راهکار ایجاد امت واحده اسلامی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

!عنوان مقاله!! data-type="authorName" |راهكار ایجاد  امت واحده اسلامی

''' راهكار امت واحده اسلامی''' عنوان مقاله ای است مشتمل بر طرحی است در راستای ایجاد [[امت واحده]] اسلامی که استراتژی [[مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی]] بر اساس آن پایه ریزی شده است . در بخش  نخست  این طرح مباحثی در زمینه وحدت قرانی نیاز مبرم [[جهان اسلام]] و منازعات کلامی – فقهی و طائفه ای مذاهب اسلامی با یکدیگر ، سیاسی بودن شکل گیری مذاهب اسلامی  و نیز عدم قصد مرجعیت  [[ائمه اربعه اهل سنت]]  مطرح گردیده و انگاه به مسائل اساسی دیگری  نظیر : تاسیس مذاهب  خلاف  اموزه های قرانی ،  اسلام و مسلمان عناوین برگزیده خداوند برای جوامع اسلامی و نیز پیشگوئی قران و پیامبر ص در تجزیه امت اسلامی به فرق و مذاهب  پرداخته شده است .<br>

متاسفانه  با تفرقی که  بین  مسلمانان در اثر تجزیه  دین واحد به مذاهب  بوجود امده است  امت اسلامی به  امتهای  مختلف مبدل گردیده  که  اثار زیانبار ان  در ممالک اسلامی بوفور مشاهد ه می گردد .  هر چند در راستای عینیت بخشیدن به این ارمان  متعالی  قران  ،  تلاشهای گسترده ای  در طول تاریخ  توسط  رهبران  الهی ،  اندیشمندان  و منادیان  وحدت  صورت گرفته است  اما بدلیل  عدم  اسیب شناسی  عمیق از بحران  جوامع اسلامی  ونیز  اوضاع پیچیده  نظام  سلطه  که استراتژی  اش  را در تجزیه کشورهای اسلامی و نفی  هویت  حقیقی مسلمانان  قرار داده است  هنوز  جهان اسلام  فرسنگها از ارمان  مقدس  فاصله دارد .  فقدان  راهبرد  و راهکاری جامع  که بتواند به  تفرقات  مذهبی کنونی  پایان  داده و  امت واحد ه اسلامی  را در عرصه  جهانی اش عینیت بخشد از جمله  اسیبهائی است که جهان  اسلام  بشدت از ان  رنج می برد .  

در یک تحلیل علمی  می توان  ادعا و اثبات نمود که علت العلل  این ناکامی  و دور شدن مسلمانان از ارمان  الهی ، فاصله گرفتن  از  قران کریم  و مهجور ماندن  این  سرمایه عظیم الهی در بین انان  است .  هر گاه مسلمین  به هویت اصلی خویش بازگشته و به مرجعیت قران  بعنوان  تنها قانون اساسی  در همه ابعاد زندگی شان  تن  دهند  بیقین  شاهد عینیت بخشیدن به شعارقرانی  در نیل به  امت واحده خواهیم بود.   

==بخش نخست :  مباحث مقدماتی طرح ==

===وحدت قرانی  نیاز مبرم  جهان اسلام===

==اختلافات و منازعات تاریخی بین فرق اسلامی==

===اختلافات و منازعات تاریخی بین مذاهب اهل سنت===  

آیت الله تسخیری در یکی از آثارشان  نسبت به تاریخ  شکل گیری مذاهب اهل سنت ، تعداد فرق و مذاهب فقهی بین اهل سنت از اوائل قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری را  138 مذهب دانسته که بسیاری از انها بتدریج منقرض شده اند  نظیر : « 1. مذهب الحسن البصری، 2. مذهب ابن ابو لیلی، 3. مذهب الأوراعی، 4. مذهب سفیان الثوری، 5. مذهب اللیث بن سعد، 6. مذهب ابراهیم بن خالد الکلبی، 7. مذهب ابن حزم داوود بن علی الأصبهانی الطاهری، 8. مذهب محمد بن الجریر الطبری، 9. مذهب سلیمان بن حران الأعمش، 10. مذهب عامر بن شرحبیل السقبی(تسخیری ،1385 ص 37).

در این زمینه استاد جعفر سبحانی از البدایة والنهایة ابن کثیر و الکامل ابن اثیر جنگها و منازعات فراوانی ر ا بین پیروان مذهب حنفی و شافعی  ونیز بین پیروان مذهب حنبلی و شافعی درنیشابور و اصفهان نقل می کند که منجز به کشته و مجروح شدن بسیاری از  انان گردیده  و خسارات مادی فراوانی نیز بدنبال داشت (سبحانی ، 1410 ، ص25)

عبدالوهاب بن علی السبکی مولف کتاب  الطبقات الشافعیه الکبری در زمینه تکفیر حنابله نسبت به اشاعرة نقل می کند:

مؤلف کتاب «ورکبت السفینة» مروان خلیقات به نقل از برخی کتب تاریخی نسبت به گسترش فتنه و جنگهای داخلی بین دو فرقه شافعی و حنفی  در سال 323 هجری  در اصفهان  از قول یاقوت حموی نقل می کند که :  در این جنگها پیروان مذهب شافعی برغم کمی نفرات به مدد الهی در برابر پیروان حنفی پیروز شدند (خلیفات ، ص70)

در زمینه اختلاف بین شوافع وأحناف سخن ابن قدامه  عجیب  و قابل تأمل است:

===اختلافات و منازعات بین پیروان مذاهب سنی و شیعی===

==سیاسی بودن شکل گیری مذاهب اربعه==

مولف  کتاب «ورکبت السفینه» نیز تحت عنوان: السیاسة أوجدت المذاهب در زمینه نقش  حکومت ها در پیدایش و به رسمیّت شناختن مذاهب اربعه می نویسد: سیاست حاکمان سبب ظهور و افول مذاهب خاص  گردید. بهمین جهت می بینیم حاکمان درعصر خویش سبب  گسترش مذاهب اربعه اهل سنت و کنار گذاشتن مذاهب دیگر شدند ( خلیفات  ، ص 77-80 )  

هذا کل ما فی الأمر ولیس فی هذا دلیل علی وجوب أتباعها.- هیچ دلیلی بر لزوم تبعیت از مذاهب اربعه نیست -  

سپس از قول مقریزی می نویسد:

آنگاه از عبدالمتعال صعیدی نقل می کند که:

==ائمه اربعه مذاهب اهل سنت و عدم قصد مرجعیت==

ایشان سپس  آثار منفی  حصر مرجعیت در ائمه اربعه را اینچنین بیان می کند:

مؤلف ارزشمند کتاب  ورکبت السفینة (مروان خلیفات) در این زمینه  می گوید:

ابوشامه شافعی در کتابش – مختصر المومل – تحت عنوان  "نصوص الأئمة فی الرجوع إلی الکتاب والسنة والنهی عن تقلیدهم" از علمای عصر خویش انتقاد نموده که مطالب گذشتگان  ر ا بدون دلیل پذیرفته  و فقط به نقل  افکار سخیف.و سست دیگران  اکتفا کرده اند  و انگاه که  از بعض عارفین  نسبت به  معنای مذهب سئوال شد بدو پاسخ داد : مذهب در واقع همان دین تحریف شده می باشد در حالی که خداوند فرمود : ولا تکونوا من المشرکین من الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً ( خلیفات ،  ص 52-54 ).

