معجزه: تفاوت میان نسخه‌ها

به اعتقاد بسیارى از فیلسوفان دین, از نگاه علم نمى توان حکم به امتناع وقوع معجزه کرد. هِلند مى گوید: چیزى که از نظر علمى وقوع آن ممتنع دانسته مى شود, از نظر فلسفى ممکن است, چون نقض قانون طبیعت از نظر فلسفى ناممکن نیست. افزون بر آن, گزاره هاى علمى نمى توانند معیار قاطعى براى ردّ هرگونه شاهد و تجربه اى باشند که حاکى از وقوع حوادث اعجازآمیز است, زیرا اگر چنین معیارى را اتخاذ کنیم و بر مبناى آن هر گونه مشاهده مستقیم و هم چنین شواهدى را که حاکى از وقوع اعجاز است, مردود بدانیم, در حقیقت, پایه هاى اطمینان خود را به گزاره هاى علمى ویران کرده ایم, چون قوانین علمى مبتنى بر گزاره هاى مشاهداتى هستند <ref>(زMiraculousس, 62-69)</ref>. چارلز. دى. برود نیز به این نکته توجه مى دهد که: کسى که به عدم اعتبار منطقى استقرا اذعان مى کند و با وجود این, علوم تجربى را مبتنى بر استقرا مى داند, باید قبول کند که معناى گزاره هاى بنیادین علمى این است که تاکنون فقط خلاف آنها دیده نشده است. استقرا از جهت منطقى یقین آور نیست و ازاین رو, وقوع گزاره هایى که از نقض آنها حکایت مى کنند, محال نیستند (Broud, 233-235).

معجزه از آن جهت که رویدادهاى طبیعى در آن نقض مى شود با اصل سنخیت علت و معلول, به نظر ناسازگار مى آید. این اشکال در الاهیات اسلامى سابقه اى طولانى دارد و احتمالاً یکى از انگیزه هاى اشاعره, از جمله غزالى در انکار اصل علیت همین مطلب بوده است که وقوع معجزات قابل توجیه باشند. این اشکال, در واقع, بر کسانى وارد است که در عین قبول اعجاز اصل علیت و لزوم سنخیت علت و معلول را مى پذیرند, لذا کسانى که این اصول را از نظر فلسفى قبول ندارند, نمى توانند از منظر علم و تجربه گرایى اثبات کنند که وقوع معجزه عقلاً و منطقاً محال است. به همین دلیل, متفکران جدید از هیوم به بعد در امکان وقوع اعجاز مناقشه نمى کنند و آن را یک مشکل نمى دانند, بلکه عمدتاً بر سر معقولیت و میزان احتمال وقوع معجزات که در متون دینى نقل شده است, مناقشه مى کنند. حکیمان مسلمان عموماً معجزه را با اصل سنخیت علت و معلول سازگار مى دانند, چون به اعتقاد آنان, علت در معجزات از آن حیث که به معلول وجود مى دهد, هم سنخ با او و واجد کمال موجود در معلول است و اگر نه, فاقد شىء نمى تواند معطى شىء باشد; و از آن حیث که در معلول ایجاد حرکت مى کند و آن را دچار تغییر و تحوّل مى نماید, باز مى توان گفت که بین آن دو مناسبت و سنخیتى هست, هرچند کیفیت آن بر ما معلوم نباشد, چون نمى توانیم این احتمال را طرد کنیم که اگر عامل فرا طبیعى بیرون از دستگاه با یکى از سازو کارهاى درونى آن مرتبط شود مى تواند منشأ آثار عجیب و غریب گردد, بدون این که اصل سنخیت نقض شود. (طباطبائى, 1/ 72 ـ 83)

از نگاه حکیمان (از جمله ابن سینا), علت سِحر, کرامات و معجزات از نوع اول است. (الاشارات و التنبیهات, 3/ 413 ـ 418). توضیح این که به تعبیر فیض کاشانى (فیض کاشانى, 1/ 351), نبى از حیث قوّه نظرى به روح اعظم شباهت پیدا مى کند, به این دلیل, بدون اندیشه به منبع علم لدنّى متصل مى شود, از این رو, از حیث قّوه تخیّل به حدّى مى رسد که مى تواند در بیدارى تمامى عالم غیب را مشاهده کند و از این رهگذر, در مورد گذشته و آینده اطلاع پیدا نماید و از امور غیبى خبر دهد. از حیث قوّه محرکه نیز به حدّى مى رسد که مى تواند در ماده کائنات تصرف کند و براى مثال, عصا را به اژدها مبدّل سازد.

