ابواسحاق اسفراینی: تفاوت میان نسخه‌ها

'''ابو اسحاق رکن‌الدین ابراهیم بن محمد اسفراینی''' (337ـ418هـ. ق)از فقهای معروف [[شافعی]] و متکلمان مشهور [[اشعری]] است. <ref>وفيات الاعيان، ج1، ص 28.</ref>

ابو اسحاق در زادگاه خود اسفراین از ابو جعفر محمد بن علی جوشقانی اسفراینی (م. 350 ه.ق) سماع و روایت حدیث كرده است..<ref>انساب، تحقيق معلمي يماني، ج3، ص 140 ـ 409،</ref> <ref> ابن عساكر دمشقي ،  تبيين كذب المفتري ، ص 244 ـ 243.</ref> او در جوانی به [[عراق]] رفت و در [[بغداد]] ساکن شد و در آن دیار از محضر بسیاری از محدثان، فقیهان و متکلمان آن زمان بهره گرفت. همچنین از ابوبكر اسماعیلی، ابوبكر محمد بن یزداد بن مسعود، ابو محمد عبدالخالق بن حسن سقطی، ابو احمد غطریض، محمد بن محمد بن ررمونه، ابوبكر شافعی و ابو محمد دعلج بن احمد سجزی و طبقات شان سماع حدیث كرد و در مقطعی به تصنیف و  تدریس مشغول شد تا این كه از علمای متبحّر در علوم و جامع الشرایط امامت و پیشوایی در زبان عربی، فقه، كلام، معرفت قرآن و سنت نبوی گردید و به درجه «[[اجتهاد]]» رسید..<ref>کتاب السیاق، ص 151</ref> ابو اسحاق بعد از پایان ماموریت تحصیلی اش در عراق،  با کوله باری از علم و دانش به [[نیشابور]] بازگشت و در مدرسه ای بزرگ و بی نظیر که به دلیل حضور او تاسیس شد،  به تدریس و بیان حدیث مشغول شد. <ref> ابن صلاح تقی‌الدین ، مقدمه، به کوشش  عائشه بنت الشاطی ،  قاهره ، ۱۹۷۴م.</ref> <ref> ابن عساکر علی بن حسن ، تبیین کذب المفتری،  دمشق ، ۱۳۴۷ق.</ref>

ابو اسحاق به دلیل داشتن علم و دانش مورد تکریم مردم عراق و [[خراسان]] بود. عالمان رجال از ابو اسحاق تجلیل فراوان كرده‌اند و او را ثقه دانسته‌اند. <ref>کتاب السياق، ص 152 ـ 151</ref> وی همچنین از فقها و مجتهدین متبحر در علوم بود که آرای فقهی و اصولی اش در منابع مختلف شافعی مورد اعتنای ویژه قرار گرفته است. <ref> تهذيب الاسماء و اللغات ، ج1، ص 170 ـ 169</ref>، <ref> محمد بن احمد عبادي ،  طبقات الفقهاء الشافعيه ، به كوشش گوستاويتستام، ليدن 1964 م، ص 104</ref> <ref> تاج الدين سبكي ، طبقات الفقهاء الشافعيه، ج4، ص 260 ـ 259.</ref>

به نقل از حاکم نیشابوری، بیشتر بزرگان نیشابور، [[علم کلام]] و [[علم اصول]] را از ابو اسحاق اسفراینی آموخته‌اند. نظرات وی همراه با نظرات [[ابو بکر باقلانی]] و نیز [[ابن فورک]]، موجب استحکام [[مذهب اشعری]] شد..<ref> نووی یحیی بن شرف ، ج۱ ص۱۶۹-۱۷۰، تهذیب الاسماء و اللغات، قاهره، اداره الطباعه المنیریه. </ref> از قول [[صاحب بن عباد]] نقل شده است که به اصحاب و شاگردانش می گفت باقلانی دریایی است غرق‌ كننده، اسفراینی آتشی است سوزنده و ابن فورك شمشیری است بُرنده. <ref>طبقات الشافعيه الكبري، ج4، ص 262 ـ 261</ref>  