«وینقل ابن الندیم فی کتابه أنه ذکر له (احمد بن حنبل) مسألة فأجاب عنها فقال له الرجل: خالفت علی بن أبی طالب فقال: إثبت لی هذا عن علی بن أبی طالب حتی أضع خدی علی التراب وأقول: قد أخطأت وأرجع علی قولی إلی قوله (ابوعلم ،؟  ، ص 16).

==تجزیه دین به مذاهب  ، مخالف اموزه های قرانی==  

1. ولا تکونوا من المشرکین من الذین فرّقوا دینهم وکانوا شیعاً کل حزب بما لدیهم فرحون (مائده :49)

نکته مهمی که در خطاب قرآنی به مسلمانان «ولا تکونوا من المشرکین» قابل توجه و دقت است به کارگیری واژه «مشرکین» در برابر واژه موحدین است؛ از آنجا که توحید، منشأ وحدت حقیقی در زندگی فردی و اجتماعی انسان هاست بیش از یک صراط  را بر نمی تابد اما شرک از آن جهت که قرار گرفتن در بیراهه است اقتضاء و قابلیت  قرار گرفتن در مسیرهای متعدد  را دارد از این رو مجاری و طرق  شرک آلود هیچگاه محدود به صراط و سبیل خاص نبوده و همچنان قابلیت تزاید را داراست ،

ایشان آیه شریفه "ولا تکونو من المشرکین..." را در ارتباط با آیه قبل " فأقم وجهک للدین حنیفاً... " دانسته و  آیه 31 - 33 را بدین شکل تبیین می کند:

«... إنّ الوسیلة إلی إقامة دین الفطرة الإنابة إلی الله وحفظ الإتصال بحضرته وعدم الإنقطاع عن سببه... وقد حذّر الله سبحانه المسلمین عن مثل هذه المصیبة المؤلمة ـ القاء العداوة والبغضاء بین الیهود وبین النصاری إلی یوم القیامة ـ التی سیملّها علی أهل الکتاب من الیهود والنصاری... وقد صدق جریان التاریخ ما أخبر به الکتاب من تشتّت المذاهب فیهم وإلقاء العداوة والبغضاء بینهم فحذّر الأمة الإسلامیة أن یردوا موردهم من الإنقطاع عن ربهم وعدم الإنابة إلیه فی قوله: وأقم وجهک للدین حنیفاً فطرة الله التی فطر الناس علیها لا تبدیل لخلق الله ذلک الدین القیّم ولکن أکثر الناس لا یعلمون، منیبین إلیه واتّقوه وأقیموا الصلاة ولا تکونوا من المشرکین (روم : 30 ـ 33).

فأغرینا بینهم العداوة والبغضاء إلی یوم القیامة ( مائده :14 )

4. خداوند در این ایه شریفه و نظائر ان ، امت اسلامی را از وقایع تأسف بار مشرکین ـ یهود و نصاری و... ـ برحذر داشته و به آنان هشدار داده است که تبدیل نمودن دین واحد الهی ـ اسلام ـ به مذاهب متعدّد، سرانجامی جز فرجام مشرکین یهود و نصاری ـ فأغرینا بینهم العداوة والبغضاء إلی یوم القیامة ـ نخواهد داشت.

جامع البیان ابن جریر طبری:

قال ابن زید فی قوله "الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً..." قال: هؤلاء یهود... وقوله: کل حزب بما لدیهم فرحون یقول: کل طائفة وفرقة من هؤلاء الذین فارقوا دینهم الحق فأحدثوا البدع التی أحدثوا بما لدیهم فرحون یقول: بما هم متمسکون من المذهب فرحون مسرورون یحبسون أن الصواب معهم دون غیرهم ( الطبری ،1415ج 21، ص 51).

"ولا تکونوا من المشرکین" علی دینهم "من الذین فرقوا دینهم" یعنی ترکوا دین الإسلام الذی أمروا به، "وکانوا شیعاً"فجعلوه أدیاناً یعنی ترکوا دینهم وصاروا فرقاً الیهود والنصاری والمجوس... ومن قرأ مزّقوا  دینهم یعنی افترقت الیهود إحدی وسبعین فرقة والنصاری اثنتین وسبعین والمسلمون ثلاثة وسبعین فرقة، "کل حزب بما لدیهم فرحون" یعنی کل أهل دین بماعندهم من الدین راضون ( سمرقندی ، ج 3، ص 11 ـ 12 ).

مفاد گفتار فوق ان است که قران کریم مسلمانان را  از تفرق در مذاهب نظیر تفرقی که در دین یهود و نصارا و مجوس واقع  گردید بر حذر داشته و با اشاره به حدیث معروف پیامبر ص که فرمود : دین یهود به هفتاد ویک فرقه و نصارا به هفتادو دو فرقه و مسلمانان به هفتادو سه فرقه منشعب خواهند شد ، ذیل ایه شریفه ”کل حزب بما لدیهم فرحون"می گوید : پیروان هر فرقه و مذهب  به انچه بدان معتقدند راضی بوده  وگمان می کنند فقط خودشان بر حق و دیگران باطلند .  

ابن کثیر در تفسیر القران العظیم

"... فأهل الأدیان قبلنا إختلفوا فیما بینهم علی آراء ومثل باطله وکل فرقة منهم تزعم أنّهم علی شیء وهذه الأمة أیضاً إختلفوا فیما بینهم علی خل کلها ضلالة إلاّ واحدة وهم أهل السنة والجماعة المتمسکون بکتاب الله وسنّة رسوله صلی الله علیه وآله وبما کان علیه الصدر الأول من الصحابة والتابعین وأئمة المسلمین من قدیم الدهر وحدیثه کما رواه الحاکم فی مستدرکه أنّه سئل صلی الله علیه وسلم عن الفرقة الناجیة منهم فقال: من کان علی ما أنا الیوم وأصحابی ( ابن کثیر ، 1412، ج 3، ص  443 ).

