عبادت: تفاوت میان نسخه‌ها

'''عبادت''' به معنى «خضوع» است. آنگونه که طبری در تفسیر «جامع البيان» مى‌گويد: اصل عبودیت « که به نظر او شامل عبادت نيز مى‌شود » نزد همه عرب به معنى ذلت و خاکسارى است. <ref>طبری، محمد بن جریر، جامع البیان، ج۱،ص۱۶۱.    </ref>

قرطبى نيز مى‌گويد: «اصل عبادت خضوع است» <ref>قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱، ۲۲۵.    </ref><ref>طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان، ج۱،ص ۶۱.    </ref><ref>فیومی، احمد بن محد، المصباح المنير، ج۲ ، ص ۱۴۲.</ref><ref>طریحی، فخرالدین، مجمع البحرین،ج۳، ص۱۰۵.    </ref>لازم به ذکر است برخى از منابع ياد شده به جاى «خضوع» لفظ «ذلت» آورده‌اند، که نزديک به خضوع است. يا «نهايت خضوع» است.<ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، واژه «عبد»، ص۳۱۹.    </ref><ref>معجم الفروق اللغویه، ۳۴۹.    </ref><ref>لسان العرب، ج۳، ص ۲۷۲.    </ref>

مفهوم «عبادت» در استعمال متداول و شايع آن تا حدودى مورد اختلاف است و در اين زمينه چند نظر وجود دارد:

همان معناى اصلى، يعنى خضوع يا نهايت خضوع. اين معنا مورد قبول اکثر واژه شناسان است.<ref>فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنير، ج۲ ، ص ۱۴۲ .</ref><ref>اقرب الموارد، ج۲ ، ص ۷۳۶.</ref><ref>مفتاح الفلاح، ص ۲۸۷.</ref>همان طور که گفته شد اکثر کتابهاى لغت و بسيارى از کتاب‌هاى تفسیر همين معنا را مورد تأييد قرار داده‌ اند.

اطاعت و فرمانبرداری<ref>زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۳۳۰.    </ref><ref>لسان العرب، ج۳، ص ۲۷۳.    </ref><ref>صحاح، ج۲ ، ص ۵۰۲.</ref><ref>قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج ۱۷، ص۵۶.    </ref>برخى نيز «عبادت» را «اطاعت خاشعانه» دانسته‌اند <ref>لسان العرب،ج ۳، ص ۲۷۳.    </ref>

عملى که همراه با «قصد قربت» و انگيزه الاهى است.

با دقت در مفهوم و کاربردهاى واژه «عبادت» روشن مى‌شود که هر چند عبادت نوعى خضوع و فروتنی است، اما هر خضوعى عبادت نيست. بدون شک کسى که در برابر شخصى تواضع و خضوع مى‌کند نمى‌گويند او را عبادت کرده است. همچنين هرگونه «اطاعت» و فرمانبردارى مصداق عبادت نيست. اينکه در [[اسلام]] عبادت غير خدا [[حرام]] است اما تواضع و اطاعت ديگرى جایز است.

دليل بر اين مطلب است که عبادت مرادف اين دو واژه نيست. بنابراين، معناى اول و دوم مورد تأييد نيست.

نظريه سوم، که عبادت را چند مفهومه گرفته است، هر چند ممکن است صحيح باشد، اما سؤال اصلى اين است که مفهوم اولى و شايع عبادت کدام است؟

به عبارت ديگر، عبادت ممکن است معناى حقيقى اولى و ثانوى داشته باشد، در اين صورت بايد مفهوم متداول و نخستين آن که بدون قرينه از آن فهميده مى‌شود روشن گردد.

