آل بویه: تفاوت میان نسخه‌ها

'''آل بويه''' یک دولت شيعي است که با همکاري سه برادر از نسل بويه در بغداد تشکيل شد و به عنوان يکي از پرافتخارترين دولت هاي شيعي در تاريخ تشيع به شمار مي آيد. سه برادر بويهي با ابراز لياقت هاي فراوان توانستند ابتدا به عنوان فرماندهان سرزمين ديلم و آنگاه به عنوان مؤسس دولت مستقل بويهي در بغداد ابراز وجود کنند. آل بويه در زنده کردن شعائر شيعي نقشي به سزا داشتند. با وجود اقتدار حکمرانان نخستين دولت آل بويه، و ارائه خدمات متعدد رفاهي و مذهبي بر اثر بروز  برخي عوامل، اين دولت نتوانست عمري دراز داشته باشد.

نگاهي بيروني به تاريخ تشيع نشان از وجود ادوار مختلف با فراز و نشيب هاي فراوان در اين مکتب دارد. در مقاطعي از تاريخ، تشيع در افول و فشار بوده و برخي مقاطع نيز دوران اوج تشيع به شمار مي آيند. به طور طبيعي وجود دولت هاي شيعي در به اوج رساندن مذهب شيعه نقشي انکارناپذير داشته است که رشد و تعالي علمي و  اجتماعي مذهب تشيع در برخي ادوار نتيجه وجود دولت هاي مقتدر شيعي بوده است. ظهور آل بويه و به قدرت رسيدن آنها در جهان اسلام را مي توان از جمله مقاطع اوج تشيع دانست.

شهر بغداد به عنوان پايتخت حکومت اسلام همواره به عنوان يک مرکز علمي در جهان اسلام به شمار مي آمده است،‌ با وجود اين، دانشمندان شيعي از آزادي چنداني جهت ارائه نظريات خود برخوردار نبودند، با روي کار آمدن دولت شيعي آل بويه تا حدي از فشار موجود بر دانشمندان شيعي کاسته شد، از اين رو دانشمندان بسياري را مي توان نام برد که معاصر با دولت شيعي آل بويه بوده اند.

آل بويه از گروهي از ساكنان منطقه ديلم(به معناي عام که شامل گيلان فعلي هم مي شود)، بودند که پس از پذيرش اسلام، مذهب تشيع را انتخاب کرده بوده و در گروه هاي بزرگي وارد ارتش خلافت شدند.

آغاز حکومت آنها ذيقعده سال 321 هجري قمري و پايان آن بنا بر قول صحيح سال 448 هجري بود. دوران حکومت ايشان 120 سال ادامه داشت و هفده تن از آن خاندان به حکومت رسيدند.[2]

در آن دوران مناطق تحت تصرف دولت علويان و سرزمين ديلم به دست سه تن از اميران ديلمي به نام­هاي «ماکان» «مرداويج» و «اسفار» اداره مي شد. ابو شجاع ديلمي که قبل از اين نيز در زمره علويان قرار داشت و به آنان خدمت کرده بود، همراه دو فرزند بزرگش علي و حسن در شمار سربازان ماکان در آورند و در سال 316 هجري در فتح طبرستان شرکت جستند.

آل بويه چنان با سرعت پيش رفتند و به کيفيتي روي کار آمدند که براي هيچ کس قابل تصور نبود و اين امر معلول چند علت بود که به بعضي از آنها اشاره مي شود:

آنچه نگارنده از زندگي برادران بويه اي دانسته است، اين است که دست استمداد الاهي در کنار آنها بود؛ چرا که آنها لياقت و شايستگي خويش را به اثبات رسانده بودند و خداوند آنها را در راه رسيدن به اهدافشان ياري رساند، تا شيعيان درد کشيده ي از حکومت جور عباسي را ياري    کنند.