سؤالی که در این قسمت می توان از ابن کثیر پرسید این است که به چه دلیل فقط اهل سنت را فرقه ناجیه دانسته  و دیگر فرق و مذاهب  را در جرگه باطل قرار می دهید؟ بعلاو ه  مگر جز این است که حتی  اهل سنت و جماعت نیز دربین خود  به فرق  و مذاهب مختلف منشعب گردیدند؟ آیا" من الذین فرقوا دینهم " در ایه مذکور شامل همه کسانی  نمی گردد که دین واحد را به مذاهب و فرق مختلف مبدل کردند ؟

نکته دیگر انکه باید از ایشان پرسید :  اگر  پیروان هر یک از  مذاهب اسلامی همین سخن شما را ادعا نموده  و هر یک خود را مصداق «من کان علی ما أنا علیه الیوم وأصحابی» دانست  چه موضعی خواهید داشت ؟  نکته دیگر انکه روایت مذکور حتی به فرض صحت سند  ، نه تنها اثباتگر ادعایتان نبوده  بلکه نافی  ان  می باشد چون مفاد ان لزوم اجتناب از تفرق در دین واحد – اسلام -  و تبدیل آن به مذاهب می باشد .  

2. إنّ الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً لست منهم فی شیء إنّما أمرهم إلی الله ثم ینبّئهم بما کانوا یفعلون ( انعام : 159 )

در این آیه شریفه تمامی کسانی را که دین واحد الهی شان را تبدیل به مذاهب و فرقه های مختلف نمودند مورد مؤاخذه و نکوهش قرار گرفته  و در بیانی شدید اللحن به پیامبر ص اعلام شده  است که" لست منهم فی شیء " هیچ نسبتی بین تو و چینن مسلمانانی  نیست ،  کنایه از اینکه اینان از حقیقت  اسلام  خارج گردیده و اتصالشان به رسول خدا ص  را  به طور کامل از دست داده اند.

1. "لست منهم فی شیء": پیامبرص  که اینان خود را منتسب به او می دانند هیچ نوع انتسابی به آنها نخواهد داشت. پس اینان به دروغ خود را تابع پیامبر می دانند.

3. "ثم ینبّئهم بما کانوا یفعلون": پیامدهای مخرب و گسترده انشعابات دینی در سطح جوامع بشری، در قیامت به عوامل پیدایش این بدعت ها ارائه خواهد شد.

در اینجا دیدگاه برخی از مفسران شیعی و سنی را در تبیین آیه فوق که مؤید برداشت های مذکور می باشد بیان می کنیم:

در تفسیر المیزان علامه طباطبائی ذیل ایه مذکور امده است :

قوله تعالی: "إنّ الذین فرّقوا دینهم" وجه الکلام السابق وإن کان مع المشرکین وقد ابتلوا بتفر یق الدین الحنیف وکان أیضاً لأهل الکتاب نصیب من الکلام وربما لوح إلیهم بعض التلویح ولازم ذلک أن ینطبق قوله: "الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً" علی المشرکین بل علیهم وعلی الیهود والنصاری لاشتراک الجمیع فی التفرق والاختلاف فی الدین الإلهی لکن إتصال الکلام بالآیات المبیّنة للشرائع العامة الإلهیة التی تبتدئ بالنهی عن الشرک وتنتهی إلی النهی عن التفرق عن سبیل الله یستدعی أن یکون قوله: "الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً"موضوعاً لبیان حال النبی (صلی الله علیه وآله) مع من کان هذا وصفه.

«فالإتیان بصیغة الماضی فی قوله: فرّقوا دینهم لبیان أصل التحقّق سواء کان فی الماضی أو الحال أو المستقبل لا تحقق الفعل فی الزمان الماضی فحسب ومن المعلوم أن تمییز النبی صلی الله علیه وآله وإخراجه من اولئک المختلفین فی الدّین المتفرقین شیعة شیعة کل شیعة یتبع إماماً یقودهم لیس إلاّ لأنّه رسول یدعوا إلی کلمة الحق ودین التوحید».

ایشان سپس در تبیین معنای " لست منهم فی شیء"  می فرماید:

«ومثال کامل یمثّل بوجوده الإسلام ویدعو بعمله إلیه فیعود معنی قوله: "لست منهم فی شیء"إلی أنّهم لیسوا علی دینک الذی تدعو إلیه ولا علی مستوی طریقتک الذی تسلکه».

«فمعنی الآیة أن الذین فرقوا دینهم بالإختلافات التی هی لأعماله ناشئة عن العلم ـ ما اختلف الذین اوتوه إلاّ بغیاً بینهم ـ والإنشعابات المذهبیة لیسوا علی طریقتک التی بنیت علی وحدة الکلمة ونفی الفرقة إنّما أمرهم فی هذا التفریق إلی ربّهم لا یماسک منهم شیء فینبئنّهم یوم القیامة بما کانوا یفعلون ویکشف لهم حقیقة أعمالهم التی هی رهناؤها. وقد تبیّن بما مرّ: أن لأوجه لتخصیص الآیة بتبرئته صلی الله علیه وآله وسلم من المشرکین أو منهم ومن الیهود والنصاری أو من المختلفین بالمذاهب والبدع من هذه الأمة فلآیة عامة تعمّ الجمیع-انتهی- (طباطبائی ، ج 7، ص 389 ـ 390 ).

1. آیه شریفه: "إنّ الذین فرقوا دینهم" گرچه در ادامه بحث مربوط به مشرکین که مبتلا به تفرّق در دین شدند وارد شده است اما مقصود اصلی از این آیه بیان انحرافاتی است که برای امت اسلامی ایجاد می گردد که همان جعل فرقه ها و مذاهب به اصطلاح اسلامی است.

2. به کار گیری فعل ماضی «فرقوا دینهم» در بیان انشعابات مذهبی امت اسلامی، جهت بیان اصل تحقّق این انحراف بزرگ در امت اسلامی است نه اینکه مراد ، تحقق این انحراف در گذشته باشد.

3. مفاد جمله «لست منهم فی شیء» این است هیچیک از انشعابات مذهبی در اسلام بر طریق پیامبر (صلی الله علیه و آله) نبوده و مرتبط با آن حضرت که به دین واحد دعوت نموده است نمی باشد. و از آنجا که پیامبر (صلی الله علیه و آله) تجسّم کامل دین است پس هیچیک از مذاهب اسلامی ارتباط به اسلام نخواهد داشت.

4. تمامی اختلافات و انشعابات مذهبی در اسلام ـ همانند امت های گذشته ـ ناشی از علم بوده است بدین معنا که  عده ای عمداً و اگاهانه  و براساس بغی و ستم مرتکب این خبط عظیم  شده اند: "وما اختلف الذین اوتوه الأبغیا بینهم".

آیه الله ناصر مکارم شیرازی در تفسیر الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل

«... فیقول تعالی أولاً: " أنّ الذین فرّقوا دینهم وکانوا شیعاً لست منهم فی شیء"أی أنّ الذین اختلفوا فی الدین وتفرّقوا فرقا وطوائف لا یمنون إلیک بصلة أبداً کما لا یرتبطون بالدین أبداً لأن دینک هو دین التوحید ودین الصراط المستقیم والصراط المستقیم ما هو إلا واحد لا أکثر».