نظريه چهارم، يعنى عملى که با قصد قربت و جهت‌گيرى الاهى باشد، مورد قبول اکثر عالمان فقه و اصول<ref>تهذیب الاصول، ج۱، ص۱۱۱.    </ref><ref>الحدائق الناضره، ج۲، ص ۱۷۷.    </ref><ref>نهاية الافکار، ج۱ ، ص ۱۸۳.</ref><ref>فوائد الاصول،ج ۱ ، ص ۱۲۸.</ref><ref>محاضرات فى اصول الفقه، ج۲ ، ص ۱۸۴.</ref> و برخى ديگر است. خاطر نشان مى‌شود، مقصود اکثر عالمان [[فقه]] و [[اصول]] از اين تعريف، عبادتى است که در اسلام مطرح است، نه دقيقا بيان معناى لغوى آن (چنان که در متن توضيح داده شده است)به نظر مى‌رسد اين معنا نزدیک‌ترين معنا به مفهوم عبادت باشد، با اين توضيح که، بنابر اينکه مفهوم اصلى عبادت خضوع و خشوع باشد، منظور از آن خضوعى است که همراه با نوعى «تقديس» مقصود از «تقديس» هرگونه تقديسى نيست (مثل تقديس [[امام]] يا [[پیغمبر|پيامبر]]»، بلکه مقصود قداستى است که جنبه الوهيت و ربوبيت داشته باشد.باشد، يعنى خضوعى که با اعتقاد به الوهيت و ربوبيت معبود اعم از اينکه خداى حقيقى باشد يا پندارى و اعم از اينکه رب مطلق باشد يا رب النوع و ... انجام شود. اين تفسير از عبادت را «علامه بلاغى»<ref>علامه بلاغی، آلاء الرحمان، ذيل آيه اياک نعبد</ref> و همچنين «شهید مطهری»<ref>مرتضی مطهری، خدمات متقابل اسلام و ایران، ص ۲۰۵.</ref> ، بيان کرده است مرحوم حاج مصطفى خمينى نيز در تفسير خود آن را به ‌عنوان «وضع تعينى» (و نه تعيينى» براى عبادت تأييد مى‌کند. زيرا اگر خشوع توأم با تقديس (به مفهومى که بيان شد) نباشد، مثلا در برابر انسانى بدون اعتقاد به ربوبيت وىخضوع کند، مصداق «ادب» و احترام است، نه «عبادت». شايد مقصود برخى اهل لغت و تفسير که عبادت را به مفهوم «نهايت خضوع»<ref>لسان العرب، ج۳ ، ص ۲۷۳.</ref><ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۱۹.    </ref> يا «اطاعت خاشعانه» <ref>لسان العرب، ۳ / ۲۷۳.</ref> دانسته‌اند نيز همين معنا باشد. لسان العرب» در يک مورد، «عبد» را به «تأله» تفسير کرده که شايد به مفهومى که گفته شد نزديک‌تر باشد.

اين مفهوم، لااقل معناى حقيقى اولى و شايع عبادت است عبادت مى‌تواند معناى «اسم مصدرى» داشته باشد، که بدين معنا بر [[نماز]] و [[روزه]] و مانند آن اطلاق مى‌شود و مى‌تواند «مصدر متعدى» باشد که به معناى «عبادت کردن» (بجا آوردن نماز و ...» است و اگر معنايى درگير چون خضوع، اطاعت و ... دارد، معناى حقيقى ثانوى (يا مجاز) است (که نياز به قرينه دارد). مؤيد اين مطلب، سخن امام صادق عليه‌السلام درباره حقيقت عبادت است که فرمود: «نيت خوب - قصد قربت - داشتن در اطاعت، آن‌گونه که [[خدا]] دستور داده است»<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۷۰، ص۲۵۴.    </ref>

منظور از «قصد قربت» در تعريف عبادت، آن است که عمل، انگيزه و جهت الاهى داشته باشد، اعم از اينکه به خاطر محبت و رضاى حق باشد يا امتثال امرا و يا شکرگذارى به درگاه او يا دستيابى به بهشت يا فرار از عذاب و ....

