را در ملی‌گرایی دچار مشکل جدی نموده است.

الف‌ـ پان‌اسلامیسم و نگاه واقع‌بینانه به ملی‌گرایی

جنبش‌ هم‌سازگری‌ اسلامی‌ در سده 13هـ. ش/ 19م با عنوان‌ «اتحاد اسلام‌» یا «پان‌اسلامیسم‌» (Pan Islamism) شناخته‌ می‌شود. ‌Pan در زبان‌ لاتین‌ به ‌معنای‌ «همه‌» یا «عموم‌» که‌ در ابتدای‌ هر عقیده‌ای‌ قرار گیرد، به ‌معنای اتحاد همه‌ وابستگان‌ به‌ آن‌ عقیده‌ یا جنبش‌ سیاسی‌ خواهد بود. <ref>موثقی‌، 1375ش، ج1، ص‌273</ref> پان‌اسلامیسم‌ نخستین‌بار از جانب‌ مخالفان‌ وحدت ‌اسلامی‌ جعل‌ شد <ref>برنارد، 1378ش، ص‌ 455</ref>، ولی به‌ کثرت‌ استعمال‌، امروزه پذیرفته‌ شده‌ است‌.<ref>عنایت‌، 1352ش، ص‌ 36</ref> جنبش‌ اتحاد اسلام‌ در پی‌ برتری‌ سیاسی‌ بر سراسر جهان‌ نبود، بلکه‌ به دنبال رهایی‌ جهان‌ اسلام‌ از سیطره‌ استعماری اروپا و گسترش روسیه در کشورهای مسلمانان بود.<ref>شناوی‌، 1986م‌، ج‌3، ص‌1197</ref> در اواسط سده نوزدهم حکومت عثمانی در واکنش به جنگ ترکیه با روسیه، سیاست خارجی پان‌اسلامیسم را مطرح کرد.<ref>ماتیل، پیشین، ج‌3، ص 1057</ref> پیش از ناسیولیسم اروپایی، پان‌اسلامیسم ایدئولوژی مسلط بر جهان اسلام بود. اندیشمندان مسلمان چون سید جمال‌الدین اسد‌آبادی، محمد اقبال، و... به تبلیغ نظر خود در پشتیبانی از اسلام می‌پرداختند، که این امر به ‌نام اتحاد اسلام موسوم شد. غربی‌ها آن را ناسیونالیسم ‌-اسلامی‌گویند. تجدید حیات دینی سید جمال مبدأ تحول سیاسی، اجتماعی و فکری مسلمانان گردید.<ref>مطهری، 1385ش، ج 24، ص 31</ref>  

ناسیونالیسم تقلید کورکورانه مغرضانه‌ای بود، مانند دیگر آموزه‌‌های غربی چون دموکراسی، سکولاریسم، لیبرالیسم و... که از غرب گرفته شده بود و در نهایت، موجب پدید آمدن کشورهای کوچک و ضعیف با دولت‌های ملی وابسته به استعمار شد. پشتوانه منادیان اولی ملی‌گرایی در میان ممالک‌ اسلامی، فرانسه، انگلیس؛ سپس آمریکا و روسیه بودند. بیداری ملی عرب (پان‌عربیسم) و قیام علیه خلافت عثمانی در اواسط قرن19 پدید آمد. از این زمان، انجمن‌های سری برای ترویج قومیت عربی در بیروت، دمشق و ترکیه بر پایه افکار گاکولپ، یعنی تفکیک مذهب از شئون اجتماعی و سیاسی نهضت ملی ترک «پان ترکیسم»، به ‌منظور تبدیل خلافت ترکان عثمانی به ‌دولت ملی شکل گرفت و بعد توسط «مصطفی کمال» اقتباس شد. در سال 1924 به طور رسمی الغای خلافت عثمانی توسط مجلس ملی ترکیه اعلام شد.<ref>ماتیل، پیشین، ص 1058</ref> رشد ناسیونالیسم عرب که اسلام را بیشتر به ‌چشم عنصری از عربیت می‌نگرد، ایده‌ وحدت کلی جهان اسلام را ضعیف کرده است.

مبانی و اهدافی که در دین مقدس اسلام، با تحلیل مفهوم «توحید» در قالب وحدت و هم‌گرایی انسانی‌ ـ اسلامی مطرح شد، با مبانی برخی از گونه‌های ناسیونالیسم چون ضد استعمار، اصلاح‌طلب، سیاسی، و... در جایی که بر استقلال و آزادی، احترام و سعادت انسان تأکید گردد، تا حدودی سازگار و متعامل است. جنبه‌های مثبت ناسیونالیسم از نظر اسلام مذموم نیست؛ ناسیونالیسم آن‌گاه محکوم است که جنبه منفی به خود گیرد. ولی با ناسیونالیسم امپریالیستی، لیبرال، توتالیتر، نژادی و فاشسیتی هماهنگی ندارد.

برتر دانستن نژاد، مذهب و ملیت خاص، انفکاک نهاد دین و سیاست، تجزیه‌طلبی، سیستم تک حزبی، دولت‌مداری، احترام به دیگران، استقلال‌طلبی، تقدس‌بخشی افراطی به نشانه‌های ملی و... از مبانی نظری انواع ناسیونالیسم به‌شمار می‌رود، که از نگاه مفهومی‌ متفاوت و یا پارادوکسیکال می‌باشد. ملی‌گرایی با این ویژگی‌ها به یک «شبه مذهب» شبیه است.

برخی از آثار مثبت ملی‌گرایی عبارت است از: استقلال کشورها، ایجاد آگاهی ملی، ایجاد اصل مشروعیت کشورها و حس تعلق و تبعیت از دولت ملی و اتحاد و هم‌بستگی افراد در سطح ملی‌ و تبلور خلاقیت‌ها.

از آثار منفی ملی‌گرایی می‌توان از جنگ افروزی، تعصبات‌کور نژادی، افراطی‌گری، محدودیت در تصمیم‌گیری‌ها در داخل و سطح بین‌الملل، مانع پیشرفت علم و فرهنگ، تقویت انگیزه‌های امپریالیستی، به‌خطر انداختن امنیت‌ ملی، نام برد.

# بی‌آزار شیرازی، عبدالکریم، هم‌بستگی مذاهب اسلامی، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی، تهران، 1377ش.

# شناوی‌، عبدالعزیز محمد، الدوله العثمانیه، دوله اسلامیه مفتری‌ علیها، مکتبه الانجلو المصریه‌، قاهره، چاپ‌ دوم‌، ج3، 1986م‌.

# عنایت‌، حمید، دین‌ و جامعه‌، انتشارات‌ موج‌، تهران‌، 1352ش.

# موثقی‌، سید احمد، استراتژی‌ وحدت‌ در اندیشه‌ سیاسی‌ اسلام‌، انتشارات‌ دفتر تبلیغات‌ اسلامی‌، قم، ج1، چاپ‌ دوم‌، 1375ش.

#. Gellner, E. Nationalism,) London: Weidenfeld & Nicolson, 1997. p. 1.

#www.ariaye.com/dari/qanoonasasi/eskandari2.html

#Snyder, L. The word in Twentieth Century, (New Jersy: van Nostrand, 1964).

#Rabindaranat Tagore, Reminiscecec, New Delhi,p.122‎؛ University Oxford,ones of Room A, Press,Woolf Virginia, 313:1992.

[[رده:مقاله‌ها]]

[[رده:تقریب مذاهب اسلامی]]