«ثم قال تعالی مهددا موبخاً اولئک المفرقین: "إنّما أمرهم ذلی الله ثمّ ینبّئهم بما کانوا یفعلون أی إنّ الله هو الذی سیؤاخذهم بأعمالهم وهو علیم بما لا یغیب شیء منها».

«من هم المقصودون فی الآیة؟ یعتقد جماعة من المفسرین أن هذه الآیة نزلت فی الیهود والنصاری الذین اختلفوا وتفرقوا ذلی فرق وطوائف مذهبیة مختلفة وبما غضوا وتشاحنوا وتنازعوا فیما بینهم ولکن یری آخرون أنّ هذه الآیة اشارة إلی الذین یفرقون صفوف هذه الأمة الإسلامیة بدافع التعصّب وحبّ الإستعلاء وحبّ المنصب والجاه».

«ولکن محتوی هذه الآیة یمثّل حکماً عاماً یشمل کل من یفرق الصفوف وکل من یبذر ببذور النفاق والإتلاف بین عباد الله بابتداع البدع من دون فرق بین من کان یفعل هذا فی الأمم السابقة أو فی هذه الأمة وما نلاحظه من الروایات المنقولة عن أهل البیت علیهم السلام وهکذا روایات أهل السنة التی تصرح بأنّ هذه الآیة إشارة إلی مفرقی الصفوف وأهل البدع فی هذه الأمة فهو من باب بیان المصداق. » ( مکارم شیرازی ، ج 4، ص 528 ـ 534 ).

«جعلوا دین الله أدیاناً لإکفار بعضهم بعضاً وصاروا أحزاباً وفرقاً لست منهم فی شیء» ( مجلسی  ، 1403،  ج 4، ص 528 -534 ).

ابن جریر طبری در تفسیرجامع البیان:

ایشان در ابتدا بر اساس برخی روایات قرائت فارقوا دینهم را هم علاوه بر قرائت مشهور فرّقوا دینهم بیان کرده و ضمن ترجیح قرائت مشهور – فرقوا – می گوید :  

«ومن الصواب من القول فی ذلک عندی أن یقال: إنّ الله أخبر نبیّه (صلی الله علیه وآله) أنّه برئ ممن فارق دینه الحق وفرقه وکانوا فرقاً فیه وأحزاباً شیعا وأنّه لیس منهم ولا هم منه لأن دینه الذی بعثه الله به هو الإسلام دین ابراهیم الحنیفیة کما قال له ربه وأمره أن یقول: قل إنّنی هدانی ربی إلی صراط مستقیم دیناً فیما ملة إبراهیم حنیفاً وما کان من المشرکین فکان من فارق دینه الذی بعث به صلی الله علیه و آله من مشرک ووثنی ویهودی ونصرانی ومتحنف مبتدع قد ابتدع فی الدین ما ضل به عن الصراط المستقیم والدین القیم ملة إبراهیم المسلم فهو برئ من محمد ومحمد منه برئ وهو داخل فی عموم قوله: "إنّ الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً لست منهم فی شیء".

«... وأما قوله: "إنّما أمرهم إلی الله" فإنّه یقول: إنا الذی إلی أمر هؤلاء المشرکین فارقوا دینهم وکانوا شیعاً والمبتدعة من أمتک الذین ضلوا عن سبیلک دونک ودون کل أحد إما بالعقوبة إن قاموا علی ضلالتهم وفرقتهم دینهم فأهلکهم بها وإما بالعفو عنهم بالتوبة علیهم والتفضل من علیم. انتهی»( طبری ،1415 ، ج 8، ص 137 ـ 141 ).

«... واعلم أنّ المراد من الآیة الحثّ علی أن تکون کلمة المسلمین واحدة وأن لا یتفرقوا فی الدین ولا یبتدعوا البدع وقوله: " لیست منهم فی شیء" فیه قولان:

الأول: أنت منهم برئ وهم منک برأء وتأویله: إنّک بعید عن أقوالهم ومذاهبهم والعقاب اللازم علی تلک الأباطیل مقصور علیهم ولا یتعداهم.

والثانی: لست من قتالهم فی شیء... . انتهی» (رازی ، ج 14، ص 7 ـ 8 ).

"إنّ الذین فرقوا دینهم" أی جعلوا دینهم أهواء متفرقه کالذین غلبت علیهم صفات النفس بجذبهم هذه إلی شیء وهذه إلی شیء فحدثت فیهم أهواء مختلفة فبقوا حیاری لا جهة لهم ولا مقصد «وکانوا شیعاً» فرقا مختلفة بحسب غلبة تلک الأهواء یغلب علی بعضهم الغضب وعلی بعضهم الشهوة وإن دانوا بدین جعلوا دینهم بحسب غلبته هواهم مادة التعصب ومدد استیلاء تلک القوة الغالبة علی القلب ولم یتعبدوا الإبعادات وبدع ولم ینقادها إلاّ لأهواء وخذع یعبد کل منهم إلها مجعولاً فی وهمه... کما نشاهد من أهل المذاهب الظاهرة.

ایشان در زمینه جمله «لست منهم فی شیء» نیز می گوید:

«أی لست من هدایتهم ودعوتهم إلی التوحید فی شیء إذ هم أهل التفرقة والإحتجاب بالکثرة لا یجتمع همهم ولا یتحد قصدهم».

ودر معنای «إنما أمرهم إلی الله...» می گوید:

«إنّما أمرهم إلی الله فی جزاء تفرقهم لا إلیک «ثمّ ینبّئهم» عند ظهور هیئات نفوسهم المختلفة والأهواء المتفرقة علیهم بمفارقة الأدیان بما کانوا یفعلون. انتهی» ( ابن عربی ، ج 1، ص 248 ـ  249 ).

تمامی کسانی که دین واحد الهی را که تجلی و مظهر وحدت امت اسلامی است به عامل تفرقه و تشتت مبدل می کنند ـ از طریق جعل مذاهب و بدعت گذاری در دین و اشکال دیگر ـ مشمول خطاب شدید "لست منهم فی شیء وإنما أمرهم إلی الله" در آیه مذکور می باشند.

- ولا تکونوا کالذین تفرّقوا واختلفوا من بعد ما جاءهم البینات واولئک لهم عذاب عظیم (آل عمران: 105)

- وإنّ الذین اختلفوا فی الکتاب لفی شقاق بعید ( بقره :176)

- إنّ هذا صراطی مستقیماً فاتبعوه ولا تتبعوا السبیل فتفرق بکم عن سبیله ذلکم وصاکم به لعلکم تتقون (انعام:153)

- وما تفرّق الذین أوتوا الکتاب إلاّ من بعد ما جائتهم البینة ( البینة: ) 4.