معادل فارسى لفظ عبادت را برخى «[[بندگی]]» و «[[پرستش]]» دانسته‌اند.<ref>منتهى الارب، ج ۲ ، ص ۷۸۸ .</ref> البته فرهنگ معين عبادت را به صورت مصدر متعدى معنا کرده است، يعنى پرستش کردن، بندگى کردن. <ref>منتخب اللغات، واژه عبادت، فرهنگ معين، ج۲ ، ص ۲۲۷۲ .</ref> همان طور که توضيح داده شد، واژه عبادت، بر نوعى «تقديس» دلالت دارد، در حالى که واژه «بندگى» (بدون قيد) فاقد اين ويژگى است، از اين رو در مورد بندگى انسان‌ها نسبت به يکديگر نيز فراوان استعمال مى‌شود، که مرادف «بردگى» و «غلامى» است لفظ «بندگى» در واقع بيشتر، معادل واژه «عبودیت» است، نه «عبادت» . البته اگر از واژه «بندگى»، بندگى خاص، يعنى «بندگى خداوند» اراده شود، دلالت بر تقديس مى‌کند، لکن چنين معنايى از لفظ «بندگى» (بدون قيد) فهميده نمى‌شود. اما کلمه «پرستش»، به مفهوم عبادت نزديک‌تر است، زيرا مشتمل بر ويژگى «تقديس» نيز هست.حداقل بخشى از عبادت (همان طور که امام [[روح الله موسوی خمینی|خمينى]] در تهذيب الاصول فرموده است معادل پرستیدن (مصدر متعدى) است.

واژه «عبوديت» نيز (همانند عبادت) در اصل، به نظر بسيارى از واژه‌شناسان، به مفهوم «خضوع» است.<ref>زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۳۳۰-۳۳۱.    </ref><ref>الصحاح، ج ۲ ، ص ۵۰۲.</ref> و در استعمال متداول آن، معانى متعددى چون خضوع <ref>راغب اصفهانی، حسین بن محمد، المفردات فی غریب القرآن، ص ۳۱۹.    </ref> (که همان معناى اصلى است)، اطاعت، <ref>اقرب الموارد ج۲، ص ۳۷۳.</ref> پرستش گفته شده است. <ref>تهذيب الاصول، ج۱ ، ص ۱۱۱.</ref> برخى نيز «عبوديت» را مرادف با «عبادت» دانسته ‌اند.<ref>المنجد، واژه «عبد».</ref><ref>زبیدی، مرتضی، تاج العروس، ج۸، ص۳۳۰.    </ref> همان طور که هر «اطاعتى» نيز عبوديت نيست (هر چند عبوديت بدون اطاعت معنا ندارد). نظر ديگر، که عبوديت را مرادف عبادت دانسته است، نيز با کاربردهاى اين واژه سازگار نيست. زيرا لفظ «عبادت»، در استعمال شايع آن، نوعا درباره خدا به کار مى‌رود، البته واژه عبادت و مشتقات آن در مورد غير خدا هم استعمال شده است، لکن يا حقيقت ثانوى است يا مجاز. <ref>لسان العرب،ج ۳ ، ص ۲۷۱.</ref> درحالى که لفظ «عبوديت» در مورد انسان نيز فراوان استعمال مى‌شود. در برخى دعاها آمده است «... اى کسى که يوسف را بعد از عبوديت (بردگى) پيامبر قرار دادى».<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۸۷، ص۱۹۸.    </ref>

همچنين در مورد «زيد» که در خدمت پیامبر بود و پدر و مادر وى او را از پيامبر خواستند، اما زيد خدمت‌گزارى نزد آن حضرت را بر رفتن به نزد پدر و مادر ترجيح داد، به او گفتند: «اتختار العبودية»، يعنى: آيا عبوديت را بر آزادى ترجيح مى‌دهى .... <ref>المصنف،ج ۶ ، ص ۴۶۱.</ref>

در کتابهاى فقهى نيز عبوديت در مورد غلام و برده استعمال شده است. به‌عنوان مثال در کتب فقه آمده است: «و لا يجوز رد الحر الى العبودية»، يعنى، جایز نيست انسان حر و آزاد شده را به بردگى و عبوديت برگرداند <ref>مختلف الشيعه،ج ۵ ، ص ۱۷۲.</ref>

