درایة الحدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

در احادیث شیعه، واژه درایه به معنای فهم حدیث و در مقابل روایه به معنای نقل و روایت حدیث به کار رفته است.[۴] در این احادیث بر لزوم فهم حدیث، برتری فهم بر نقل و اندک بودن فهم کنندگان در مقایسه با نقل کنندگان تأکید شده است.[۵] از این رو به بیان برخی پژوهشگران، معنای اصطلاح درایة الحدیث همان معنایی بوده است که امروزه از اصطلاح فقه الحدیث دریافت می‌شود.[۶]

تغییر دامنه موضوعی درایة الحدیث در تعاریف این علم روشن است. شهید ثانی که معمولا او را نخستین نویسنده کتاب درایة الحدیثی دانسته‌اند درایة را دانشی دانسته است که در آن از متن حدیث و سند آن، اعم از صحیح و سقیم و علیل و همه آنچه برای بازشناختن حدیث مقبول از مردود لازم است، بحث می‌شود.[۷] شیخ بهایی نیز در تعریف خود درایة الحدیث را شامل بحث از سند و متن حدیث و چگونگی دریافت و آداب نقل حدیث دانسته است.[۸]

واژه درایه در کاربرد اولیه به معنای فهم عمیق حدیث بوده و در مقابل مفهوم روایت قرار می‌گرفته است اما کاربرد آن در طول زمان تغییر یافته و امروزه مسایل مربوط به فهم حدیث در علم فقه الحدیث مورد بحث قرار می‌گیرد و درایة الحدیث بیشتر بر قواعد سند و نقل روایت تمرکز دارد.[۱۰]

کتاب‌های درایة الحدیث به طور معمول به مباحث زیر می‌پردازند:

یقین آور بودن یا نبود روایت (خبر متواتر و خبر واحد)

اوصاف راویان (صحیح، حسن، موثق و ضعیف)

تعداد راویان (مستفیض و عزیز)

اتصال و انقطاع سند (مسند، متصل، مرسل، معلق و منقطع)

انتساب به آخرین گوینده (حدیث قدسی، مرفوع، موقوف و مقطوع)

تغییراتی که در متن یا سند رخ داده(مدرج، مقلوب، مصحف، محرف، مضطرب و موضوع)

تعداد واسطه‌ها تا امام معصوم(عالی و نازل)

سن راویان(روایة الاقران و مدبج)

تشابه نام راویان(مشترک، مفترق، متشابه السند، موتلف و مختلف)

حالات وارد بر متن روایت (نص، ظاهر، موول، مجمل، ناسخ، منسوخ، محکم، متشابه و...)[۱۱]

در میان اهل سنت از دوره صحابه و پس از آن‌ها شاهد توجه به بعضی از مباحث درایه هستیم.[۱۲] نمونه‌هایی از نگارش در برخی موضوعات درایه از اواخر قرن دوم در دست است. شافعی، اولین فردی است که در کتاب الرسالة مباحثی از این دست را به بحث گذاشته است.[۱۳]

معمولا شهید ثانی را نخستین نویسنده کتابی در درایه الحدیث شیعه دانسته‌اند. شهید ثانی کتاب البدایه را در این علم نگاشت و خود شرحی با عنوان الرعایه بر آن تألیف کرد. با این حال برخی جمال الدین احمد بن طاوس حلی را به دلیل نگارش کتاب حل الاشکال فی معرفة الرجال نخستین نویسنده شیعی درایة الحدیث دانسته‌اند.[۱۴] برخی دیگر قطب‌الدین راوندی(م ۵۷۳ق) نویسنده رساله فی بیان احوال احادیث اصحابنا را نخستن نویسنده شیعه در این علم دانسته‌اند و برخی نیز اثر حاکم نیشابوری با عنوان معرفه علوم الحدیث را نخستن اثر شیعه در درایة الحدیث دانسته‌اند.[۱۵]

از دانش درایه به علوم الحدیث، درایة الحدیث، مُصْطَلَحُ الحدیث و اصول الحدیث نیز تعبیر شده است.[۱۶] در میان علمای شیعه، اصطلاح درایه پراستعمال‌ترین عنوان برای این دانش است.[۱۷] نزد علمای شیعه تعبیر اصول الحدیث عموماً برای اشاره به کتاب‌های اصلی حدیثی، مثل کتب اربعه به کار رفته است.[۱۸]

بسیاری از اصطلاحات این دانش در قرن سوم شکل گرفت و محدثان و رجالیان در مقدمه آثار حدیثی و رجالی خود برخی از مباحث مطرح در درایه مانند آداب تحمل و اداء، انواع روایات مقبول و منکر و نیز طبقات راویان و امثال آن را طرح کردند.[۱۹] به گفته نورالدین عتر[۲۰] در میان این آثار، العلل تِرْمِذی متوفی ۲۷۹ که در انتهای کتاب جامع ترمذی[۲۱] آمده، به دلیل تعریف بعضی اصطلاحات علم درایه و مباحث گوناگون آن ممتاز است.