تلاش هاي آل بويه در اين زمينه نتايجي را به دنبال داشت که برخي از آنها عبارتند از:

آل بويه افزون بر زنده کردن برخي شعائر شيعي، خدمات اجتماعي ارزنده اي نيز براي جامعه اسلامي آن زمان انجام دادند. برخي از آنها عبارتند از:

عضد الدوله به عنوان امير و سرداري توانمند به خوبي مي دانست که اداره ي يک کشور اسلامي و ايجاد رفاه و آسايش کامل براي مردم، نيازمند برقراري امنيت است. بر اين اساس هنگام ورود به بغداد متوجه شد که راهزنان امنيت راه­هاي منتهي به آن شهر را از بين برده اند. از اين رو به لشکريان خود مأموريت داد تا دزدان آن مناطق را دستگير کرده يا از بين بيرند. يکي ديگر از تدابير امنيتي عضد الدوله گروگان گيري سران قبايل غارتگر بود. وي تني چند از سران قبايل را روانه زندان مي کرد و هر چند وقت يک بار، گروگان ها را با عده اي ديگر از آنها جايگزين مي نمود.

در سايه چنين تدابيري امنيت نسبي در بغداد حکمفرا شد.

برخي از خدمات عمراني و رفاهي آل بويه به ويژه عضدالدوله عبارتند از:

و‌.      احداث ساختماني به نام دار الشفاء يا دار المجانين (تيمارستان) در بغداد.[12]

عضد الدوله با مشاهده فتنه هاي مداوم ميان شيعه و سني کارهايي در جهت از بين رفتن اين    تنش ها انجام داد. برخي از آن اقدامات عبارتند از:

4- معين کردن پيک هاي خبر رساني که مي بايست اخبار بين شيراز و بغداد را هفت روزه منتقل مي کردند.[13]

در دولت عضد الدوله اقشار فرهنگي و علمي جايگاهي ممتاز داشتند و به طور کلي دانشمندان ـ به ويژه دانشمنداني که تخصص آنان کاربرد علمي داشت ـ مورد تشويق آل بويه قرار مي گرفتند. آل بويه وزيراني همچون ابن الاحمه و صاحب بن عباد دو تن از مشهور ترين دانشمندان علوم عربي (مثل نحو و ......) را در خلافت خود داشتند ضمن آنکه گروه برجسته اي از شاعران عرب در دربار آل بويه حضور داشتند.

کتابخانه هاي شيراز، ري و اصفهان نيز که به وسيله دولت­مردان آل بويه بنا گرديده اند، تحسين جهانيان را برانگيختند. مشهور است که ابن سينا نزد شمس الدوله جايگاه و مقامي عالي، در حد يک وزير داشت.[15]

با در نظر گرفتن محبوبيت و موقعيت يک سؤال پيش مي آيد و آن اين است که چه شد که آل بويه با آن همه اقتدار و عظمت رو به افول و نابودي نهاد؟

با گذري کوتاه بر تاريخ آل بويه مي توان چند عامل را در افول آنها تأثيرگذار دانست:

از بين رفتن روح اطاعت از پيشگامان و پاره شدن زنجير هاي اتحاد ميان سران و زمامداران و  نابود شدن وحدت خانوادگي ميان دولتمردان مهمترين عامل در زوال آل بويه بود. در سال هاي پاياني دولت عضد الدوله جرقه هايي از اين گونه مسايل در ميان زمامداران بويه اي زده شد؛ ولي عضد الدوله با کياست و آينده نگري آنها را برطرف کرد.