به نظر مى‌رسد واژه «عبوديت» به دليل کاربردهاى آن به مفهوم «بندگى»، «بردگى»، «مملوکيت»، «عبديت» و مانند آن است. در کتاب بحار قضيه‌ اى را از يکى از اصحاب امام صادق عليه‌السلام نقل مى‌کند که مشتمل بر جمله‌اى است که مى‌تواند شاهدى بر مطلب فوق باشد. وى مى‌گويد: در مسافرت به مدینه همسفرى داشتم که (به دليلى) کمر به خدمت و «عبوديت» او بستم: «.... و طنت نفسي عليه من خدمته و العبودية له..» <ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۲۷، ص ۱۵۴.    </ref> عبوديت اگر به خدا انتساب پيدا کند، شخصى به واسطه آن، عنوان «عبدالله» مى‌يابد ر روايات متعدد آمده است: بهترين نامها آن است که دلالت بر عبوديت کند مثل عبدالله و عبدالرحمان و ... <ref>کافی، ج۶، ص۱۸.    </ref> و اگر به غير خدا انتساب پيدا کند، عنوان «عبد غير خدا» مى‌يابد. در کتاب «شرح الاسماء الحسنى» نوشته «حاج ملا هادى سبزوارى» آمده است: در شب معراج به پيامبر خطاب شد: «هر چه از سعادت‌ها که مى‌خواهى درخواست کن! پيامبر گفت: من را به عبوديت خودت منتسب کن ! در اين هنگام اين آيه سبحان الذى اسرى بعبده... نازل شد». <ref>شرح الاسماء الحسنى، ص ۹۰.</ref>

تفاوت عبودیت با عبادت، بنابراين معنا (جدا از مسئله تقديس)، اين است که عبادت از مقوله «فعل» و عمل است که انسان انجام مى‌دهد، اما عبوديت «صفت» است که انسان به آن متصف مى‌شود . مثلا مى‌گويند: فلانى «صفت عبوديت» دارد، اما نمى‌گويند «صفت عبادت» دارد (بلکه فاعل آن است).

اين در صورتى است که عبوديت به معناى «اسم مصدرى» در نظر گرفته شود، اما اگر به صورت «مصدر متعدى» لحاظ شود، به مفهوم «بندگى کردن» است، که از مقوله فعل و عمل است و اگر به همين معنا به خدا انتساب يابد (بندگى خدا کردن)، در اين صورت از نظر مصداق با عبادت يکى خواهد شد. شايد کسانى که واژه عبادت و عبوديت را به يک معنا گرفته‌ اند، اولا عبوديت را «مصدر متعدى» فرض کرده‌اند و ثانيا عبوديت مقصد يعنى عبوديت خداوند را منظور کرده‌اند.در اينجا مناسب است نظر امام خمينى قدس سره درباره موضوع عبادت، که در مبحث «تعبدى و توصلى» علم اصول بيان کرده‌اند، آورده شود. ايشان مى‌گويند: «عبادت؛ واجب آن است که نياز به قصد قربت دارد و آن بر دو قسم است. قسم اول عبادتى است که نفس عمل براى عبوديت و تقرب به خداوند تشريع شده است مثل نماز و حج که در زبان فارسى به آن «پرستش» مى‌گويند . قسم دوم عملى است که نفس عمل براى تقرب به خداوند وضع نشده است، مثل زکات و خمس. اين قسم هر چند عبادت است و بدون قصد قربت امتثال نمى‌شود، اما مصداق عبوديت و پرستش نيست» .از سخنان ايشان استفاده مى‌شود که عبادت به طور کلى عبارت است از عملى که يا قصد قربت انجام شود، اما هر عبادتى پرستش خداوند نيست بلکه عملى که براى اظهار عبوديت خداوند وضع شده است پرستش است. <ref>تهذيب الاصول، ج۱ ، ص۱۱۱.</ref>