- أن أقیموا الدین ولا تتفرقوا فیه فإن تنازعتم فی شیء فرّدوه إلی الله ورسوله واعتصموا بحبل الله جمیعاً ولا تفّرقوا ( شوری: 31)

- إنّ الدین عند الله الإسلام وما اختلف الذین أوتوا الکتاب إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغیاً بینهم (آل عمران: 19)

- شرع لکم من الدین ما وصی به نوحاً والذی أوحینا إلیک وما وصینا به إبراهیم وموسی وعیسی أن أقیموا الذین ولا تتفرقوا فیه کبر علی المشرکین ما تدعوهم إلیه ( شوری: 14)

- وما تفرّقوا إلاّ من بعد ما جاءهم العلم بغیاً ولو لا کلمة سبقت من ربک إلی أجل مسمّی لقضی بینهم (شوری: 14)

==پیشگوئی قران کریم و پیامبرص  در تجزیه اسلام به مذاهب مختلف==  

ولا تکونوا من المشرکین من الذین فرقوا دینهم وکانوا شیعاً ، ولا تکونوا کالذین تفرّقوا واختلفوا من بعد ما جاءتهم البینات"، إنّ الذین فرّقوا دینهم وکانوا شیعاً لست منهم فی شی، أن أقیموا الدین ولا تتفرّقوا فیه.

«ونحن إذا قمنا بدراسته معمقة للقسم الأخیر من الآیات ـ نظیر ولا تکونوا من المشرکین من الذین فرقوا دینهم و... ـ وقارنا بینها وبین الأمة الإسلامیة الیوم لرأینا أن ما حذّرنا القرآن منه قد وقع علی الأمة وانطبق علیها تماماً» ( کاشف الغطا ، 1402 ، ص 9 ).

- عن إبن عباس قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله: لترکبن سنن من کان قبلکم شبراً بشبر وذراعاً بذراع حتی لو أن أحدکم دخل حجر صب لدخلتم وحتی لو أن أحدهم جامع أمرأته بالطریق لفعلتموه ( الحاکم ، ج 4، ص 455 ).

- عن سهل بن سعد الأنصاری عن النبی صلی الله علیه وآله: والذی نفسی بیده لترکین سنن من کان قبلکم مثلاً بمثل ـ رواه أحمد والطبرانی بنحوه وزاد: حتی لو دخلوا حجر صب لاتبعتموه قلنا یا رسول الله الیهود والنصاری قال: فمن إلاّ الیهود والنصاری ( الهیثمی ، 1408،ج 7، ص 261 )

پیامبر صلی الله علیه و آله در حجة الوداع:

«أیّها الناس إنّما المؤمنون إخوة ولا یحل لمؤمن مال أخیه إلا عن طیب نفس منه ألا مد بلغت؟ اللهم اشهد فلا ترجعن کفّاراً یضرب بعضکم رقاب بعض فإنّی قد ترکت فیکم ما إن أخذتم به لن تضلوا کتاب الله وعترتی أهل بیتی» (الحرانی ،  ص 34 ).

==عنوان "مسلمان "نام برگزیده قرانی برای معتقدان به شریعت مقدس اسلام==  

جهدوا فى اللّه حق جهاده هو اجتبئكم و ما جعل علیكم فى الدین من حرج مله ابیكم ابراهیم هو سماكم المسلمین من قبل و فى هذا لیكون الرسول شهیدا علیكم و تكونوا شهداء على الناس ( حج : 78 )

ترجمه : در راه خدا كارزار كنید چنانكه كارزار كردن سزاوار براى او است او شما را برگزید و در این دین براى شما دشوارى ننهاده است این دین آئین پدرتان ابراهیم است و او شما را از پیش و هم در این قرآن مسلمان نام داد تا این پیغمبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید .

==بخش  دوم  :  راهکار ایجاد امت واحده اسلامی==  

1. جایگاه اهل البیت در قرآن و سنت پیامبر صلی الله علیه و اله

===جایگاه اهل بیت  ع  در قرآن و سنت پیامبر ص===  

1- اهل بیت بمنزله سفینه نوح : اهل بیت (ع) همانند سفینه نوح علیه السلام بوده و کسانی که در این سفینه وارد شوند نجات یافته و انان که خارج از سفینه  باشند غرق  خواهند شد :  عن حنش الكنانی قال سمعت أبا ذر یقول وهو آخذ بباب الكعبة أیها الناس من عرفنی فانا من عرفتم ومن أنكرنی فانا أبو ذر سمعت رسول الله صلى الله علیه وآله یقول : مثل أهل بیتی مثل سفینة نوح من ركبها نجا ومن تخلف عنها غرق    . صاحب المستدرک بعد از نقل این حدیث می نویسد ُ: هذا حدیث صحیح على شرط مسلم ولم یخرجاه (الحاکم  ، 1408ج 2ص343 )

2- اهل بیت  ، عامل وحدت ورفع اختلاف و تفرقه  درجهان اسلام :  همانطور که ستارگان  سبب امنیت زمینیان  از خطر غرق شدن می باشند  اهل بیت من سبب امنیت امت من از خطر اختلاف می باشند از اینرو مخالفین شان  در جرگه حزب ابلیس خواهند بود : قال رسول الله صلى الله علیه وآله وسلم :  النجوم أمان لأهل الأرض من الغرق وأهل بیتی أمان لامتی من الاختلاف فإذا خالفتها قبیلة من العرب اختلفوا فصاروا حزب إبلیس ( الحاکم ،1408ج 3ص149 )

3- اهل البیت ع ، عدل و همسنگ قران : عن زید بن أرقم قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم " إنی تارك فیكم ما إن تمسكتم به لن تضلوا بعدی ; أحدهما أعظم من الآخر ; كتاب الله حبل ممدود من السماء إلى الأرض وعترتی أهل بیتی ولن یتفرقا حتى یردا على الحوض فانظروا كیف تخلفونی فیهما (الترمذی ، 1403 ،ج 5ص 329 )  

4- اساس اسلام ، حب اهل البیت ع : یا علی ! إن الاسلام عریان لباسه التقوى ، وریاشه الهدى ، وزینته الحیاء ، وعماده الورع ، وملاكه العمل الصالح ،وأساس الاسلام حبی وحب أهل بیتی (الهندی ،1409 ،ج 12ص 105 )  

5- پرسش از محبت اهل البیت ع درقیامت: عن بن عباس رضی الله عنهما قال قال رسول الله صلى الله علیه وسلم لا تزول قدما عبد یوم القیامة حتى یسأل عن أربع عن عمره فیما أفناه وعن جسده فیما أبلاه وعن ماله فیما أنفقه

ومن أین كسبه وعن حبنا أهل البیت (طبرانی  ج 11ص 84 )

6- اهل البیت ع  افضل الخلق :  عن ابی ریاح مولى أم سلمة رفعه :لو علم الله تعالى أن فی الأرض عبادا أكرم من علی وفاطمة والحسن والحسین لامرنی ( فی ) أن أباهل بهم ، ولكن أمرنی بالمباهلة مع هؤلاء ، وهم أفضل الخلق ، فغلبت بهم ( الیهود و ) النصارى (قندوزی ،ج 2ص 266 ).