برخى فیلسوفان, همچون آنتونى فلو (زMiraclesس , 348-349) و جان هاسپرس (هاسپرس, 504 ـ 505) مدعى اند که روشى براى شناخت حادثه طبیعى از حادثه غیر طبیعى وجود ندارد, لذا نمى توانیم معلوم کنیم که رویداد اعجازآمیز هیچ گاه تبیین طبیعى نخواهد یافت, چون کسى نمى تواند این احتمال را منتفى بداند که آن چه بر حسب دانش موجود فاقد تبیین طبیعى به نظر مى آید, در تحقیقات علمى میلیون ها سال آینده علل کاملاً طبیعى آن معلوم شود. چنان که مى دانیم روش علمى نیز بر این فرض استوار است که هر حادثه اى علل و عوامل طبیعى داشته و بر این پایه قابل تبیین است و از همین روى, دانشمندان همیشه منتهاى سعى خود را در کشف این عوامل به کار مى گیرند نه این که رویدادى را فاقد تبیین طبیعى بشمارند.

برخى دیگر از جمله ریچارد سوین برن (زViolation of law of Natureس, 78-89) و مارگارت بادن (نک: Peterson and others, 165-166) مدعى اند که معیارى براى تشخیص امر فرا طبیعى از امر طبیعى در اختیار داریم. در واقع, داشتن چنین معیارى فرع بر این است که بتوانیم معلوم کنیم قانون طبیعت در رویداد اعجازآمیز نقض مى شود. به همین دلیل, سوین برن سعى مى کند معیارى به دست دهد که به کمک آن بتوانیم معلوم کنیم که آن چه با پیش بینى حاصل از (L) که بنا بر شواهد قانون طبیعت اش مى شماریم, سازگار نیست, نقض قانون طبیعت به شمار مى آید یا نه. آن معیار این است که اگر چنین رویدادى ـ که با پیش بینى حاصل از (L) سازگار نیست ـ تحت شرایط مشابه قابل تکرار نباشد, آن را باید ناقض قانون طبیعت شمرد و اگر قابل تکرار باشد, در این صورت, معلوم مى شود که (L) در واقع, قانون طبیعت نبوده است. به اعتقاد سوین برن, اگر بتوانیم صورت بندى جدیدى از نظریه پیشین به دست دهیم که در عین سادگى از قدرت پیش بینى بیشترى برخوردار باشد و مورد مخالف را نیز دربرگیرد, معلوم خواهد شد که رویداد مذکور امرى طبیعى است. اما اگر نتوانیم چنین صورت بندى جدیدى از نظریه قدیمى ارائه دهیم, به این دلیل که این صورت بندى جدید و دوم پیچیده تر از صورت بندى اول مى شود, و نتوانیم رویداد اعجازآمیز (مورد مخالف) را علاوه بر موارد پیشین (رویدادها و موارد موافق) پیش بینى و تبیین کنیم, در این صورت, به ناچاره باید آن را ناقض طبیعت به حساب آوریم.