ابواسحاق اسفراینی چون یک متکلم صاحب نام اشعری است، به همین دلیل با نگاه خاص مکتب اشاعره [[افعال عباد]] را تفسیر و با ارایه [[نظریه کسب]]، عقاید خود را تبیین می کند. با این حال بر خلاف تصور برخی که [[اشاعره]] را لزوما جبر گرا معرفی می کنند، اما وی نیز چون سایر هم مسلکان خود  سعی می کند در تفسیر نظریه کسب، انسان را از مخمصه جبر و اتهام به آن بیرون بکشد. [[ابن قیم جوزیه]] از قول وی می نویسد:«حقیقة الخلق من الخالق وقوعه بقدرته من حیث صحّ انفراده به و حقیقة الفعل وقوعه بقدرته و حقیقة الكسب من المكتسب وقوعه بقدرته مع انفراده به و یختص القدیم تعالى بالخلق و یشترك القدیم و المحدث فی الفعل و یختص المحدث بالكسب. قلت مراده أن إطلاق لفظ الخلق لا یجوز إلا على اللّه وحده و إطلاق لفظ الكسب یختص بالمحدث و إطلاق لفظ الفعل یصح على الرب سبحانه و العبد» <ref> ابن قیم جوزیه،  شفاء العليل في مسائل القضاء و القدر و الحكمة و التعليل ، ص 324</ref>یعنی حقیقت خلق از خالق است که با قدرت خداوند ایجاد می شود و انفراد خلق مربوط به اوست و حقیقت فعل با قدرت خالق واقع می شود و حقیقت کسب از فرد مکتسب و مختص فاعل کاسب یعنی انسان است. پس قدیم (خدا) خلق می کند و همراه با محدث(عبد) در ایجاد فعل مشترک اند، ولی کسب و اطلاق آن مخصوص محدث(بنده) است. اما اطلاق لفظ فعل( فاعلیت) هم برای خدا و هم برای عبد صحیح است.

نکته دیگر این که ابو اسحاق اسفراینی همانند ابو بکر باقلانی معتقد است که فعل(بعد از خلق) دارای دو حیثیت ذات و صفت است، ولی بر خلاف باقلانی و اشعری معتقد است که هم قدرت خدا و هم قدرت انسان هر دو با هم و هم زمان در ذات و صفات فعل موثر است، با این تفاوت که قدرت خدا به طور مستقل و قدرت بنده به طور غیر مستقل در ذات فعل تاثیر می گذارد، اما زمانی که قدرت خدا به قدرت بنده اضافه شود، قدرت بنده منشا اثر می شود. با اندک دقتی می توان فهمید که اسفراینی با این تفسیر به نگاه [[امامیه]] در امر بین الامرین بسیار نزدیک می شود،  با این توضیح که در تفسیر اسفراینی از چگونگی تحقق افعال عباد و کسب، از دو قدرت و دو فاعل مستقل و غیر مستقل بحث شده است که هر دو در تشکیل فعل دخیل اند، در امر بین الامرین نیز وضع چنین است که دو فاعل هم زمان و به اندازه سهم خود در تشکیل یک فعل دخالت دارند که یکی از دو فاعل، مستقل و دیگری غیر مستقل است و تنها فرق در این است که امامیه در تفسیر امر بین الامرین به فاعلیت طولی معتقدند، ولی اشاعره از جمله اسفراینی همانند متکلمان پیش از خودش، چنین اعتقادی ندارند. بنا بر این، نظریه اسفراینی در باره کسب و شباهت تفسیری اش با نظریه امامیه موجب شده است تا شخصیت بزرگی چون [[خواجه نصیر طوسی]] به این نکته اشاره و اعتراف کند. می نویسد:«زعم الاُستاذ أبو إسحاق انّ ذات الفـعل [وصـفاته] تـقع بقدرتین».<ref>خواجه نصیر الدین طوسی،  تلخيص المحصل ، ص 325</ref>یعنی به عقیده ابو اسحاق اسفراینی، ذات و صفات فعل توسط دو قدرت الهی و انسانی) محقق می شود.اما در جهت تفاوت رای این متکلم با آرای امامیه می توان گفت که اسفراینی هم چون دیگر اشاعره، فقط خدا را خالق افعال می داند و  برای انسان جز کسب فعل آفریده شده، سهم دیگری قایل نیست.