8- خشم خداوند بر خشم کنندگان  بر  اهل البیت ع : ن لكل بنی أب عصبة ینتمون إلیها إلا ولد فاطمة فأنا ولیهم وأنا عصبتهم وهم عترتی خلقوا من طینتی ، ویل للمكذبین بفضلهم ،من أحبهم أحبه الله ومن أبغضهم أبغضه الله (الهندی ، 1409، ج 12ص 98 )

9- یهودی محشور شدن  خشم کنندگان بر  اهل البیت ع : جابر بن عبد الله قال خطبنا رسول الله ( صلى الله علیه وسلم ) فسمعته وهو یقولمن أبغضنا أهل البیت حشره الله یوم القیامة یهودیا قال قلت یا رسول الله وإن صام وصلى وزعم أنه مسلم فقال نعم وإن صام وصلى وزعم أنه مسلم إنما احتجز بذلك من سفك دمه وأن یؤدی الجزیة عن ید وهو صاغر ([[ابن عساکر]] ، ج 20ص 149 )  

10- وصیت پیامبر ص در محافظت مسلمین از اهل بیت ع : عن زید  قال :  قام رسول الله صلى الله علیه وسلم یوما فینا خطیبا بماء یدعى خما بین مكة والمدینة فحمد الله وأثنى علیه ووعظ وذكر ثم قال اما بعد الا أیها الناس فإنما انا بشر یوشك ان یأتی رسول ربى فأجیب وانا تارك فیكم ثقلین أولهما كتاب الله فیه الهدى والنور فخذوا بكتاب الله واستمسكوا به فحث على كتاب الله ورغب فیه ثم قال وأهل بیتی أذكركم الله فی أهل بیتی أذكركم الله فی أهل بیتی أذكركم الله فی أهل بیتی ( الحجاج النیسابوری ، ج  7 ،ص  123 )

===مصادیق اهل بیت  علیهم السلام  از منظر برخی صحابه===

أبو سعید الخدری:- اهل بیت در  ایه تطهیر -  

«قال رسول الله صلی الله علیه و آله: نزلت هذه الآیة ـ "إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس" فی خمسة: فی وفی علی وحسن و حسین وفاطمة» (الطبری،1415 ج 12، ص 22 ).

«إنّ رسول الله کان یمرّ بباب فاطمة ستّة أشهر، إذا خرج إلی صلاة الفجر یقول: الصلاة یا أهل البیت إنّما یرید الله لیذهب عنکم الرجس... » (الترمذی،1403، ج 5، ص 352).

جابر بن عبدالله الأنصاری: - اهل بیت در ایه تطهیر -

«کنت عند النبی صلی الله علیه و آله فی بیت أم سلمة فأنزل الله هذه الآیة:  "إنّما یرید الله لیذهب..." فدعا النبی صلی الله علیه وآله بالحسن والحسین وفاطمة وأجلسهم بین یدیه فدعا علیاً فأجلسه خلف ظهره وقال: اللهم هؤلاء أهل بیتی فأذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیراً فقالت أم سلمة: وأنا معهم یا رسول الله فال ها: إنّک علی خیر فقلت: یا رسول الله لقد أکرم الله هذه العترة الطاهرة والذریة المبارکة بذهاب الرجس عنهم قال یا جابر: لأنّهم عترتی من لحمی ودمی فأخی سید الأوصیاء وابنی خیر الأسباط وابنتی سیدة النسوان ومنّا المهدی» (الخزازالقمی  ، ص 66 ) .

«دعا رسول لله صلی الله علیه و آله الحسن والحسین وعلیاً وفاطمة ومدّ علیهم ثریاً ثم قال: اللهم هؤلاء أهل بیتی وحامتی فاذهب عنهم الرجس وطهرهم تطهیراً» ( الحاکم  ، 1408 ،ج 3، ص 160.

سعد ابن أبی وقاص: - اهل بیت در  ایه مباهله -  

«لما نزلت هذه الآیة: " فقل تعالوا ندع أبناءنا وأبناءهم"دعا رسول الله صلی الله علیه و آله علیاً وفاطمة وحسناً وحسیناً فقال: اللهم هؤلاء أهل بیتی» (الترمزی،1403 ج 2، ص 22 ).

«سمعت رسول الله صلی الله علیه و آله یقول: أیّها الناس إنّی فرط لکم وإنّکم واردون علی الحوض حوضاً عرضه ما بین صنعاء إلی بصری فیه قدحان عدد النجوم من فضه وإنی سائلکم حین تردون علی عن الثقلین فانظروا کیف تخلفونی فیهما السبب الأکبر کتاب الله طرفه بید الله وطرفه بأیدیکم فاستمسکوا به ولا تبدلوا وعترتی أهل بیتی فإنّه قد نبأنی اللطیف الخبیر أنّهما لن یفترقا حتی یردا علی الحوض فقیل: یا رسول الله من عترتک؟ قال: أهل بیتی من ولد علی وفاطمة وتسعة من صلب الحسین أئمة أبرار هم عترتی من لحمی ودمی» (الخزاز القمی ، ص 91 ).

===عظمت اهل بیت علیهم السلام  در گفتار بر خی از امامان مذاهب اربعه:===

«ما رأت عینی وسمعت أذنی ولا خطر علی قلب بشر أفضل من جعفر بن محمد الصادق علماً وعبادةً وورعاً» ( الانصاری  ، ج 1، ص 53):  

محمد امین غالب در کتاب تاریخ العلویین:

«إنّ الإمام أبا حنیفة سأل مرة: إذا قیل عن البعض أنّه وقف ماله للإمام ـ أی أطلق فی لفظه الإمام ـ فمن یکون المستحق له؟ فقال مجیباً: یکون المستحق جعفر الصادق لأنّه هو الإمام بالحق... وکانت هذه الفتوی سبباً لنقمة العباسیین علیه وإنزالهم به بعض المظالم» (ابوعلم ، ص 16 ).

و از ابی حنیفه نقل شده است که در عظمت علمی اما م صادق علیه السلام گفت : «ما رأیت أفقه من جعفر بن محمد» ( الذهبی ،ج 9ص 89 )

در کتاب السیدة نفیسة – تالیف یکی از عالمان اهل سنت - در این زمینه آمده است:

«.. أنّ الإمام أحمد بن حنبل زعم براعته وعلمه کان یتعامل مع أئمة وأبناء أهل البیت علیهم السلام کمراجع له منهم یأخذ بعض الأحکام وعنهم یروی بعض الإستدلالات وینزل عندهم برأیه فقد حکی ابن حجر فی الصواعق عنه قوله: أخذت أحکام النجاة والخوارج من مقاتلة علی لأهل الجمل وصفین».