لکن به گفته مایکل پترسون و همکاران وى (Peterson and others, 166-167) راه سومى نیز وجود دارد و آن این که مادام که نمونه مخالف غیر قابل تکرار به نظر مى رسد, هم قانون را تصدیق مى کنیم و هم نمونه مخالف را. اما در عین حال, کار تحقیق را به منظور یافتن قوانین جدید و اصلاح قوانین پیشین ادامه مى دهیم, لکن تا آن هنگام, این حوادث را به جاى این که نقض قانون طبیعت و غیر قابل تبیین به حساب آوریم, حوادث عجیب و غریبى که تاکنون, تبیین طبیعى اى براى آن نیافته ایم, به حساب مى آوریم. بر طبق این تحلیل, از نظر عقلى راهى وجود ندارد که احتمال تبیین طبیعى داشتن رویداد اعجازآمیز را منتفى بدانیم, بنابراین, بالتبع این پرسش مطرح خواهد شد که معجزات با وجود این احتمال چگونه بر صدق ادعاى نبوت دلالت دارند؟

به نظر مى آید این پرسش را در جهان اسلام فخرالدین رازى (فخر رازى 2/ 4) و سید مرتضى (سید مرتضى, 344) مطرح کرده اند که چگونه مى توان از رهگذر نقل دیگران و روایت هاى تاریخى به وقوع این گونه حوادث علم پیدا کرد.

اولین بار دیوید هیوم (1711 ـ 1776. م) به تفصیل, از این پرسش بحث کرده است. او در بخش اول مقاله بسیار مشهورش به نام (درباره معجزات) (فصل دهم از کتاب تحقیق در فاهمه انسانى) سعى کرده است تا نشان دهد که وقوع معجزه, على رغم امکان آن, به دلیل مخالفتش با قوانین طبیعت, نامحتمل تر از آن است که به مدد شواهد تاریخى, هرچند بسیار قوى, اثبات شود.

اول این که ممکن است آنچه معجزه و فاقد تبیین طبیعى شمرده مى شود, در آینده بر اساس علل و عوامل طبیعى تبیین شود. همان گونه که پیش ازاین نیز گفتیم, ریچارد پورتیل ,203)(What if They Happen?)) این احتمال را قابل اعتنا نمى داند, چون به اعتقاد او, نمى توان به نحوى مدلل توجیه کرد که افرادى که از علوم و فنون سر رشته اى نداشته اند توانسته اند, براى مثال, کوران مادرزاد را بینا کنند. آیا آن قوانین ناشناخته طبیعى از سر تصادف با خواست و اراده براى مثال مسیح هماهنگ مى شد و عمل مى کرد؟!

دوم این که هر یک از ادیان متعارف مدعى وقوع معجزاتى در تأیید خودش است. هیوم این اشکال را به تفصیل مطرح مى کند (درباره معجزات), 219 ـ 220) و ریچارد پورتیل به این اشکال این گونه پاسخ مى دهد که پاره اى از اینها حقیقتاً معجزه نیستند و معجزه حقیقى منحصر در معجزات مسیح است. افزون بر آن, تناقض و تعارض بسیارى از معجزاتِ ادیان, ظاهرى است. از نگاه متفکران مسلمان نیز معجزات ادیان سلف بر خلاف آیین اسلام و مسلمانى نیستند و برخى مانند اعمال کاهنان معجزات حقیقى نیستند, چون بى بهره از ویژگى هایى هستند که یک معجزه باید دارا باشد (نک: محمدتقى مصباح, 58ـ61). حال, باید دید معجزه بر چه چیز و چگونه دلالت مى کند؟

مهم ترین اشکال این ادعا این است که چگونه مى توانیم معلوم کنیم که این حوادث, تبیینى طبیعى نداشته باشند. ریچارد سوین برن (, 303-306(Miracles and Revilation)) با برشمردن برخى از خصوصیات متمایز معجزات, بر این باور است که مى توان به ملحد ولاادرى گرا نشان داد که معجزه فعل خداوند است, پس باید به وجود او اذعان کرد.

سید محمدباقر صدر سعى کرده است تقریرى بدون ایراد از این استدلال به دست دهد. او مى گوید: هرچند معجزه فى حدّ نفسه, قطع نظر از استناد به کبراى کلّى قبح اغراى به جهل, به دقت عقلى, نمى تواند بر نبوت دلالت کند, بر طبق فهم متعارف, براى غالب مردم واجد چنین دلالتى است و به همین مقدار, اغراى به جهل مصداق پیدا مى کند و اغراى به جهل نیز قبیح بوده و بر خلاف حکمت خداوند است(همان).