ترمذی، سنن ترمذی.

توحیدی، محمدعلی، مصباح الفقاهه، تقریرات درس آیت الله ابوالقاسم خویی، قم، ۱۳۷۷ش.

حسینی صدر، احمد، الفوائد الرجالیه، نشر دلیل ما، قم، ۱۳۷۸.

جیلانی رشتی، علی، رساله فی علم الدرایه، چاپ حسن حسینی آل مجدد شیرازی، در رسایل فی درایه الحدیث، همان، ج۱، ۱۳۸۲ش.

حائری اصفهانی، عبدالرزاق بن علی رضا، الوجیزه فی علم درایه الحدیث، چاپ رضا قبادلو، در رسایل فی درایه الحدیث، ج۲، ۱۳۸۲ش.

حسینی جلالی، محمد حسین، درایه الحدیث، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، بیروت، ۱۴۲۵ق/۲۰۰۴م.

خطیب بغدادی، احمد بن علی، اقتضاء‌العلم العمل، چاپ محمدناصر الدین البانی، بیروت، ۱۴۰۴ق/۱۹۸۴م.

د. اسلام، چاپ دوم، ذیل اصول الحدیث.

دربندی، آقابن عابد، الفن الثانی من القوامیس، چاپ محمدکاظم رحمان ستایش، در رسایل فی درایه الحدیث، ج۲، ۱۳۸۲ش.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، چاپ محمد سید گیلانی، تهران، ۱۳۳۲ش.

رامهرمزی، حسن بن عبدالرحمن، المحدث الفاصل بین الراوی و الواعی، چاپ محمد عجاج خطیب، بیروت، ۱۴۲۰/۲۰۰۰.

ربانی، محمد حسن، دانش درایه الحدیث: همراه با نمونه‌های حدیثی و فقهی، مشهد، ۱۳۸۰ش.

سلیمانی، داود، نسبت فقه الحدیث با درایه الحدیث، فصلنامه مقالات و بررسی‌ها، دفتر ۷۲، زمستان ۸۱.

سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر، الجامع الصغیر فی احادیث البشیر النذیر، بیروت، ۱۴۰۱/۱۹۸۱.

شهید ثانی، زین الدین علی، البدایه فی علم الدرایه، چاپ غلام حسین قیصریه‌ها، در رساپل فی درایه الحدیث، ج۱، ۱۳۸۲،ش الف.

شیخ بهایی، محمد بن حسین، الوجیزه فی علم الدرایه، چاپ حسن حسینی آل مجدد شیرازی، د رسایل ففی درایه الحدیث، ج۱،‌۱۳۸۲ش.

صباغ، محمد بن لطف، الحدیث النبوی: مصطلحه، بلاغته و کتبه، بیروت، ۱۴۱۸/۱۹۹۷.

صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه، بیروت، ۱۳۸۸/۱۹۶۹.

صدرایی خویی، علی، درایه و رجال شیعه در فهرستگان نسخه‌های خطی حدیث و علوم حدیث شیعه، سفینه، سال۱، ش۲، بهار۱۳۸۳.

طاشکوپری زاده، احمد بن مصطفی، مفتاح السعاده و مصباح السیاده، حیدرآباد، دکن، ج۱، ۱۳۹۷/۱۹۷۷.

طباطبایی٬ کاظم و رضاداد٬ علیه٬ تاملی در باب عنوان درایه الحدیث٬ دوفصلنامه حدیث پژوهی٬ سال چهارم٬ شماره هفتم٬ ۱۳۹۱

غوری، عبدالماجد، علم مصطلح الحدیث، نشأته و تطوره و تکامله، دمشق، ۱۴۲۷/۲۰۰۶.

فضلی، عبدالهادی، اصول الحدیث، بیروت، ۱۴۲۰.

کراجکی، محمد بن علی، کنزالفوائد، چاپ عبدالله نعمه، بیروت، ۱۴۰۵/۱۹۸۵.

کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی.

مامقانی، عبدالله، مقباس الهدایه فی علم الدرایه، چاپ محمدرضا مامقانی، قم، ۱۴۱۱/۱۴۱۳.

مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار.

مدیر شانه چی، کاظم، درایه الحدیث، قم، ۱۳۶۲.

مصطفوی، حسن، التحقیق فی کلمات القران الکریم، تهران، ۱۳۶۰-۱۳۷۱ش.

مهریزی، مهدی،‌علم درایه، دانش‌های حدیثی، گذشته، حال، آینده، علوم حدیث، سال۵، ش۲، تابستان۱۳۷۹.

عتر،نورالدین، منهچ النقد فی علوم الحدیث، دمش،‌۱۴۰۱/۱۹۸۱.

=منبع=

دانشنامه جهان اسلام