و از شرح [[نهج البلاغه]] نقل می کند که احمد بن حنبل در اثبات حجّیت خبر واحد گفت:

«وجدت علی بن الحسین وهو أفقه المدینة یعوّل علی أخبار الآحاد»  

و از ابن ندیم نقل می کند که شخصی از او در مسأله ای سؤالی پرسید و او جوابی بدان داد. پس ان شخص گفت : «خالفت علی بن أبی طالب -  این سخنت مخالف سخن علی بن ابی طالب است -  

او در پاسخ گفت : إثبت لی هذا عن علی بن أبی طالب حتی أضع خدّی علی التراب وأقول: قد أخطأت وأرجع عن قولی إلی قوله :  سخنت را برایم اثبات کن تا صورتم را بر خاک گذاشته و اعتراف کنم که خطا کردم و از فتوای خودم به سخن امام علی عدول می کنم.

احمدبن حنیل در عظمت امیر المؤمنین علیه السلام می گوید: «علی ابن أبی طالب من أهل بیت لا یقاس بهم أحد»( ابوعلم ،  ص 16 ).

«... إنّ أبا حنیفة شیعی فی میوله وآماله فی حکام عصره أی أنّه یری الخلافة فی أولاد علی من فاطمة» (سبحانی1418  ،

===جایگاه اهل بیت علیهم السلام در نزد اهل سنت===  

«وأما بعد فإنّنا قد اعتزمنا بعون الله وتوفیقه أن نکتب فی الإمام الصادق وقد کتبنا عن سبعة من الأئمة الکرام وما أخرنا الکتابة عنه لأنّه دون أحدهم بل إنّ له فضل السبق علی أکثرهم وله علی الأکابر منهم فضل خاص فقد کان أبو حنیفة یروی عنه ویراه أعلم الناس باختلاف الناس وأوسع الفقهاء إحاطة وکان الإمام مالک یختلف إلیه دارساً راویاً ومن کان له فضل الأستاذیة علی أبی حنیفة ومالک فحسبه ذلک فضلاً ولا یمکن أن یؤخر عن نقص ولا یقدم غیره علیه عن فضل» ( ابوزهره ، ص 3 ).

آنگاه نسبت به عظمت اجداد طاهرین آن حضرت ـ امام زین العابدین و امام باقر علیهما السلام ـ می نویسد:

«وهو فوق هذا حفید علی زین العابدین الذی کان سیّد أهل المدینة فی عصره فضلاً وشرفاً ودیناً وعلماً وتتلمذ له ابن شهاب الزهری وکثیرون من التابعین وهو ابن محمد الباقر الذی بقر العلم ووصل إلی لبابه فهو ممّن جمع الله تعالی له الشرف الذاتی والشرف الإضافی بکریم النسب والقرابة الهاشمیة والعترة المحمدیة».

«ولکن تأخیرنا فی الکتابة عنه تهیباً لمقامه ولأن طائفة من الناس قد غالوا فی تقدیره ومنهم من انحرفوا فادعوا له الألوهیة وکثیرون ادعوا أنّه فی مرتبة قریبة من مرتبة النبوة».

«... والعلماء الذین عاصروه والذین جاؤا من بعدهم وصفوه بأنه فی الذروة فی العلماء واعترفوا له بالإمامة فی فقه الدین ولم یتجاوزوا مرتبة العالم الإمام والمجتهد المتتبّع الذی یؤخذ عنه وأخذ عنه الأئمة الأعلام وأضاف بذلک إلی شرف النسب وطهارة العرق فضل العلم والأمامة فیه فاجتمع الفضلان»

«ونحن ممن یرون أنّه إمام فی الفقه متبع وندرسه علی ذلک الأساس ندرسه علی أنّه إمام صاحب منهاج قد أخذ عن الذین سبقوه من الصحابة والتابعین وخصوصاً أهل بیته الکرام فأخذ عن أبیه کما أخذ عن جده علی زین العابدین ولا نمس الناحیة التقدیسة التی أخذ بها حاملو مذهبه ندرسه علی أنّه تلقّی وألقی وتفقّه وفقّه ورَوی ورُوی عنه وأنّه أخذ من عصره وأعطی عصره لکل عالم عبقری یأخذ من جیله ویعطی جیله کما یعطی الأجیال من بعده وأنّه نتیجة لجیله ومقدمة لجیل بعده وأنّ له فضل الإجتهاد وفضل البحث والتحری»( ابوزهره ، ص 4-5  ).

==نتیجه گیری==  

==حسن ختام==

«إنّا لنبرأ منهم إنّهم لا یقولون ما نقول، - ما از کسانی که نسبت به اسلام و ولایت همانند ما نمی اندیشند برائت می جوئیم -  

إمام علیه السلام با شگفتی پرسید : یتولونا ولا یقولون ما تقولان ؟- ایا انان  در حالی که مثل شما نمی اندیشند  نسبت به ما محبت دارند؟    او گفت : نعم. انگاه امام علیه السلام در بیانی هشدار گونه نسبت به اتخاذ چنین روشی از شیعیان در برابر اهل سنت فرمودند  : هو ذا عندنا ما لیس عندکم فینبغی لنا أن نبرأ منکم...- بنابر این طبق معیارتان با دیگران ،  ما نیز باید از شما برائت بجوئیم بدلیل انکه مرتبه  معرفتمان  با شما متفاوت است.  

فتولّوهم ولا تبرأوا منهم إن من المسلمین من له سهم ومنهم من له سهمان... فلیس ینبغی أن یحمل صاحب السهم علی ما علیه صاحب السهمین...»(عاملی ، ج16 ص 160 ).

بر اساس روایت مذکور تنها اختلافی که ممکن است بین مسلمانان  - باهمه مذاهبی که بدان معتقد هستند - موجود باشد اختلاف در مراتب اسلام است که این نیز امری طبیعی بوده  و تعامل در آن بر اساس فرموده امام علیه السلام  ممکن و میسور خواهد بود.

==منابع==  

2- حسینی ، سید شهاب الدین  ، ،الوحدة الاسلامیة فی الأحادیث المشترکة بین السنة والشیعة ،  ناشر : المجمع العالمی للتقریب بین المذاهب الاسلامیه، المعاونیه الثقافیه، 1385،  

4- السبكی ، لتاج الدین أبی نصر عبد الوهاب بن علی بن عبد الكافی 727 - 771 ه‍ ،طبقات الشافعیةالکبری ،دار إحیاء الكتب العربیة ،          تحقیق محمود محمد الطناحی - عبد الفتاح محمد الحلو

5- الذهبی ، الامام شمس الدین محمد بن أحمد بن    عثمان المتوفى748 ه‍ 1374 م،  سیر اعلام النبلاء لمؤسسة الرسالة ، الطبعة مؤسسة الرسالة - بیروت ، التاسعة 1413 ه‍ 1993 م

6- خلیفات ، مروان ، ورکبت السفینة، مركز الغدیر للدراسات الاسلامیة، الطبعه الثانیه

7- السابق ، السید، فقه السنة، خمسه اجزاء، الناشر: دار الكتاب العربی بیروت - لبنان