پس از فوت عضد الدوله برخي از حاکمان و فرمانروايان مناطق مختلف ايران و عراق که ارتباط خانوادگي و نسبت فاميلي، با يکديگر داشتند، بر خلاف روحيه ي پيشينيان، راه خود مختاري و دست اندازي به مناطق تحت نفوذ ديگران را پيش گرفتند، اين گونه توسعه طلبي ها موجب شد تا درگيري هاي کوچک و بزرگ و قتل و غارت هايي رخ دهد، به تدريخ جنگ­هاي داخلي به اوج خود رسيد. دشمناني که در آن سوي مرزها انتظار چنين روزي را مي کشيدند موقعيت را مناسب ديده و فعاليت هاي بنيان کن خود را آغاز کردند.[16]

برخي از فرمانروايان دولت آل بويه بر اثر سوء مديريت موجب کاهش ذخاير مالي دربار شدند. سپاهيان حکومت که از مهمترين اقشار دولتي به شمار مي آورند، به دليل تنگ دستي و اوضاع نابسامان اقتصادي گاهي دست به شورش مي زدند. فخر الدوله که پس از مرگ پدرش در سن چهار سالگي به حکومت ري رسيد، و به کمک مادرش به کشورداري مشغول شده، نتوانست سپاهيان خود را از نظر مالي تأمين کند. لشکريان هر روز براي دريافت پول بيشتر او را تحت فشار قرار داده و آزار مي دادند. نياز مالي آنان باعث شد که فخر الدوله براي رهايي از فشار به يکي از دشمنان خارجي متوسل شود. سلطان محمود غزنوي که وضع را چنين ديد، از تقاضاي او سوء استفاده کرد و در سال 420 ق به ري حمله کرد و به حکومت آل بويه در آن منطقه که روزگاري مهد عظمت و قدرت بويهيان بود خاتمه داد.[17]

يکي از بحران هاي ريشه دار و پر دامنه در بغداد، اختلافات مذهبي ميان شيعيان و مخالفان آنان بود. بغداد از يک سو مرکز و پايتخت خلافت عباسيان قلمداد مي شد و از سوي ديگر مرکز مذهبي اهل سنت متعصب بود. بر همين دليل توقع کوچکترين حرکتي از تشيع نمي رفت چه بسا هر فعاليتي از شيعيان ضعف و زبوني اهل سنت را به تصوير مي کشيد. ظهور دولت شيعي آل بويه و تصرف مرکز خلافت عباسيان و آزادي­هاي سياسي و مذهبي شيعيان موجب شد اين گونه تنش ها شدت يابد و در بسياري از مواقع وزرا و دولت مردان عباسي خود موجب شعله ور شدن آتش اختلافات مذهبي بودند. البته نبايد از نظر دور داشت که سياست هاي نابخردانه برخي حاکمان آل بويه در ايجاد يا گسترش بحران بي تأثير نبود.[18]

ارتش آل بويه به جاي مواجب نقدي، اقطاع دريافت مي کردند، ولي اقطاع آنها راضي نمي کرد. ارتش آل بويه همانند ارتش سلسله هاي قبل از آن، خود را سنگ بناي کل نظام مي دانستند و از اين موفقيت خود بهره مي بردند. هسته ي اصلي ديلمي در ارتش آل بويه، براي دراز مدت کافي به نظر نمي رسيد. بنابراين، آل بويه حتي پيش از فتح بغداد، همانند مرداويج لشکرهاي بردگان ترک را به ارتش خود افزودند. اين لشکر ها براي هر ارتش اسلامي در شرق ضروري به نظر مي رسيدند. ترکان در برابر ديلميان، هنگامي که از اصول تخطي مي کردند به کار مي رفتند و برعکس اين امر نيز صادق بود. مهم تر اين بود که ترکان عمدتاً سواره نظام بودند، اما ديلميان که زادگاهشان در کوه و جنگل بود، پياده نظام بودند. به تدريج کردها و غيره نيز در ارتش استخدام شدند. علاوه بر رقابت ميان گروه هاي قومي گوناگون اين واقعيت نيز وجود داشت که حداقل در آغاز حکومت  آل بويه ترکاني که جايگزين ديلميان شدند، سني بودند. رفته رفته سربازگيري از ميان نيرو هاي ديلمي کاهش يافت تا آنجا که ارتش آخرين اخاف آل بويه را فقط سربازان ترک تشکيل مي دادند.[19]