8- أبو علم ،توفیق ، السیدة نفیسة ـ تحقیق شوقی شالباف ،  ؟؟؟؟؟؟

9- الطبری ، تألیف أبی جعفر محمد بن جریر المتوفى سنة 310 ه‍ جامع البیان عن تأویل آی القرآن - 30جلد -   

ضبط وتوثیق وتخریج :صدقی جمیل العطار، دار الفكر للطباعة والنشر والتوزیع ، 1415 ه‍ / 1995 م

11- القرشی ، الإمام الحافظ عماد الدین ، أبو الفداء إسماعیل بن كثیر الدمشقی المتوفى سنة 774 ه ، تفسیر القران العظیم 4جلد – معروف به تفسیر ابن کثیر -  دار المعرفة للطباعة والنشر والتوزیع بیروت – لبنان 1992 م - 1412 ه‍

12- السعدی،  عبدالرحمن بن ناصر – 1376ف ، تیسیر الکریم الرحمن فی کلام المنان  - سال طبع 1421  - بیروت موسسه الرساله  

13- الطباطبائی ، العلامة السید محمد حسین ، تفسیر المیزان، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیة فی قم المقدسة

14- المجلسی ، المولى الشیخ محمد باقر  ، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار، مؤسسة الوفاء، بیروت – لبنان الطبعة الثانیة المصححة 1403 ه‍ - 1983 م  

15-  الرازی، فخرالدین ،  تفسیر الكبیرمعروف به تفسیر الرازی، الوفاة : 606- 32 الطبعة الثالثة  

16- إبن عربی ، الوفاة : 638 تفسیر ابن عربی، 2جلد المؤلف : تحقیق : الشیخ عبد الوارث محمد علی الطبعة : الأولى سنة الطبع : 1422 - 2001م المطبعة : لبنان/ بیروت - دار الكتب العلمیة

17- الموسوی ، الإمام عبد الحسین شرف الدین ،المراجعات،  تحقیق وتعلیق: حسین الراضی ،الطبعة الثانیة - بیروت 1402 ه‍ 1982 م

18- الامام الحافظ أبی عبد الله  ، المستدرك على الصحیحین – 4جلد - دار المعرفة بیروت - لبنان -   

19- الهیثمی، حافظ نور الدین علی بن أبی بكر ، المتوفى سنة 807 ،مجمع الزوائد ومنبع الفوائد ،  بیروت – لبنان   

20- الحرانی ، ت الأقدم أبو محمد الحسن بن علی بن الحسین بن شعبة ، تحف العقول عن آل الرسول صلى الله علیهم ،عنى بتصحیحه والتعلیق علیه علی أكبر الغفاری ، الطبعة الثانیة 1363 - ش 1404 – ق ، مؤسسة النشر الاسلامی التابعة  لجماعة المدرسین بقم المشرفة  

22- الترمذی ، الحافظ أبی عیسی محمد بن عیسی بن سورة، سنن الترمذی 279- 209

تحقیق : تحقیق وتصحیح : عبد الوهاب عبد اللطیف ،الطبعة : الثانیة سنة الطبع : 1403 - 1983 م    الناشر : دار الفكر للطباعة والنشر والتوزیع - بیروت – لبنان

23- البرهان فوری ، علاء الدین علی المتقی بن حسام الدین ، معروف به المتقی الهندی ، كنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال- 16جلد  تحقیق : ضبط وتفسیر : الشیخ بكری حیانی ، سنة الطبع : 1409 - 1989 م الناشر : مؤسسة الرسالة - بیروت - لبنا975

24- الطبرانی ، حافظ أبی القاسم سلیمان بن أحمد 260 ه – 360ه -  ، المعجم الكبیر- 24جلد -  الطبعة الثانیة

حققه وخرج أحادیثه : حمدی عبد المجید السلفی ، الطبعة الثانیة   ، دار إحیاء التراث العرب                                                                                                                                                                                                         

25- القفیندوزی الحنفی ، سلیمان بن إبراهیم 1220ه – 1294ه - ، ینابیع المودة لذوی القربى ،تحقیق : سید علی جمال أشرف الحسینی الناشر : دار الأسوة للطباعة والنشر ، المطبعة : أسوة الطبعة : الأولى

26- الشافعی ، الحافظ أبی القاسم علی بن الحسن ابن هبة الله بن عبد الله المعروف بابن عساكر  ،499ه-571ه  ،  تاریخ مدینة دمشق- 70جلد - دراسة وتحقیق علی شیری بیروت ، لبنان  ، دار الفكر  

-28-القشیری النیسابوری، أبو الحسین مسلم بن الحجاج ابن مسلم  ، ا لجامع الصحیح معروف به صحیح مسلم – 8جلد ، دار الفكر ،بیروت ، لبنان

29- الخزاز القمی الرازی ،  أبی القاسم علی بن محمد بن علی ، من علماء القرن الرابع  ،کفایة الأثر فی النص على الأئمة الاثنی عشر  

حققه السید عبد اللطیف الحسینی الكوه كمری الخوئی ، انتشارات بیدار مطبعة الخیام – قم ( 1401 ه‍ )

30- الأنصاری ، الشیخ محمد علی ، ا لموسوعة الفقهیة المیسرة- 4جلد -  مجمع الفكر الإسلامی

قم -الناشر : مجمع الفكر الإسلامی الطبعة : الأولى /  1415

المطبعة : باقری

31-الذهبی ، شمس الدین محمد بن أحمد بن عثمان المتوفى سنة 748 ه‍ ،  تاریخ الاسلام ووفیات المشاهیر والأعلام ،  

تحقیق الدكتور عمر عبد السلام تدمری ، دار الكتاب العربی ، بیروت ، الطبعة الثانیة1409 ه‍ - 1998 م

33- القمی ، أبی جعفر الصدوق  محمد بن علی بن الحسین بن بابویه ، المتوفى سنه 381 ، عیون أخبار الرضا ع  

صححه وقدم له وعلق علیه العلامة الشیخ حسین الأعلمی ، منشورات مؤسسة الأعلمی للمطبوعات بیروت – لبنان ،الطبعة الأولى  1404 ه‍ - 1984 م  

34- العاملی ، محمدبن الحسن ، تفصیل وسائل الشیعة إلى تحصیل مسائل الشریعة ،  تحقیق مؤسسة آل بیت علیهم السلام لإحیاء التراث ،  ناشر: مؤسسة آل البیت علیهم السلام لإحیاء التراث ،قم  1414 ق = 1372 .

35- مكارم الشیرازی ، ا ناصر ، الأمثل فی تفسیر كتاب الله المنزل

36- اللجنة العلمیة فی مؤسسة الإمام الصادق ( ع ) ، موسوعة طبقات الفقهاء تحقیق : اشراف : جعفر السبحانی الطبعة : الأولى  الناشر : مؤسسة الإمام الصادق علیه السلام الممطبعه : اعتماد ، قم ، سنة الطبع : 1418  المطبعة : اعتماد - قم  

39- من أبو حنیفة، مرکز المصطفی

[[رده: مقالات]]